Azərbaycan əfsanə və rəvayətləri öz strukturuna görə başqa xalqların əfsanə və rəvayətlərindən fərqlənir. Azərbaycanın milli-mənəvi dəyərlərini əks etdirən bu mətnlər semantikasına görə dərin məzmunludur. Bu mətnlərdə ictimai həyatımızın ən qədim qatlarına enilir, xalqın milli-mifoloji köklərini yaşadan faktları özündə əks etdirir. Əfsanələr folklorun qədim janrlarından biridir. Əfsanə motivlərinə totem və onqon dünyagörüşünə söykənən əfsanələrdə daha çox rast gəlinir. Əfsanələrin bir çoxunda qəhrəman (qadın və ya kişi) qoyulan qadağaya əməl etməməsi səbəbindən özünün ilkin təbiətinə qayıdır. Əfsanələr belə çevrilmə prosesini nağıllardan fərqli olaraq, daha qısa yolla yerinə yetirir. Bunun üçün heç bir şərt tələb olunmur. Əgər səbəb baş verirsə, nəticə də baş verməlidir. Prof. A.Nəbiyev Azərbaycan miflərinin inkişaf mərhələlərindən danışarkən totem miflərinin ilkin yaranmasını önə çəkir, ikinci mərhələyə isə qurd ilə öküz toteminin çarpaz qoşalaşmasını aid edir. Onun bu fikrini totemizmlə bağlı olan əfsanələrə də aid etmək olar. Totemizmlə bağlı əfsanələrdə mifoloji motivlər iki qrupa bölünə bilir: ağacla bağlı totem motivləri, heyvanla bağlı totem motivləri. Bununla bağlı olaraq, əfsanə motivləri bu bölgü üzrə mətnlərdə öz təsdiqini tapır. Əfsanələrdə ağacla bağlı totemik görüşlər daha qədimdir. Belə əfsanələrdə ağacın totem kimi fəaliyyət göstərməsi mətndən aşkar olur. Bəzən mətnlərdə hər hansı çiçək, gül və s. də dönmə ilə bağlı prosesdə iştirak edir, qəhrəmanın taleyində mühüm rol oynayır. Məhz belə dönmələr mifoloji motivin məğzini təşkil edir. Bu əfsanələrdə ağacın totemliyi ən dərin qatlarda gizlənir. Onu üzə çıxarmaq üçün ağacın ilkin mifoloji görüşlərdə oynadığı rolu təyin etmək gərəkdir. Ağacın totem olması «Ağac ehsanı» əfsanəsindən də bəlli olur. Əfsanədə deyilir ki, keçmiş zamanlarda qəbiristanlıq olub, o ağac da oradadır. Gözümü açandan görmüşəm o ağacı, elə o boydadır, durub orada. Heyvanlarla, totemik görüşlərlə bağlı motivlərdə isə, əsasən, maral, ceyran, qurd və s. təsvir olunur. Yəni qəhrəmanlar müəyyən şərait nəticəsində bu heyvanlardan birinə çevrilirlər. Qəhrəmanlar hətta quşlara da çevrilə bilirlər. Totemə qayıdış əfsanələrdə məhdud saydadır, yuxarıda sadalanan heyvan və quşlardan savayı başqa heyvana dönmə baş vermir. Bu da motivin tələbidir. Motivin daxili strukturunda özünü göstərən inkarnasiya və reinkarnasiya prosesi totemizmlə bağlıdır. Totem məzmunlu əfsanələrdə reinkarnasiya ilə bağlı əfsanələr motiv və mövzu cəhətdən bir-birini tamamlayır, dağ kultu, su kultu və ağac kultu ilə bağlı əfsanələrdə də daxili simvolika motivə tabe olur. Astral, yaxud kosmoqonik mənşəli əfsanələr də bir-birinə yaxın olduğu üçün bu mifoloji görüşləri motivlərə əsasən öyrənmək mümkündür. Motivin iştirakına əsasən deyə bilərik ki, əfsanələrdə qədim əcdadımızın totem və ya onqon kimi inandığı kəklik quşu da danışa bilirmiş. Bunu «Ardıc və kəklik» əfsanəsindən də görmək olar. Əfsanədə deyilir ki, imamları yezidlər qovurmuş, onlar gəlib ardıc ağacının altında gizlənirlər. İmamlar görür ki, kəklik bunların yerini deyəcək. O zaman kəklik danışa bilirmiş. İmamlar deyir: - Kəklik, sənin dilin lal olsun, ardıc, sənin də yayın-qışın göy olsun. Bizə belə gəlir ki, ağacın totem olması sonrakı dövrlərdə davamlı olmamış, totemizmin sonradan heyvanlarla bağlı olması səbəbindən ağacların bu funksiyası pirləşmə ilə əvəz olunmuşdur. Bunu ağac pirləri ilə bağlı əfsanələrdən də görmək mümkündür. Əfsanə motivləri mif motivlərinin əsasında yaranır. Əfsanənin yaranması mifin öz funksiyasını başa vurması ilə bağlı idi. Mif bir dünyagörüş, inanclar sistemi kimi öz yerini dini dünyagörüşünə verirdi. Bu iki dünyagörüş arasında da ziddiyyətlər özünü göstərirdi. Dini dünyagörüşdə irəli sürülən inanclar sistemi arxaik miflərdəki inanclar sistemi ilə üst-üstə düşmürdü. Ona görə də müəyyən sosial-psixoloji təsirlər nəticəsində mif şüuru öz funksiyasını dayandırır və öz yerini bədii şüura verirdi. Mifdəki informasiyalar yeni bədii sistemdə artıqlıq təşkil edirdi, bu da motivin funksiyasının pozulmamasına əsaslanan müəyyən dəyişmələrə, yeni struktur formalarının yaranmasına səbəb olurdu. Əfsanə motivi mif mətninin ümumiləşmiş hökmünü özündə əks etdirir. Əfsanə mətninin əvvəlində mifin əxlaqi və ixtiyari sonluğu bitkin bir cümlə ilə verilir. Mifin əxlaqi sonluğu əfsanənin motivini yaradır. Bu xüsusiyyət daha çox totem əfsanələrinə xasdır. Motiv isə bu sonluğun mifoloji səbəbini izah edir. Məsələn, əfsanədə totemin və ya onqonun gözəl gəlin olması göstərilir, onu yad kişi görəndən sonra o, quşa çevrilməyi Allahdan xahiş edir. Deməli, belə əfsanələrdə əvvəlcə nəticə göstərilir, sonra proses nəql olunur. Lakin elə əfsanə mətnləri də vardır ki, onlarda restrukturlaşma getmir, proses davam etdiyindən belə mətnləri mif mətnlərindən ayırmaq olmur. Mif dərketmə prosesinin qeyri-ardıcıl forması olub, obyektiv dərketmə prosesinin şüurda əks olunan mənzərəsidir. Mif yaranma prosesindən sonra onun fantastika ilə çevrələnməsi baş verir ki, bu da tarixi reallığın fantastik dərk olunmasına kömək edir. Qədim mifoloji təsəvvürlərdə allahların, ilahələrin heyvana, ağaca, quşa və s. çevrilə bilməsi, ikili həyat sürə bilməsi ilk inanışlardan sayılır. Bu, totemik allahların inkişaf edərək insanlaşmasını və lazım gəldikdə əvvəlki vəziyyətinə qayıda bilməsini əks etdirir. Bu, ondan irəli gəlirdi ki, totemik təsəvvürlərdə cilddəyişmə, antropomorfik təsəvvürlərin təsiri əsas rol oynayır. Antropomorfizmin təsiri ilə totem heyvan insan cildində təsəvvür olunur. Bunu «Sünbül oğrusu» əfsanəsində də müşahidə edirik. Əfsanədə deyilir ki, bir kişi zəmidən icazəsiz sünbül yığır, ocaq qalayıb ləzzətlə yeyir. Oğurluq etdiyi üçün kişi o saat öküz olur. Otlaya-otlaya zəmi sahibinin qapısına gəlir. Ev sahibi öküzün yiyəsini axtarır, tapmır, axırda öküzü kotana qoşur yer şumlayır, kol-kos daşıyır. Öküz qocalır, onu kəsir, kəlləsini atır. Bir bostançı kəlləni tapıb bostanda payaya keçirir ki, oğru gəlməsin. Çobanlar dağdan enəndə bostandan qovun-qarpız dərmək istəyirlər. Əvvəl biri gəlir, yaxınlaşanda kəllə gülür, çoban eymənir, qaçır, yoldaşlarına söyləyir ki, bostanda kimsə var. Ona inanmırlar, baş çoban bostana gəlir, kəllə yenə gülür, çoban baxıb görür ki, gülən öküz kəlləsidir. Soruşur niyə gülürsən? Kəllə deyir ki, mən özgə zəmisindən sünbül yoldum, yedim öküz oldum, sonra başım kəsildi, bostançı tapdı, gətirdi, payaya keçirdi. Bir dəstə sünbülə görə bu günə düşmüşəmsə, onda gör qarpız oğurlayanın axırı necə olar? Əfsanə insanın öküzə çevrilə bilməsi motivini özündə yaşatması baxımından burada xüsusi elmi aktuallıq kəsb edir. Əfsanə öküzlə bağlı mifoloji görüşlərə söykənir. Türk-Azərbaycan mifologiyasında it, qurd, ilan, maral və başqa heyvanlarla yanaşı, öküzün də zoomorf təsəvvürlərdə xüsusi yeri vardır. Azərbaycan əfsanələrində