KARAMATDİN SULTANOV DO'RETİWShİLİGİ

Ullı Watandarlıq urıstan son'g'ı jılları Respublikamızdag'ı baspa so'z orınlarında jumıs islep, ko'p g'ana ocherk, gu'rrin' do'retken avtorlardın' biri Karamatdin Sultanov boldı. Onın' ″Aqda'rya″, ″A'jiniyaz″ romanları oqıwshılar ja'miyetshiligeinn' su'wip oqıytug'ın shıg'armaları boldı. ″Aqda'rya″ romanı 1967-jılı o'zbek tilinde basılıp shıqtı. K.Sultanovtın' da'slepki ocherk h'a'm gu'rrin'leri ″Menin' awılım″ (1956-j), ″Awıllaslarım″ (1960-j) toplamları jarıq ko'rdi.″Awıllaslarım″ toplamındag'ı ″Aral awılının' adamlarıe, ″Menin' awıllasım″, ″Sırlı oramal″ atlı gu'rrin' h'a'm ocheriklerinde ku'ndelikli o'mirdi avtordın' teren' bayqawları,qah'armanlardın' ishki oy du'nyasın sheber ashıp beriwleri bizin' dıqqatımızdı o'zine tartadı.″Aral awılının' adamları″ ocherkinde bas qah'arman Aqantaydın' revolyutsiyadan burıng'ı h'a'm h'a'zirgi o'miri salıstırıp su'wretlenedi. Sonın' menen birge bul ocherkte Qa'dir qashqın obrazı da bar. Jazıwshı do'retiwshiliginde ″Aqda'rya″ romanı da'slepki u'lken adım boldı. Bul roman jarıqqa shıg'ıwdan-aq, a'debiyatshılardın' dıqqat orayına aylandı h'a'm oqıwshılar ja'miyetshiligi ta'repinen de qızg'ın ku'tip alındı. A'debiyatshılardın' İ.Sag'ıytov, M.Nurmuxammedov, Q.Maqsetov h'.t.basqalar bul roman h'aqqında baspa so'z betinde arnawlı maqalalar jazdı. Bul roman o'zinin' tematikası h'a'm ideyası boyınsha, mazmunı boyınsha da O'tegen Aytjanovtın' ″Aral qushag'ında″ romanı menen tikkeley baylanıslı. Eki avtor da kitaplarında tek ko'rkem so'z sheberi bolıp qalmastan, al o'zleri so'z etken waqıyalardın' aktiv qatnasıwshısı, qa'nige balıqshı sıpatında seziledi. Bunısız shıg'arma ta'sirli shıqpas ta edi. Roman urıs da'wirindegi Aral ten'izinin' tu'slik jag'asındag'ı jasawshı bir u'ydin' ta'g'dirine quralg'an. Romanda tiykarg'ı obrazlar bolg'an Nazlı kempir, Sapar, Jamiyla, Jumabay obrazları avtor pozitsiyasın kitap oqıwshılarg'a jetkeriwde u'lken a'h'miyetke iye bolıp esaplanadı. Unamsız obrazlardın' (Qa'dir, Salima) roman aqırında xalıq qatarına qosılıp miynet etiwi dıqqatımızdı o'zine tartadı. Romanda en' sheber do'retilgen eki obraz bar. Bular Nazlı kempir h'a'm Ja'miyla obrazları. En' tiykarg'ı sonnan ibarat, biz romandı oqıp otırap konflikttin' syujetinin' h'aqıyqat turmıs waqıyalarına qurılg'anlıg'ının' guwası bolamız. Basqa romanlardag'ıday asa siyasatlastırıw, h'a'r tu'rli klasslar arasındag'ı gu'reske asa itibar beriwshilik bul romanda ushıraspaydı. Jazıwshı Ja'miyla h'a'm Nazlı kempir obrazların sheber do'rete alg'an. A'sirese, Ja'miyla jigerli h'a'm isine sadıq, enesine barınsha miyrman h'ayal. Jigitler frontqa ketkende kolxozda islep, ulıwma xalıqlıq iske ja'rdem beredi. Qıyınshılıqlarg'a albıramaydı. Jumabay obrazı da avtordın' u'lken tabıslarının' biri. Ol h'adal kewilli, miynetkesh jigit. Jan-ta'ni menen miynet islep o'zinin' fronttag'ı doslarına ja'rdem etedi. Sapar menen bolg'an doslıg'ı h'a'mme na'rseden de joqarı turadı. K.Sultanovtın' ″A'jiniyaz″ atlı tariyxıy shıg'arması XIX a'sirdegi qaraqalpaq shayırı A'jiniyaz Qosıbay ulının' o'mirinen alıp jazılg'an.Shıg'armanın' mazmunı A'jiniyazdın' jaslıq gezindegi xalıq o'mirinin' sotsiallıq qaramaqarsılıg'ına qurılg'an. Romanda bala