bu heyvanlar reinkarnasiya olunmaq qabiliyyətinə malikdirlər. Bu əfsanələrdə heyvanların totem kimi fəaliyyəti yoxdur, məsləhət vermək, qəhrəmanı dardan qurtarmaq və s. xüsusiyyətlər ön plandadır. İnsan – totem əlaqəsi onların arasında baş verə bilən reinkarnasiya ilə başa çatır. Motivlərdəki bioloji və mifoloji çevrilmələr quşa dönmə motivində də aşkar olur. Bu mövzuda Azərbaycan əfsanələrində çoxlu faktlara rast gəlmək mümkündür. Bu əfsanələrin də məzmununu utanmaq, həya etmək, öz arzuları ilə cildlərini dəyişmək təşkil edir. Bu motivin ikinci bir maraqlı cəhəti ağacla bağlıdır. Aşağıdakı əfsanədə də dolayısı ilə ağacla qadın arasında yaxınlıq hiss edilir. «Fatma nənənin darağı» əfsanəsində başını yuduğu zaman yad kişinin onu görməsindən eymələnən Fatma nənənin darağı yerə düşür və orada darağa oxşar ağac bitir. Masallıda həmin ağaclara «Fatma nənənin darağı» deyirlər. Türk mifologiyasında Fatmanın Humay ananın oxşarı olması haqqında bəzi faktlar da diqqətçəkəndir. Humayın Fatma ilə əlaqəsi Azərbaycan əfsanələrində ağacla bağlıdır. Ancaq Humayın islamlaşdırılaraq Fatma olması əfsanələrdə duyulmur. «Fatma nənənin darağı» əfsanəsində ağac və Humayın bir-birinə qovuşması nəticəsində budaqlar daraq kimi təsəvvür olunur. Fatma nənə antropomorf obraz olsa da, o, əfsanədə reantropomorflaşaraq quşa (Humaya) çevrilir. Yerə düşən darağı da ağaca çevrilib ağac - quş - Humay - Fatma nənə semantikasında vasitə rolunu oynayır. Ağacın qoruyuculuq funksiyası Humaydan gəlir. Humay doğulan körpələri himayə edir. Ağac da qızları, oğlanları öz budaqları ilə görünməz edir, onları qoruyur, dağdan yıxılmağa qoymur. Daraq simvoldur – meşənin simvoludur. «Sona uçan» əfsanəsində də Sona özünü qayadan atanda ağac onu saxlayır. Ağacın qoruyucu olmasını Sonanın dediyi sözlər - «məni doğma ağac dərəyə uçmağa qoymazdı» sözləri təsdiq edir. Azərbaycan əfsanələrində quşa dönmənin (reinkarnasiyanın) mifdə tam əksi olan inkarnasiya prosesinə də rast gəlinir. Xalq təfəkküründə bu iki proses mahiyyətcə bir-birinin əksi olsa da, hər iki prosesdə quşun qadın kimi təsəvvür olunması onlarla evlənmənin mümkün olduğunu mifoloji fakt kimi ortaya qoyur. İnsanın mifoloji əcdada çevrilməsi onun təbiətindəki ikilikdən xəbər verir. Yəni qəhrəmanın keçmişi döndüyü quş və ya heyvanla bilavasitə bağlı olur. İbtidai cəmiyyətin ilkin mərhələlərində insan özünü təbiətdən ayırmırdı. Demək, o, ətrafındakı heyvanları da özü ilə bir kökdən hesab edirdi. Hər hansı ruhi yaxınlıq nəticəsində özünə yaxın canlıya dönməyi mümkün sayırdı. Bu isə ancaq onun şüurunda ölümlə bağlı mistik təsəvvürlərin nəticəsində reallaşmalı idi. Ruhun bir canlıdan digərinə keçməsi isə animizm hadisəsidir. Bir həyatın sonunda ölüb, yeni həyatın, özü də totem heyvanın həyatında dirilmək məkan və zaman baxımından da təbii qavranılır. Əfsanələrin bir çoxunun tematik arxetipini etioloji miflər təşkil edir. Bu miflərdə şeylərin yaranması haqqında məlumat verilir. Eyni motivlər əfsanələrdə də təkrar olunur. Əfsanələrdə izahedicilik funksiyasına uyğun olaraq heyvanlar, quşlar, dağ, ağac, su, bulaq və s. elementlərin necə əmələ gəlməsi izah olunur. Azərbaycan əfsanələri içərisində ən çox yayılanı dağ haqqında olan təsəvvürləri əks etdirən nümunələrdir. Ağac kultunun struktur-semantik funksiyaları onun doğurduğu motivlərin rəngarəngliyindən asılıdır. Ağac kultunun motivlərini bir neçə qrupda birləşdirə, onların semantik funksiya və xüsusiyyətlərini qeyd edə bilərik. Bunlar aşağıdakılardan ibarətdir: Ağac doğur; ağac doğulur (oddan); ağac ilk yaradıcı rolunda çıxış edir; ağac qoruyur; ağac şahidlik edir; qız ağaca, gülə, bənövşəyə çevrilir; saç ağaca dönür (saçın günəş və ağacla əlaqəsi); ilan kol olur; oddan ağac doğulur; daraq ağaca çevrilir; ağac və su bir-biri ilə əlaqəli kultlardır; ağaclar səcdə edir; ağaclar pir funksiyasını daşıyır; ağac inisiasiya ilə bağlıdır və s. Ağac kultunun, eyni zamanda, aşağıdakı struktur xüsusiyyətləri vardır: 1. Ağacın antropomorflaşması; 2. Ağacın reantropomorflaşması; 3. Ağacın totemizmlə əlaqəsi; 4. Ağacın üç dünyanı birləşdirməsi; 5. Ağacın 4 ünsürlə əlaqəsi (od, su, torpaq, hava); 6. Ağacın inamlarla əlaqəsi (dini); 7. Ağac güc, qüvvət verir; 8. Ağacın ölüb-dirilmədə iştirakı; 9. Ağacın sosial funksiyası (şahidlik, qorumaq). Ağac kultunun strukturunun bu cür qruplaşdırılması problemin həllində yeni baxışların istiqamətlərini müəyyən edir. Ağacın antropomorfizmi onu inkarnasiya və reinkarnasiya prosesinə də yaxınlaşdırır. İnkarnasiyada totem insana, reinkarnasiyada isə insan totemə çevrilə bilir. Antropomorfizmdə də buna oxşar proses vardır. Ağac insana və insan ağaca çevrilə bilir. Ağacın antropomorfizmi təkcə bununla bitmir. Ağacın antropomorfizmi insana aid xüsusiyyətləri birbaşa qəbul edir. Yəni ağac doğa bilir. Bu, əlbəttə, qədim insanın şüurunda belədir. Əfsanədə deyilir ki, Tuğla və Selenqa çayları arasında yerləşən dağda iki ağac bitmişdir. Hər gecə göydən bu ağacların üzərinə şüa enir. Bu ağacların qarnı gündən-günə böyüyür, müəyyən vaxt keçəndən sonra ağaclar doğur. Əfsanə motivlərində ağacın antropomorfizmi tipik hadisədir və onun bir neçə tipi müşahidə olunur. Məsələn, motivdə ağac danışa bilir. Bu, əfsanədən də görünür. Əfsanədə kimin niyyəti hasil olursa, ağac səslənir. «Keçəl və dayısı» adlı mətndə deyilir ki, dağın üstündə böyük bir ağac var. O ağac pirdir. Gərək ona yaxın getməyəsən. On beş metr aralıda dayanasan. Qollarını açasan, çağırasan. Özü də çağıranda səs verir. "Ay pir” deyəndə səs verir, ona nə sözün var, ürəyində deyirsən, apardığın ayın-oyunu da qoyursan yerə, dala baxmadan qayıdıb gəlirsən. Ağacın antropomorfizminə əfsanə motivlərində daha çox rast gəlmək mümkündür. Azərbaycan əfsanələrində ağac ruhu, ağac əyəsi canlı təsəvvür olunur. Məsələn, bir əfsanədə göstərilir ki, bağda ağacları sulayan bir uşağı ağ paltarlı bir kişi çağırıb, dərədəki ağacları da sulamağı ondan xahiş edir. Uşaq onun göstərdiyi tərəfə gedəndə yıxılır, ayağa qalxanda heç kimi görmür. Hətta bəzi bölgələrdə ağac əyəsinin adı Sarı qızdır. Belə əfsanələrin birində deyilir ki, palıd, şam ağaclarının əyələri vardır. Palıda, şama əl vurmaq, kəsmək olmaz. Əyə həmişə Sarı qız donunda görünər. Ağac kəsəni Sarı qız vurur, o adam ölür, ya da şikəst olur. Belə deyirlər ki, Sarı qızın anası qədimlərdə ağac olub. Odur ki, Sarı qız ağacı qoruyur. J.P.Roux türk mifologiyasında Sarı qıza uyğun gələn ağac tanrıçası haqqında belə məlumat verir. Azərbaycan əfsanələrində ağacın antropomorfizminin tipikliyi onun ağlaması ilə seçilir. Əfsanələrdə bu tipiklik bilavasitə söyüd ağacına şamil edilir. Çünki xalq təfəkkürünə görə söyüd qadın, ana kimi təsəvvür olunur, palıd ağacı isə kişi cildindədir. «Ağlayan söyüd» əfsanəsində sevən iki gənci zalım padşahdan qoruya bilməyən söyüd ağacı hönkür-hönkür ağlayır. Söyüdün (ağacın) antropomorfizminə səbəb onun ruhunun canlı təsəvvür olunmasıdır. Bu da onun totem olmasına inamı qüvvətləndirir. Ümumiyyətlə, totemçilik istər heyvan olsun, istər ağac, eyni model üzrə inkişaf edir. Ruhun bir bədəndən digərinə keçməsi - animizm elementləri əfsanələrdə daha çox özünü göstərir. Burada əsas xüsusiyyət onun ruhunun canlı təsəvvür olunmasıdır. Onları birləşdirən əsas cəhət yaratmaq qabiliyyətləridir. Onda bir məsələ də qarşıya çıxır. Od ruhu da canlıdır, dağ ruhu da canlıdır, yaratmaq qabiliyyətinə malikdirlər, ancaq totem deyillər. Burada ruhun canlı təsəvvür olunmasının tezliyi də nəzərə alına bilər. Çünki dağ və od ruhları özləri ağacı və ya heyvanı yarada bilən başlanğıclardır. Dağın və od ruhunun ağac yarada bilməsi əfsanələrdə də təsdiq olunur. «Yanardağ» əfsanəsində dağ və od ruhu ağac yaratmada bilavasitə iştirak edir. Proses belə baş verir: Qamo adlı gənc öz sevgisini qıza sübut etmək üçün qış vaxtı dağa gedirlər. Oğlanı eşqin alovu bürüyür, ağzından bir qığılcım düşür, qarı əridir, torpaqdan tüstüsüz, rəngarəng alov qalxır. Qız onun ürəyinin oduna inanmır. Oğlana deyir ki, bu adi oddur. Qız sonra görür ki, alov torpağa, gülə, çiçəyə zərər vermir. Sonra görür ki, alovun içindən bir şiv qalxır, şiv az vaxt içərisində qollu-budaqlı nəhəng ağaca çevrilir. Bu ağac heç vaxt solmur. Ağac bütün qidasını, havasını, işığını, suyunu alovdan alır. Əfsanədən də göründüyü kimi, dağ ruhu, od ruhu, ağac ruhu bir struktur sistemində birləşir. Ağac kultunun digər xüsusiyyətlərindən biri də onun reantropomorfizmidir. Reantropomorfizm də özündə reinkarnasiyanın bütün xüsusiyyətlərini daşımaqdadır. Ağacla bağlı əfsanələrdə reantropomorfizmin əlaməti kimi qızın ağaca dönməsinin şahidi oluruq. Deməli, reantropomorfizm həm də motiv yaradandır. «Yalqız ağac» əfsanəsində bəy oğlu onun təqibindən qaçan qızı oxla yaralayır. Oğlanın ona çatdığını görən qız allahdan aman istəyir. Bəy oğlunun gözü qarşısında qız yalqız ağaca çevrilir. Bu ağac sitayiş yeri olur. Adamlar yalqız ağaca qurbanlar kəsir, altında tonqallar qalayırlar. Ağac nə quruyur, nə solur, həmişə yaşıl qalır. Etiqada görə onun budağını kəsmək, yarpağını qopartmaq olmaz. Göründüyü kimi reantropomorfizmdə qəhrəmanın ağaca çevrilməsi üçün təqib və ya başqa vasitələr, üsullar rol oynayır. «Çömçəxatun» əfsanəsində isə Çömçəxatunun ardıc ağacına çevrilməsinə yardım edən yağışdır. Əfsanədə göstərilir ki, il quraq keçdiyi üçün camaatın məhsulu, heyvanları susuzluqdan yanıb məhv olur. Çömçəxatun işi belə görəndə üzünü Allaha tutur ki, yağış yağdırsın. Allah onun səsini eşidib yağış göndərir. Qız yağışın altından çəkilmir, o qədər durur ki, tərtəmiz islanır, axırda yamyaşıl ardıc ağacına çevrilir. Ağacın mifoloji dünya modelindəki funksiyasına görə onun budaqları səmanı, gövdəsi yerüstü dünyanı, kökləri isə yeraltı dünyanı bildirir. Hətta şamanlar göyə uçmaq üçün ağacın budağına çıxarmışlar. Şamanlar ağaclara qurbanlar kəsər, heyvanın dərisi ağacın budağından asardılar ki, göyün sahibi bundan xəbər tutsun. Qurbankəsmə vasitəsilə ağacla heyvan arasında bir yaxınlığın olduğu nəzərə çarpır. Ağac öz totemlik mövqeyini heyvan-totemlə birləşdirir. Daha doğrusu, əski düşüncədə ağacla heyvan arasında ruhi bağlılıq olduğu düşünülür. Qədim insanın hər ikisinə ruhi bağlılığı onların totem olmasına «səbəb olur». Bu «səbəbə» hər ikisinə xas olan, antropomorfizmlə əlaqədar olan ümumi bir cəhət - inisiasiya təsir edir. Əfsanələrdə ağacın ölüb-dirilməsinə aid çoxlu faktlar vardır. Ağacın ölüb-dirilməsinə inam təbiətin özündən gəlir. Çünki qədim türkün mifoloji düşüncəsində təbiət qışda ölür, yazda dirilir. Təbiətin ölüb-dirilməsinə olan inam birbaşa ağacın da üzərinə köçürülür. Ağac da təbiətin üzvüdür, deməli, onun da bu xassəsi olmalıdır. Sırf ölüb-dirilmə məqamında ağacda bu proses necə baş verməlidir? İki yolla – birincisi, ağacın özü ölüb-dirilmədə iştirak edir, yəni ağac ölür; ikinci halda ağac öz meyvəsi ilə qəhrəmanı bu prosesdən keçirir. Birincisi qədim türkün ağaca olan inamını daha da əski çağlarla bağlayır, ağacı kəsmək onun ölümünə səbəb olmaq deməkdir. Ağacın ölməsi ilə bağlı əfsanədə deyilir ki, o dünyada bir ağac var. Onun hər bir yarpağı bu dünyadakı bir adamındır. O yarpaq saralıb yerə düşəndə adam ölür. Ağacla insan arasında olan əlaqə reinkarnasiya ilə bir-birinə bağlanır. İnsanın öz kökünə qayıtmaq istəməsi ölüb-dirilmə ilə bağlı əski görüşlərin əsasını təşkil edir. Bunu əfsanədəki məzmun da aşkara çıxarır. Ağanın oğlundan yaxasını qurtarmaq istəyən qız ağaca dönmək istəyir. Burada çevrilmə (reinkarnasiya) inisiasiya ilə tamamlanır. Yenə əfsanədən bəlli olur ki, bu ağacın budağını kəsən kişinin övladı ölür. Əfsanələrdə inisiasiyanın ikinci mərhələsi qəhrəman və alma ağacının iştirakı ilə başlanır. Bu zaman fizioloji proses baş vermir. «Qızılquş» əfsanəsində inisiasiyaya səbəb olan ağac dağ başında bitmişdir. Qızılquş ona edilən yaxşılığın əvəzi olaraq bu alma ağacının budağını padşaha hədiyyə gətirir. Bundan sonra süjet aydındır. Padşahın bağında alma ağacı ildə 3 alma verir. Bağban almalardan birini padşaha aparır, vəzir hiyləgərliklə almanı bağbandan alır, almaya zəhər vurub padşaha verir. Padşah almanın ətrindən bihuş olur. Yoxlamaq üçün bir dilim kəsib pişiyə verir, pişik ölür, padşah qızılquşun başını üzdürür. Bağban qorxusundan bağa qaçır ki, almanı yeyib ölsün. Amma dönüb 15 yaşında oğlan olur. Padşah bağa gəlir, bağbanın cavanlaşdığını görüb arada xəyanət olduğunu başa düşür, qızılquşun intiqamını vəzirdən alır. Alma ağac kultunun atributu kimi nağıllarda şahzadələrin nişanlı seçməsində istifadə olunur. Əfsanələrdə ölümün birbaşa yox, fizioloji proses kimi yox, çevrilmə zamanı da baş verdiyinin şahidi oluruq. Ağac insanın totemidir, onu yaratmışdır, onu himayə edir, üstəlik tsiklik zaman daxilində onun yenidən dünyaya gəlməsini şərtləndirir. Ruhun ölməzliyinə, bir bədəndən digərinə keçərək yaşamasına inanan insan aşağı paleolit dövründə özünün təzədən dünyaya gəlməsini, yəni ölüb-dirilməsini ağacın vasitəsilə mümkün saymışdır. Göründüyü kimi, əfsanədə də ölüb-dirilmə fizioloji proses kimi dərk olunmur, ancaq cavanlaşma, yəni həyata təzədən gələrək cavan oğlan olmaq mənasındadır. Əfsanələrdə ağacla bağlı olmasa da, ölüb-dirilməyə az hallarda müstəqim mənada rast gəlmək mümkündür. «Kəsikbaş» əfsanəsində ölüb-dirilmənin sırf bioloji hal daşıdığının şahidi oluruq. Əfsanədə deyilir ki, bir nəfər uzaq səfərə çıxır. Gəlib bir kəndə çatır. Axşam düşür. Bir qapını taqqıldadır. Onu içəri alırlar. Yeyib-içəndən sonra qonaq deyir ki, mən bura çoxlu şeylər almağa gəlmişəm. Yanımda da çoxlu pul vardır. Ev sahibi pis niyyətə düşür. Yatmaq vaxtı qonaq deyir ki, ev yiyəsi and içməsə, mən yatmaram. Nəyə and içim? – deyə ev sahibi soruşur- «And iç ki, sən Allah qonağısan, Xızırın eşqinə sənə toxunmaram». Ev sahibi and içir. Qonaq yatır. Ev sahibi