jigit A'jiniyazdın' ta'g'dirine baylanıslı ko'p h'a'reketlerdi su'wretlegen. Ol Qulımbet bay, Xalmurat bay, Mashiriplerdin' xalıqtı jo'nsiz azaplanıwına narazı bolıp, olarg'a qarsı gu'res aparadı, o'z a'kesi Qosıbay, O'temurat, Erejep, Qayıplardın' isine su'ysinip qaraydı. Bul roman keyingi da'wirde bir qansha avtorlardın' dıqqat orayında boldı. Ma'selen,M.Nurmuxammedov, Kamal Xudaybergenov, J.Narımbetov, A'.Qojıqbaev, Zoya Nasurıllaeva h'.t.b. ilimpazlar bul roman tuwralı bir qansha pikirlerdi ortag'a tasladı. Bul roman janrı boyınsha tariyxıy-avtobiografiyalıq roman bolıp esaplanadı. Ha'zirgi da'wirdegi qaraqalpaq a'debiyatına toqtag'anımızda so'zdi prozadan baslag'anımız durıs, o'ytkeni proza 1950-jıllardan baslap-aq tezlik penen rawajlandı. 70-80-jıllarda belgili povest, romanlar do'redi, qaraqalpaq a'debiyatının' tanılıwı da ko'rkem
prozamızg'a baylanıslı boldı. Prozanın' rawajlanıwında K.Sultanovtın' da ornı salmaqlı boldı. Ol h'a'zirgi ku'nde ken' ja'miyetshilikke belgili, h'a'tte oqıwshılar qayta- qayta su'yip oqıytug'ın ″Aqda'rya″ h'a'm ″A'jiniyaz″ romanlarının' avtorı. K.Sultanovtın' ″Aqda'rya″ romanı Ullı Watandarlıq urıs da'wirlerindegi Aral ten'izinin' tu'slik jag'asındag'ı Kirov kolxozında jasawshı bir u'ydin' ta'g'dirine qurılg'an. Romandag'ı baslı obraz Nazlı kempirdin' balası Sapar urısqa ketedi. Frontqa ketken jigitlerdin' ornına kolxoz jumısına jas balalı h'ayallar shıg'adı. Sapardın' kelinshegi Jamiyla da ku'yewinin' ornına balıq awlawg'a baradı. Nazlı kempir u'ydegi aqlıg'ına qarap qaladı.Ja'miyla kewinin' dostı, o'zinin' qurdası Jumabay menen ten'izden balıq awlaydı. Ko'p sanlı qıyınshılıqlarg'a, bo'linip ıg'ıp ketken muzdın' u'stinde birneshe ku'n qalıp qoyıwlarg'a da duwshakerlesedi. Fronttag'ı Sapardan o'ldi-degen xabar keledi. Bul Nazlı kempirge de, Ja'miylag'a da ju'da' awır qayg'ı boldı. Ja'miylanın' a'kesi To'rebay menen anası Sarıgu'l qızın u'yine a'keliwdi h'a'm Da'ribay degen aqsaq kisige bergisi keledi. Bul h'a'reket Nazlı kempir menen Ja'miylanın' qayg'ısının' u'stine qayg'ı qosadı. Jamiyla enesinin' u'yinen ketpey balasın ta'rbiyalag'ısı keledi. Nazlı kempir balasınan ko'rgen aqlıg'ı A'skerbaydan ayırılıp qalıwdan qorqıp, kelini Ja'miylanı o'z awılının' jigiti, Sapardın' jorası aldın'g'ı balıqshı Jumabayg'a turmısqa shıg'ıwına tilekleslik bildiredi. Ondag'ı oyı aqlıg'ı ko'z aldında ju'riwi edi. Jumabay bolsa ol tilekten bas tartıp, Sapar o'ldi dep kelgen ″qara qag'az″ biykar bolıp shıg'adı. Sapar u'yine aman quwısadı. Roman da burın du'kanshı, fronttan qashqan Qa'dirdin' h'a'reketleri de ju'da' isenimli tu'rde su'wretlengen. Solay etip, romanda Ullı Watandarlıq urıstın' qıyın da'wirindegi bizin' elimizdin' adamlarının' awızbirshiligi, h'aqlıg'ı, h'adal kewilligi sheber su'wretlengen.Shıg'armadag'ı Nazlı kempir, Jumabay, Ja'miyla obrazları ju'da' sa'tli shıqqan. Nazlı kempir jası u'lken, ken' peyil, ko'pti ko'rgen ana. Ol ja'n-ta'ni menen urısqa na'let aytadı. Kelini Ja'miylanın' kolxozda islep frontqa ja'rdem beriwine ko'megin tiygizedi.Shıg'armadag'ı Nazlının' balası Sapardın' o'ldi degen xabarının' o'tirik bolıp shıg'ıwı