gecə durub qonağın başını kəsir. Elə kəsən kimi də qapı döyülür. Elə döyürlər ki, qapı az qala yerindən çıxa. Ev sahibi qapını açır. Görür bir atlıdır. Atlı soruşur ki, kişi, qonağın hanı? O, evində qonaq olduğunu danır. Atlı deyir, başını kəsdiyin qonağı deyirəm. O sənə and verməmişdimi? Atlı əlini içəri uzadıb deyir, ey günahsız adam, qalx. Əlini uzadıb atımın dırnağının altından bir az torpaq götür. Başını yerinə qoyub torpağı boğazına çək. Başsız bədən o saat dikəlir, atın dırnağı altından bir ovuc torpaq götürür, başını yerinə qoyub torpağı boğazına çəkir. Dərhal asqırıb özünə gəlir. Ev sahibi bunu görüb bağrı çatlayıb ölür. O vaxtdan həmin adamın adı Kəsikbaş qalır. Ağac kultu ölüb-dirilmə motivi ilə birbaşa bağlıdır. Ağacın ölüb-dirilmə ilə əlaqəsini həm əfsanələrdə, həm də nağıllarda görmək mümkündür. «Padşahla balıqçı» nağılında alma ağacı kult olmaqla bərabər, inisiasiya üçün müqəddəm şərtdir. Bağban qorxusundan almanı yeyir, 15 yaşında cavan oğlan olur, yəni qoca ikən ölüb yeni cavan statusunu qazanır. İnisiasiyada çevrilmənin əsas funksiyası qanla bağlıdır. Qan qırmızı rəngi bildirməklə həyatla ölüm arasındakı müvazinəti saxlayır və ölüb-dirilmənin baş verməsini təmin edir. Ölüb-dirilmənin iştirak etdiyi «Ölü Məhəmməd» nağılında qanın daşıdığı funksiya qızın quşa, quşun qanının ağaca çevrilməsində də üzə çıxır. Nağıllarda qanla birgəlik təşkil edən ölüb-dirilmə prosesini ağac özü də yerinə yetirə bilir. «Tacir oğlu» nağılında qulluqçu qız qəhrəmana bağışlanan atın qanını torpaqla qarışdırıb yerə səpir. Səpilən yerdən ağaclar bitir. Qarı ağacları kəsəndə ağac qarıdan xilas olmaq üçün qaza çevrilir. Qarı onu tutmaq istəyəndə qaz oğlana çevrilib, onu məhv edir. Ağac insanın ilk yaradıcısı kimi nağıllarda da nəzərə çarpır. Bir çox əfsanə və nağıllarda özünə yer alan «quş-ağac» təsəvvürləri ağac kultunu Humay kultu ilə bir mikrokosmda birləşdirir. Burada da ağac totemizmində iki ruhun bir bədəndə yerləşməsi (totemizmin ilkin dövrlərinə xas olan cəhətin - iki canın bir bədəndə yerləşməsi inamının yaşaması) ideyasının izləri görünür. V.Y.Propp ikili can xüsusiyyətini ibtidai totemizmin əsası kimi qiymətləndirir və yazır ki, canın biri ölsə, o biri də dərhal ölər. «Quş-ağac» təsəvvürlərinin sonrakı inkişafı doğumda ilk qadının rolunu müəyyənləşdirir. Ağacın doğduğu insan (qadın) özü nəsil verərək öz ilk əcdadından - quşdan və ağacdan uzaqlaşır. Bəzi əfsanələrdə də («Quşoğlu» və «Daş-ağac») quşun və ağacın balası sonradan insan şəklinə düşür. Altay əfsanələrində də ilk insanın Ülgen və Humaydan törədiyi, onların ər-arvad həyatının iki şam ağacında təcəssüm olunduğu bildirilir. Əfsanələrdə də ilan kultuna ağac kultu ilə birgə toxunulur. Əfsanələrimizdə ilan kola çevrilir, bəzən bu proses qızın saçının ilana, ilanın da ağaca çevrilməsi ilə birgə müşayiət olunur. Bu prosesi başa düşmək üçün bir neçə əfsanənin motivinə və mətninə nəzər yetirək: 1. Saç ağacın kökləri kimi «Saçlı qaya» əfsanəsində bəyin təqibindən qurtarmaq istəyən qız allahdan xahiş edir ki, yer yarılsın, yerə girsin. Bu vaxt yer yarılır, qız yerə girir. Uzun qoşa hörükləri isə qayanın başında qalır. İndi o saçı nə qədər kəssələr də, yenə uzanır. 2. Saçın ilana çevrilməsi «Abduləsər» dağı» əfsanəsində çobanın sevdiyi Şəmsinur özünü qayadan atanda uzun saçları düşmənin əlinə keçir. Onu dartmağa başlayırlar. Qız saçlarının qırılmasını arzulayır. Qızın saçı qırılır, qız yerə düşüb ölür. Saçları isə ilana çevrilib düşməni çalır. Hörüyün ilanla əlaqəsinə «İlan məhəbbəti» əfsanəsində də rast gəlinir. Bu əfsanədə ilan qızın hörüklərinə vurulmuşdur. 3. İlan qızın alma ağacına çevrilməsində mediator kimi çıxış edir. «İlan oğlan» əfsanəsində cildini dəyişən ilan sevdiyi qızı mənfi obraz olan qarıdan qorumaq üçün özü bağban olur, qızı isə alma ağacına çevirir. 4. İlan kol olur «İlan məhəbbəti» əfsanəsində şahın qızını sevən ilan bağa gəzməyə çıxan qızı görmək üçün kola çevrilir. «Qız kolun dibində uzandı. Kol ilan olub qıza sarıldı və yatdı». Yuxarıda gətirilən misallardan (əfsanə və nağıllardakı) aydın olur ki, ağac kultunun strukturundakı saç, hörük, ilan və ağac vəhdət təşkil etməklə kult sistemini bir bütöv olaraq «görməyə» (bərpa etməyə) imkan verir (saç kökləri, hörük gövdəni və ilan budaqları əks etdirir). Əfsanələrdə rast gəldiyimiz bütün bu mifoloji xüsusiyyətlər, eyni zamanda, onun nüvəsini təşkil edən mifoloji motivlərlə bağlıdır. Bu mifoloji motivlər əfsanə mətninin dərin qatlarına nüfuz edir və əfsanənin formalaşmasında bilavasitə rol oynayır. Biz yuxarıdakı motiv göstəricisində də müxtəlif motivlərin iştirakı ilə yaranan əfsanələrin olduğunu gördük. Əfsanə motivlərinin əsas xüsusiyyəti onun mifoloji xarakter daşımasıdır. Məsələn, ilana ərə getmə motivi özündə xalqın ibtidai təfəkküründə ilana olan sitayişin izlərini yaşadır. Bu motiv özündə mifoloji gerçəkliyi daşıyır, yəni əfsanədəki ibtidai düşüncədə ilana ərə getməklə ilan toteminə qovuşmaq, beləliklə öz soykökünə yaxınlaşmaq meyili duyulur. Azərbaycan folklorunda əfsanənin yaranması yolları da müxtəlifdir. Əgər əfsanənin ilkin mənşəyini miflər təşkil edirsə, ikinci mənbəyini ilkin rəvayətlər təşkil edir. Bu cür əfsanələrdə də diqqəti cəlb edən motivlər onların nə dərəcədə rəvayət və əfsanə motivini təşkil etməsindən asılıdır. Əfsanə motivləri ilə rəvayət motivlərini bir-birindən fərqləndirmək üçün onların daşıdığı məzmuna diqqət yetirmək lazımdır. Rəvayət motivləri daha çox ictimai məzmun daşıyır və mifoloji düşüncədə açıq şəkildə rol oynamır. Məsələn, qalalarla bağlı rəvayətləri götürək. Bu mətnlərdə əsas motiv ictimai məzmun daşıyan obraz və fərdlərin mübarizəsi, sevgisi, həyata münasibəti və s. keyfiyyətləridir. Rəvayət mətnlərini əfsanə mətnlərindən fərqləndirən başlıca əlamət rəvayətlərdə şahidlik funksiyasının güclü olmasıdır. Rəvayətlərdə kiməsə istinad etməklə söylənilən mətnin doğru olmasına zəmin yaradılır. Tarixdən əvvəlki dövrlərdə də rəvayətlər olmuş, onları danışan qəbilə kahinləri bu mətnlərin doğruluğuna hamını inandırmışlar. Sonradan ilk söyləyicinin unudulması nəticəsində həmin mətnlər rəvayət formasından çıxaraq əfsanələşməyə meyil etmişlər. Rast gəlinən bəzi rəvayətlərdə də bu hal müşahidə edilməkdədir. Buna görə də həmin mətnləri rəvayətdən və ya əfsanədən ayırmaq üçün onların daşıdığı daxili semantikaya, motivə diqqət yetirilməlidir. Motivdə izahedicilik funksiyası yoxdur, o, sadəcə olaraq arxetipdə olan mənanı alt qatda çox qısa şəkildə özündə yaşadır. Bu cəhətdən rəvayətlər daha xarakterikdir. Belə ki, rəvayətin motivi bu cəhətdən əfsanənin motivindən fərqlənir. Körpü motivinə fikir versək, onun alt mifoloji qatda oynadığı rolu, o dünya ilə bu dünyanı birləşdirən vasitə olduğunu görə bilərik. Belə motivli rəvayətlərin üzərini bəzən tarixi hadisələr örtdüyündən motiv öz ilkinliyini qoruya bilmir və müasir məzmuna tabe olur.
AZERBAYCAN haqqında hersey
MİFOLOJİ MOTİVLƏR
Azərbaycan əfsanə və rəvayətləri öz strukturuna görə başqa xalqların əfsanə və rəvayətlərindən fərqlənir. Azərbaycanın milli-mənəvi dəyərlərini əks etdirən bu mətnlər semantikasına görə dərin məzmunludur. Bu mətnlərdə ictimai həyatımızın ən qədim qatlarına enilir, xalqın milli-mifoloji köklərini yaşadan faktları özündə əks etdirir.
Əfsanələr folklorun qədim janrlarından biridir. Əfsanə motivlərinə totem və onqon dünyagörüşünə söykənən əfsanələrdə daha çox rast gəlinir. Əfsanələrin bir çoxunda qəhrəman (qadın və ya kişi) qoyulan qadağaya əməl etməməsi səbəbindən özünün ilkin təbiətinə qayıdır. Əfsanələr belə çevrilmə prosesini nağıllardan fərqli olaraq, daha qısa yolla yerinə yetirir. Bunun üçün heç bir şərt tələb olunmur. Əgər səbəb baş verirsə, nəticə də baş verməlidir. Prof. A.Nəbiyev Azərbaycan miflərinin inkişaf mərhələlərindən danışarkən totem miflərinin ilkin yaranmasını önə çəkir, ikinci mərhələyə isə qurd ilə öküz toteminin çarpaz qoşalaşmasını aid edir. Onun bu fikrini totemizmlə bağlı olan əfsanələrə də aid etmək olar.
Totemizmlə bağlı əfsanələrdə mifoloji motivlər iki qrupa bölünə bilir: ağacla bağlı totem motivləri, heyvanla bağlı totem motivləri. Bununla bağlı olaraq, əfsanə motivləri bu bölgü üzrə mətnlərdə öz təsdiqini tapır. Əfsanələrdə ağacla bağlı totemik görüşlər daha qədimdir. Belə əfsanələrdə ağacın totem kimi fəaliyyət göstərməsi mətndən aşkar olur. Bəzən mətnlərdə hər hansı çiçək, gül və s. də dönmə ilə bağlı prosesdə iştirak edir, qəhrəmanın taleyində mühüm rol oynayır. Məhz belə dönmələr mifoloji motivin məğzini təşkil edir. Bu əfsanələrdə ağacın totemliyi ən dərin qatlarda gizlənir. Onu üzə çıxarmaq üçün ağacın ilkin mifoloji görüşlərdə oynadığı rolu təyin etmək gərəkdir. Ağacın totem olması «Ağac ehsanı» əfsanəsindən də bəlli olur. Əfsanədə deyilir ki, keçmiş zamanlarda qəbiristanlıq olub, o ağac da oradadır. Gözümü açandan görmüşəm o ağacı, elə o boydadır, durub orada.
Heyvanlarla, totemik görüşlərlə bağlı motivlərdə isə, əsasən, maral, ceyran, qurd və s. təsvir olunur. Yəni qəhrəmanlar müəyyən şərait nəticəsində bu heyvanlardan birinə çevrilirlər. Qəhrəmanlar hətta quşlara da çevrilə bilirlər. Totemə qayıdış əfsanələrdə məhdud saydadır, yuxarıda sadalanan heyvan və quşlardan savayı başqa heyvana dönmə baş vermir. Bu da motivin tələbidir. Motivin daxili strukturunda özünü göstərən inkarnasiya və reinkarnasiya prosesi totemizmlə bağlıdır.
Totem məzmunlu əfsanələrdə reinkarnasiya ilə bağlı əfsanələr motiv və mövzu cəhətdən bir-birini tamamlayır, dağ kultu, su kultu və ağac kultu ilə bağlı əfsanələrdə də daxili simvolika motivə tabe olur. Astral, yaxud kosmoqonik mənşəli əfsanələr də bir-birinə yaxın olduğu üçün bu mifoloji görüşləri motivlərə əsasən öyrənmək mümkündür.
Motivin iştirakına əsasən deyə bilərik ki, əfsanələrdə qədim əcdadımızın totem və ya onqon kimi inandığı kəklik quşu da danışa bilirmiş. Bunu «Ardıc və kəklik» əfsanəsindən də görmək olar. Əfsanədə deyilir ki, imamları yezidlər qovurmuş, onlar gəlib ardıc ağacının altında gizlənirlər. İmamlar görür ki, kəklik bunların yerini deyəcək. O zaman kəklik danışa bilirmiş. İmamlar deyir: - Kəklik, sənin dilin lal olsun, ardıc, sənin də yayın-qışın göy olsun. Bizə belə gəlir ki, ağacın totem olması sonrakı dövrlərdə davamlı olmamış, totemizmin sonradan heyvanlarla bağlı olması səbəbindən ağacların bu funksiyası pirləşmə ilə əvəz olunmuşdur. Bunu ağac pirləri ilə bağlı əfsanələrdən də görmək mümkündür.
Əfsanə motivləri mif motivlərinin əsasında yaranır. Əfsanənin yaranması mifin öz funksiyasını başa vurması ilə bağlı idi. Mif bir dünyagörüş, inanclar sistemi kimi öz yerini dini dünyagörüşünə verirdi. Bu iki dünyagörüş arasında da ziddiyyətlər özünü göstərirdi. Dini dünyagörüşdə irəli sürülən inanclar sistemi arxaik miflərdəki inanclar sistemi ilə üst-üstə düşmürdü. Ona görə də müəyyən sosial-psixoloji təsirlər nəticəsində mif şüuru öz funksiyasını dayandırır və öz yerini bədii şüura verirdi. Mifdəki informasiyalar yeni bədii sistemdə artıqlıq təşkil edirdi, bu da motivin funksiyasının pozulmamasına əsaslanan müəyyən dəyişmələrə, yeni struktur formalarının yaranmasına səbəb olurdu.
Əfsanə motivi mif mətninin ümumiləşmiş hökmünü özündə əks etdirir. Əfsanə mətninin əvvəlində mifin əxlaqi və ixtiyari sonluğu bitkin bir cümlə ilə verilir. Mifin əxlaqi sonluğu əfsanənin motivini yaradır. Bu xüsusiyyət daha çox totem əfsanələrinə xasdır. Motiv isə bu sonluğun mifoloji səbəbini izah edir. Məsələn, əfsanədə totemin və ya onqonun gözəl gəlin olması göstərilir, onu yad kişi görəndən sonra o, quşa çevrilməyi Allahdan xahiş edir. Deməli, belə əfsanələrdə əvvəlcə nəticə göstərilir, sonra proses nəql olunur. Lakin elə əfsanə mətnləri də vardır ki, onlarda restrukturlaşma getmir, proses davam etdiyindən belə mətnləri mif mətnlərindən ayırmaq olmur. Mif dərketmə prosesinin qeyri-ardıcıl forması olub, obyektiv dərketmə prosesinin şüurda əks olunan mənzərəsidir. Mif yaranma prosesindən sonra onun fantastika ilə çevrələnməsi baş verir ki, bu da tarixi reallığın fantastik dərk olunmasına kömək edir.