kempirdi u'lken baxıtqa bo'leydi.Jazıwshı Ja'miyla obrazın tabıslı do'retken. Ol jigerli h'a'm isine sadıq, enesine barınsha miyirman h'ayal. Qıyınshılıqtın' aldında bas iymeydi. Ku'yewinen o'ldi degen xabar kelse de balasınan ayrılmay, ta'rbiyalaytug'ının aytadı. Ha'r qanday qıyınshılıqtı batırlıq h'a'm turaqlılıq penen jen'ip shıg'adı. Romandag'ı Jumabay obrazı da avtordın' u'lken tabıslarının' biri desek qa'telespeymiz. Olh'adal kewilli, miynetkesh jigit. Jan-ta'ni menen miynet islep o'zinin' fronttag'ı doslarına ja'rdem etedi. Dostı Sapardın' o'ldi degen xabarına da isenbeydi. Ja'miylag'a u'ylene g'oy
degende de onın' Saparg'a degen h'u'rmetin joqarı tutadı. Romandag'ı bul u'sh obrazda sa'tli obrazlar. Sebebi, Ullı Watandarlıq urıs da'wirindegi
Nazlı kempir, Ja'miyla, Jumabay qusag'an bizin' kewli h'aq, teren' oylı, qolı taza, h'adal miyneti menen frontqa ja'rdem bergen doslarımız ju'da' ko'p boldı. Mine, bular sol topardın' wa'killeri.Shıg'armadag'ı Qa'dir qashqın obrazı arqalı jazıwshı da'wir shınlıg'ının' bir ko'rinisin bergen. Sebebi, urıs da'wirinde bizlde Qa'dir qusag'an fronttan qashqan adamlar bolg'an. Romandag'ı Qa'dirdin' ku'n-ko'risi a'dewir unamlı shıqqan. Ulıwma, bul roman 1960-jıllardag'ı qaraqalpaq prozasının' tabıslarının' biri boldı.
K.Sultanovtın' ″A'jiniyaz″ romanı bolsa, XIX a'sirdegi qaraqalpaq shayırı A'jiniyaz Qosıbay ulının' o'mirinen alıp su'wretlengen. Bul tariyxıy shıg'arma.
Shıg'armanın' syujeti A'jiniyazdın' jaslıq gezindegi xalıq o'mirinin' qarama-qarsılıqlı waqıyalarına qurılg'an. Romanda bolsa jigit A'jiniyazdın' ta'g'dirine baylanıslı, ko'p h'a'reketleri su'wretlenedi. Ol jaslayınan-aq bilimge qumar boladı. Balalardı jo'nli oqıta almaytug'ın awıl mollasının' u'stinen u'stinen ku'lip qosıq shıg'aradı. Ol u'stem klass wa'killeri Qulımbet bay, Xalmurat bay, Mashariplerdin' xalıqtı jo'nsız azaplarına narazı bolıp olarg'a qarsı gu'res aparıwshı o'z a'kesi Qosıbay, O'temurat, Erejep, Qayıplar islerine su'ysinip
qaraydı. Romanda A'jiniyazdın' o'mirine baylanıslı Asanbaydan, Amangeldi batırdın', Ernazardın', Esengeldinin', To'remurat suwpı menen Muh'ammed Pananın', Maxmud Rashid xannın' ta'g'diri h'aqqında tariyxıy waqıyalar su'wretlenedi. Shıg'armada A'jiniyazdın' oy-o'risinin' o'siwini ko'rsetiw maqsetinde Maqtumqulının' qosıqlarınan jaqsı paydalanılg'an. Solay etip, roman XIX a'sirdegi qaraqalpaqlardın' ataqlı shayırı A'jiniyazdın' jaslıq
da'wirin sheber su'wretlegen shıg'arma bolıp esaplanadı. K.Sultanov bunnan basqa da ko'p sanlı qosıqlardın', ocherk, gu'rrin'lerdin', ″Ag'alardın' a'n'gimesi″ atlı povestinin' avtorı. K.Sultanovtın' do'retiwshiliginde ″Aqda'rya″ romanı da'slepki u'lken ag'ım boldı. Bul roman jarıqqa shıg'ıwdan-aq a'debiyatshılarımızdın' dıqqat orayına aylandı h'a'm oqıwshılar ja'miyetshiligi ta'repinen de qızg'ın ku'tip alındı. A'debiyatshılardan İ.Sag'itov, M.Nurmuxammedov, Q.Maqsetov h'a'm tag'ı basqalar bul roman h'aqqında baspa so'z betinde arnawlı maqalalar jazdı.Al K.Sultanovtın' ″A'jiniyaz″ romanı bolsa keyingi da'wirde bir qansha avtorlardın' dıqqat orayında boldı. Ma'selen, M.Nurmuxammedov, K.Xudaybergenov, J.Narımbetov, A'.Qojıqbaev, Zoya Nasurıllaeva h'.t.b ilimpazlar bul roman tuwralı bir qansha pikirlerdi ortag'a tasladı. Bul roman janrı boyınsha tariyxıy avtobiografiyalıq roman.