Qədim mifoloji təsəvvürlərdə allahların, ilahələrin heyvana, ağaca, quşa və s. çevrilə bilməsi, ikili həyat sürə bilməsi ilk inanışlardan sayılır. Bu, totemik allahların inkişaf edərək insanlaşmasını və lazım gəldikdə əvvəlki vəziyyətinə qayıda bilməsini əks etdirir. Bu, ondan irəli gəlirdi ki, totemik təsəvvürlərdə cilddəyişmə, antropomorfik təsəvvürlərin təsiri əsas rol oynayır. Antropomorfizmin təsiri ilə totem heyvan insan cildində təsəvvür olunur. Bunu «Sünbül oğrusu» əfsanəsində də müşahidə edirik. Əfsanədə deyilir ki, bir kişi zəmidən icazəsiz sünbül yığır, ocaq qalayıb ləzzətlə yeyir. Oğurluq etdiyi üçün kişi o saat öküz olur. Otlaya-otlaya zəmi sahibinin qapısına gəlir. Ev sahibi öküzün yiyəsini axtarır, tapmır, axırda öküzü kotana qoşur yer şumlayır, kol-kos daşıyır. Öküz qocalır, onu kəsir, kəlləsini atır. Bir bostançı kəlləni tapıb bostanda payaya keçirir ki, oğru gəlməsin. Çobanlar dağdan enəndə bostandan qovun-qarpız dərmək istəyirlər. Əvvəl biri gəlir, yaxınlaşanda kəllə gülür, çoban eymənir, qaçır, yoldaşlarına söyləyir ki, bostanda kimsə var. Ona inanmırlar, baş çoban bostana gəlir, kəllə yenə gülür, çoban baxıb görür ki, gülən öküz kəlləsidir. Soruşur niyə gülürsən? Kəllə deyir ki, mən özgə zəmisindən sünbül yoldum, yedim öküz oldum, sonra başım kəsildi, bostançı tapdı, gətirdi, payaya keçirdi. Bir dəstə sünbülə görə bu günə düşmüşəmsə, onda gör qarpız oğurlayanın axırı necə olar?
Əfsanə insanın öküzə çevrilə bilməsi motivini özündə yaşatması baxımından burada xüsusi elmi aktuallıq kəsb edir. Əfsanə öküzlə bağlı mifoloji görüşlərə söykənir. Türk-Azərbaycan mifologiyasında it, qurd, ilan, maral və başqa heyvanlarla yanaşı, öküzün də zoomorf təsəvvürlərdə xüsusi yeri vardır. Azərbaycan əfsanələrində bu heyvanlar reinkarnasiya olunmaq qabiliyyətinə malikdirlər. Bu əfsanələrdə heyvanların totem kimi fəaliyyəti yoxdur, məsləhət vermək, qəhrəmanı dardan qurtarmaq və s. xüsusiyyətlər ön plandadır. İnsan – totem əlaqəsi onların arasında baş verə bilən reinkarnasiya ilə başa çatır.
Motivlərdəki bioloji və mifoloji çevrilmələr quşa dönmə motivində də aşkar olur. Bu mövzuda Azərbaycan əfsanələrində çoxlu faktlara rast gəlmək mümkündür. Bu əfsanələrin də məzmununu utanmaq, həya etmək, öz arzuları ilə cildlərini dəyişmək təşkil edir. Bu motivin ikinci bir maraqlı cəhəti ağacla bağlıdır. Aşağıdakı əfsanədə də dolayısı ilə ağacla qadın arasında yaxınlıq hiss edilir. «Fatma nənənin darağı» əfsanəsində başını yuduğu zaman yad kişinin onu görməsindən eymələnən Fatma nənənin darağı yerə düşür və orada darağa oxşar ağac bitir. Masallıda həmin ağaclara «Fatma nənənin darağı» deyirlər.
Türk mifologiyasında Fatmanın Humay ananın oxşarı olması haqqında bəzi faktlar da diqqətçəkəndir. Humayın Fatma ilə əlaqəsi Azərbaycan əfsanələrində ağacla bağlıdır. Ancaq Humayın islamlaşdırılaraq Fatma olması əfsanələrdə duyulmur. «Fatma nənənin darağı» əfsanəsində ağac və Humayın bir-birinə qovuşması nəticəsində budaqlar daraq kimi təsəvvür olunur.
Fatma nənə antropomorf obraz olsa da, o, əfsanədə reantropomorflaşaraq quşa (Humaya) çevrilir. Yerə düşən darağı da ağaca çevrilib ağac - quş - Humay - Fatma nənə semantikasında vasitə rolunu oynayır. Ağacın qoruyuculuq funksiyası Humaydan gəlir. Humay doğulan körpələri himayə edir. Ağac da qızları, oğlanları öz budaqları ilə görünməz edir, onları qoruyur, dağdan yıxılmağa qoymur. Daraq simvoldur – meşənin simvoludur. «Sona uçan» əfsanəsində də Sona özünü qayadan atanda ağac onu saxlayır. Ağacın qoruyucu olmasını Sonanın dediyi sözlər - «məni doğma ağac dərəyə uçmağa qoymazdı» sözləri təsdiq edir.
Azərbaycan əfsanələrində quşa dönmənin (reinkarnasiyanın) mifdə tam əksi olan inkarnasiya prosesinə də rast gəlinir. Xalq təfəkküründə bu iki proses mahiyyətcə bir-birinin əksi olsa da, hər iki prosesdə quşun qadın kimi təsəvvür olunması onlarla evlənmənin mümkün olduğunu mifoloji fakt kimi ortaya qoyur. İnsanın mifoloji əcdada çevrilməsi onun təbiətindəki ikilikdən xəbər verir. Yəni qəhrəmanın keçmişi döndüyü quş və ya heyvanla bilavasitə bağlı olur. İbtidai cəmiyyətin ilkin mərhələlərində insan özünü təbiətdən ayırmırdı. Demək, o, ətrafındakı heyvanları da özü ilə bir kökdən hesab edirdi. Hər hansı ruhi yaxınlıq nəticəsində özünə yaxın canlıya dönməyi mümkün sayırdı. Bu isə ancaq onun şüurunda ölümlə bağlı mistik təsəvvürlərin nəticəsində reallaşmalı idi. Ruhun bir canlıdan digərinə keçməsi isə animizm hadisəsidir. Bir həyatın sonunda ölüb, yeni həyatın, özü də totem heyvanın həyatında dirilmək məkan və zaman baxımından da təbii qavranılır.
Əfsanələrin bir çoxunun tematik arxetipini etioloji miflər təşkil edir. Bu miflərdə şeylərin yaranması haqqında məlumat verilir. Eyni motivlər əfsanələrdə də təkrar olunur. Əfsanələrdə izahedicilik funksiyasına uyğun olaraq heyvanlar, quşlar, dağ, ağac, su, bulaq və s. elementlərin necə əmələ gəlməsi izah olunur. Azərbaycan əfsanələri içərisində ən çox yayılanı dağ haqqında olan təsəvvürləri əks etdirən nümunələrdir.
Ağac kultunun struktur-semantik funksiyaları onun doğurduğu motivlərin rəngarəngliyindən asılıdır. Ağac kultunun motivlərini bir neçə qrupda birləşdirə, onların semantik funksiya və xüsusiyyətlərini qeyd edə bilərik. Bunlar aşağıdakılardan ibarətdir:
Ağac doğur; ağac doğulur (oddan); ağac ilk yaradıcı rolunda çıxış edir; ağac qoruyur; ağac şahidlik edir; qız ağaca, gülə, bənövşəyə çevrilir; saç ağaca dönür (saçın günəş və ağacla əlaqəsi); ilan kol olur; oddan ağac doğulur; daraq ağaca çevrilir; ağac və su bir-biri ilə əlaqəli kultlardır; ağaclar səcdə edir; ağaclar pir funksiyasını daşıyır; ağac inisiasiya ilə bağlıdır və s.
Ağac kultunun, eyni zamanda, aşağıdakı struktur xüsusiyyətləri vardır:
1. Ağacın antropomorflaşması;
2. Ağacın reantropomorflaşması;
3. Ağacın totemizmlə əlaqəsi;
4. Ağacın üç dünyanı birləşdirməsi;
5. Ağacın 4 ünsürlə əlaqəsi (od, su, torpaq, hava);
6. Ağacın inamlarla əlaqəsi (dini);
7. Ağac güc, qüvvət verir;
8. Ağacın ölüb-dirilmədə iştirakı;
9. Ağacın sosial funksiyası (şahidlik, qorumaq).
Ağac kultunun strukturunun bu cür qruplaşdırılması problemin həllində yeni baxışların istiqamətlərini müəyyən edir. Ağacın antropomorfizmi onu inkarnasiya və reinkarnasiya prosesinə də yaxınlaşdırır. İnkarnasiyada totem insana, reinkarnasiyada isə insan totemə çevrilə bilir. Antropomorfizmdə də buna oxşar proses vardır. Ağac insana və insan ağaca çevrilə bilir. Ağacın antropomorfizmi təkcə bununla bitmir. Ağacın antropomorfizmi insana aid xüsusiyyətləri birbaşa qəbul edir. Yəni ağac doğa bilir. Bu, əlbəttə, qədim insanın şüurunda belədir. Əfsanədə deyilir ki, Tuğla və Selenqa çayları arasında yerləşən dağda iki ağac bitmişdir. Hər gecə göydən bu ağacların üzərinə şüa enir. Bu ağacların qarnı gündən-günə böyüyür, müəyyən vaxt keçəndən sonra ağaclar doğur. Əfsanə motivlərində ağacın antropomorfizmi tipik hadisədir və onun bir neçə tipi müşahidə olunur. Məsələn, motivdə ağac danışa bilir. Bu, əfsanədən də görünür. Əfsanədə kimin niyyəti hasil olursa, ağac səslənir. «Keçəl və dayısı» adlı mətndə deyilir ki, dağın üstündə böyük bir ağac var. O ağac pirdir. Gərək ona yaxın getməyəsən. On beş metr aralıda dayanasan. Qollarını açasan, çağırasan. Özü də çağıranda səs verir. "Ay pir” deyəndə səs verir, ona nə sözün var, ürəyində deyirsən, apardığın ayın-oyunu da qoyursan yerə, dala baxmadan qayıdıb gəlirsən.
Ağacın antropomorfizminə əfsanə motivlərində daha çox rast gəlmək mümkündür. Azərbaycan əfsanələrində ağac ruhu, ağac əyəsi canlı təsəvvür olunur. Məsələn, bir əfsanədə göstərilir ki, bağda ağacları sulayan bir uşağı ağ paltarlı bir kişi çağırıb, dərədəki ağacları da sulamağı ondan xahiş edir. Uşaq onun göstərdiyi tərəfə gedəndə yıxılır, ayağa qalxanda heç kimi görmür. Hətta bəzi bölgələrdə ağac əyəsinin adı Sarı qızdır. Belə əfsanələrin birində deyilir ki, palıd, şam ağaclarının əyələri vardır. Palıda, şama əl vurmaq, kəsmək olmaz. Əyə həmişə Sarı qız donunda görünər. Ağac kəsəni Sarı qız vurur, o adam ölür, ya da şikəst olur. Belə deyirlər ki, Sarı qızın anası qədimlərdə ağac olub. Odur ki, Sarı qız ağacı qoruyur. J.P.Roux türk mifologiyasında Sarı qıza uyğun gələn ağac tanrıçası haqqında belə məlumat verir.
Azərbaycan əfsanələrində ağacın antropomorfizminin tipikliyi onun ağlaması ilə seçilir. Əfsanələrdə bu tipiklik bilavasitə söyüd ağacına şamil edilir. Çünki xalq təfəkkürünə görə söyüd qadın, ana kimi təsəvvür olunur, palıd ağacı isə kişi cildindədir. «Ağlayan söyüd» əfsanəsində sevən iki gənci zalım padşahdan qoruya bilməyən söyüd ağacı hönkür-hönkür ağlayır. Söyüdün (ağacın) antropomorfizminə səbəb onun ruhunun canlı təsəvvür olunmasıdır. Bu da onun totem olmasına inamı qüvvətləndirir. Ümumiyyətlə, totemçilik istər heyvan olsun, istər ağac, eyni model üzrə inkişaf edir. Ruhun bir bədəndən digərinə keçməsi - animizm elementləri əfsanələrdə daha çox özünü göstərir. Burada əsas xüsusiyyət onun ruhunun canlı təsəvvür olunmasıdır. Onları birləşdirən əsas cəhət yaratmaq qabiliyyətləridir. Onda bir məsələ də qarşıya çıxır. Od ruhu da canlıdır, dağ ruhu da canlıdır, yaratmaq qabiliyyətinə malikdirlər, ancaq totem deyillər. Burada ruhun canlı təsəvvür olunmasının tezliyi də nəzərə alına bilər. Çünki dağ və od ruhları özləri ağacı və ya heyvanı yarada bilən başlanğıclardır. Dağın və od ruhunun ağac yarada bilməsi əfsanələrdə də təsdiq olunur. «Yanardağ» əfsanəsində dağ və od ruhu ağac yaratmada bilavasitə iştirak edir. Proses belə baş verir: Qamo adlı gənc öz sevgisini qıza sübut etmək üçün qış vaxtı dağa gedirlər. Oğlanı eşqin alovu bürüyür, ağzından bir qığılcım düşür, qarı əridir, torpaqdan tüstüsüz, rəngarəng alov qalxır. Qız onun ürəyinin oduna inanmır. Oğlana deyir ki, bu adi oddur. Qız sonra görür ki, alov torpağa, gülə, çiçəyə zərər vermir. Sonra görür ki, alovun içindən bir şiv qalxır, şiv az vaxt içərisində qollu-budaqlı nəhəng ağaca çevrilir. Bu ağac heç vaxt solmur. Ağac bütün qidasını, havasını, işığını, suyunu alovdan alır.
Əfsanədən də göründüyü kimi, dağ ruhu, od ruhu, ağac ruhu bir struktur sistemində birləşir.
Ağac kultunun digər xüsusiyyətlərindən biri də onun reantropomorfizmidir. Reantropomorfizm də özündə reinkarnasiyanın bütün xüsusiyyətlərini daşımaqdadır. Ağacla bağlı əfsanələrdə reantropomorfizmin əlaməti kimi qızın ağaca dönməsinin şahidi oluruq. Deməli, reantropomorfizm həm də motiv yaradandır. «Yalqız ağac» əfsanəsində bəy oğlu onun təqibindən qaçan qızı oxla yaralayır. Oğlanın ona çatdığını görən qız allahdan aman istəyir. Bəy oğlunun gözü qarşısında qız yalqız ağaca çevrilir. Bu ağac sitayiş yeri olur. Adamlar yalqız ağaca qurbanlar kəsir, altında tonqallar qalayırlar. Ağac nə quruyur, nə solur, həmişə yaşıl qalır. Etiqada görə onun budağını kəsmək, yarpağını qopartmaq olmaz. Göründüyü kimi reantropomorfizmdə qəhrəmanın ağaca çevrilməsi üçün təqib və ya başqa vasitələr, üsullar rol oynayır. «Çömçəxatun» əfsanəsində isə Çömçəxatunun ardıc ağacına çevrilməsinə yardım edən yağışdır. Əfsanədə göstərilir ki, il quraq keçdiyi üçün camaatın məhsulu, heyvanları susuzluqdan yanıb məhv olur. Çömçəxatun işi belə görəndə üzünü Allaha tutur ki, yağış yağdırsın. Allah onun səsini eşidib yağış göndərir. Qız yağışın altından çəkilmir, o qədər durur ki, tərtəmiz islanır, axırda yamyaşıl ardıc ağacına çevrilir.
Ağacın mifoloji dünya modelindəki funksiyasına görə onun budaqları səmanı, gövdəsi yerüstü dünyanı, kökləri isə yeraltı dünyanı bildirir. Hətta şamanlar göyə uçmaq üçün ağacın budağına çıxarmışlar. Şamanlar ağaclara qurbanlar kəsər, heyvanın dərisi ağacın budağından asardılar ki, göyün sahibi bundan xəbər tutsun. Qurbankəsmə vasitəsilə ağacla heyvan arasında bir yaxınlığın olduğu nəzərə çarpır. Ağac öz totemlik mövqeyini heyvan-totemlə birləşdirir. Daha doğrusu, əski düşüncədə ağacla heyvan arasında ruhi bağlılıq olduğu düşünülür. Qədim insanın hər ikisinə ruhi bağlılığı onların totem olmasına «səbəb olur». Bu «səbəbə» hər ikisinə xas olan, antropomorfizmlə əlaqədar olan ümumi bir cəhət - inisiasiya təsir edir. Əfsanələrdə ağacın ölüb-dirilməsinə aid çoxlu faktlar vardır. Ağacın ölüb-dirilməsinə inam təbiətin özündən gəlir. Çünki qədim türkün mifoloji düşüncəsində təbiət qışda ölür, yazda dirilir. Təbiətin ölüb-dirilməsinə olan inam birbaşa ağacın da üzərinə köçürülür. Ağac da təbiətin üzvüdür, deməli, onun da bu xassəsi olmalıdır. Sırf ölüb-dirilmə məqamında ağacda bu proses necə baş verməlidir? İki yolla – birincisi, ağacın özü ölüb-dirilmədə iştirak edir, yəni ağac ölür; ikinci halda ağac öz meyvəsi ilə qəhrəmanı bu prosesdən keçirir. Birincisi qədim türkün ağaca olan inamını daha da əski çağlarla bağlayır, ağacı kəsmək onun ölümünə səbəb olmaq deməkdir. Ağacın ölməsi ilə bağlı əfsanədə deyilir ki, o dünyada bir ağac var. Onun hər bir yarpağı bu dünyadakı bir adamındır. O yarpaq saralıb yerə düşəndə adam ölür.
Ağacla insan arasında olan əlaqə reinkarnasiya ilə bir-birinə bağlanır. İnsanın öz kökünə qayıtmaq istəməsi ölüb-dirilmə ilə bağlı əski görüşlərin əsasını təşkil edir. Bunu əfsanədəki məzmun da aşkara çıxarır. Ağanın oğlundan yaxasını qurtarmaq istəyən qız ağaca dönmək istəyir. Burada çevrilmə (reinkarnasiya) inisiasiya ilə tamamlanır. Yenə əfsanədən bəlli olur ki, bu ağacın budağını kəsən kişinin övladı ölür.
Əfsanələrdə inisiasiyanın ikinci mərhələsi qəhrəman və alma ağacının iştirakı ilə başlanır. Bu zaman fizioloji proses baş vermir. «Qızılquş» əfsanəsində inisiasiyaya səbəb olan ağac dağ başında bitmişdir. Qızılquş ona edilən yaxşılığın əvəzi olaraq bu alma ağacının budağını padşaha hədiyyə gətirir. Bundan sonra süjet aydındır. Padşahın bağında alma ağacı ildə 3 alma verir. Bağban almalardan birini padşaha aparır, vəzir hiyləgərliklə almanı bağbandan alır, almaya zəhər vurub padşaha verir. Padşah almanın ətrindən bihuş olur. Yoxlamaq üçün bir dilim kəsib pişiyə verir, pişik ölür, padşah qızılquşun başını üzdürür. Bağban qorxusundan bağa qaçır ki, almanı yeyib ölsün. Amma dönüb 15 yaşında oğlan olur. Padşah bağa gəlir, bağbanın cavanlaşdığını görüb arada xəyanət olduğunu başa düşür, qızılquşun intiqamını vəzirdən alır. Alma ağac kultunun atributu kimi nağıllarda şahzadələrin nişanlı seçməsində istifadə olunur.
Əfsanələrdə ölümün birbaşa yox, fizioloji proses kimi yox, çevrilmə zamanı da baş verdiyinin şahidi oluruq. Ağac insanın totemidir, onu yaratmışdır, onu himayə edir, üstəlik tsiklik zaman daxilində onun yenidən dünyaya gəlməsini şərtləndirir. Ruhun ölməzliyinə, bir bədəndən digərinə keçərək yaşamasına inanan insan aşağı paleolit dövründə özünün təzədən dünyaya gəlməsini, yəni ölüb-dirilməsini ağacın vasitəsilə mümkün saymışdır. Göründüyü kimi, əfsanədə də ölüb-dirilmə fizioloji proses kimi dərk olunmur, ancaq cavanlaşma, yəni həyata təzədən gələrək cavan oğlan olmaq mənasındadır. Əfsanələrdə ağacla bağlı olmasa da, ölüb-dirilməyə az hallarda müstəqim mənada rast gəlmək mümkündür. «Kəsikbaş» əfsanəsində ölüb-dirilmənin sırf bioloji hal daşıdığının şahidi oluruq. Əfsanədə deyilir ki, bir nəfər uzaq səfərə çıxır. Gəlib bir kəndə çatır. Axşam düşür. Bir qapını taqqıldadır. Onu içəri alırlar. Yeyib-içəndən sonra qonaq deyir ki, mən bura çoxlu şeylər almağa gəlmişəm. Yanımda da çoxlu pul vardır. Ev sahibi pis niyyətə düşür. Yatmaq vaxtı qonaq deyir ki, ev yiyəsi and içməsə, mən yatmaram. Nəyə and içim? – deyə ev sahibi soruşur- «And iç ki, sən Allah qonağısan, Xızırın eşqinə sənə toxunmaram». Ev sahibi and içir. Qonaq yatır. Ev sahibi gecə durub qonağın başını kəsir. Elə kəsən kimi də qapı döyülür. Elə döyürlər ki, qapı az qala yerindən çıxa. Ev sahibi qapını açır. Görür bir atlıdır. Atlı soruşur ki, kişi, qonağın hanı? O, evində qonaq olduğunu danır. Atlı deyir, başını kəsdiyin qonağı deyirəm. O sənə and verməmişdimi? Atlı əlini içəri uzadıb deyir, ey günahsız adam, qalx. Əlini uzadıb atımın dırnağının altından bir az torpaq götür. Başını yerinə qoyub torpağı boğazına çək. Başsız bədən o saat dikəlir, atın dırnağı altından bir ovuc torpaq götürür, başını yerinə qoyub torpağı boğazına çəkir. Dərhal asqırıb özünə gəlir. Ev sahibi bunu görüb bağrı çatlayıb ölür. O vaxtdan həmin adamın adı Kəsikbaş qalır.
Ağac kultu ölüb-dirilmə motivi ilə birbaşa bağlıdır. Ağacın ölüb-dirilmə ilə əlaqəsini həm əfsanələrdə, həm də nağıllarda görmək mümkündür. «Padşahla balıqçı» nağılında alma ağacı kult olmaqla bərabər, inisiasiya üçün müqəddəm şərtdir. Bağban qorxusundan almanı yeyir, 15 yaşında cavan oğlan olur, yəni qoca ikən ölüb yeni cavan statusunu qazanır. İnisiasiyada çevrilmənin əsas funksiyası qanla bağlıdır. Qan qırmızı rəngi bildirməklə həyatla ölüm arasındakı müvazinəti saxlayır və ölüb-dirilmənin baş verməsini təmin edir. Ölüb-dirilmənin iştirak etdiyi «Ölü Məhəmməd» nağılında qanın daşıdığı funksiya qızın quşa, quşun qanının ağaca çevrilməsində də üzə çıxır. Nağıllarda qanla birgəlik təşkil edən ölüb-dirilmə prosesini ağac özü də yerinə yetirə bilir. «Tacir oğlu» nağılında qulluqçu qız qəhrəmana bağışlanan atın qanını torpaqla qarışdırıb yerə səpir. Səpilən yerdən ağaclar bitir. Qarı ağacları kəsəndə ağac qarıdan xilas olmaq üçün qaza çevrilir. Qarı onu tutmaq istəyəndə qaz oğlana çevrilib, onu məhv edir. Ağac insanın ilk yaradıcısı kimi nağıllarda da nəzərə çarpır.
Bir çox əfsanə və nağıllarda özünə yer alan «quş-ağac» təsəvvürləri ağac kultunu Humay kultu ilə bir mikrokosmda birləşdirir. Burada da ağac totemizmində iki ruhun bir bədəndə yerləşməsi (totemizmin ilkin dövrlərinə xas olan cəhətin - iki canın bir bədəndə yerləşməsi inamının yaşaması) ideyasının izləri görünür. V.Y.Propp ikili can xüsusiyyətini ibtidai totemizmin əsası kimi qiymətləndirir və yazır ki, canın biri ölsə, o biri də dərhal ölər. «Quş-ağac» təsəvvürlərinin sonrakı inkişafı doğumda ilk qadının rolunu müəyyənləşdirir. Ağacın doğduğu insan (qadın) özü nəsil verərək öz ilk əcdadından - quşdan və ağacdan uzaqlaşır. Bəzi əfsanələrdə də («Quşoğlu» və «Daş-ağac») quşun və ağacın balası sonradan insan şəklinə düşür. Altay əfsanələrində də ilk insanın Ülgen və Humaydan törədiyi, onların ər-arvad həyatının iki şam ağacında təcəssüm olunduğu bildirilir.
Əfsanələrdə də ilan kultuna ağac kultu ilə birgə toxunulur. Əfsanələrimizdə ilan kola çevrilir, bəzən bu proses qızın saçının ilana, ilanın da ağaca çevrilməsi ilə birgə müşayiət olunur. Bu prosesi başa düşmək üçün bir neçə əfsanənin motivinə və mətninə nəzər yetirək:
1. Saç ağacın kökləri kimi
«Saçlı qaya» əfsanəsində bəyin təqibindən qurtarmaq istəyən qız allahdan xahiş edir ki, yer yarılsın, yerə girsin. Bu vaxt yer yarılır, qız yerə girir. Uzun qoşa hörükləri isə qayanın başında qalır. İndi o saçı nə qədər kəssələr də, yenə uzanır.
2. Saçın ilana çevrilməsi
«Abduləsər» dağı» əfsanəsində çobanın sevdiyi Şəmsinur özünü qayadan atanda uzun saçları düşmənin əlinə keçir. Onu dartmağa başlayırlar. Qız saçlarının qırılmasını arzulayır. Qızın saçı qırılır, qız yerə düşüb ölür. Saçları isə ilana çevrilib düşməni çalır. Hörüyün ilanla əlaqəsinə «İlan məhəbbəti» əfsanəsində də rast gəlinir. Bu əfsanədə ilan qızın hörüklərinə vurulmuşdur.
3. İlan qızın alma ağacına çevrilməsində mediator kimi çıxış edir. «İlan oğlan» əfsanəsində cildini dəyişən ilan sevdiyi qızı mənfi obraz olan qarıdan qorumaq üçün özü bağban olur, qızı isə alma ağacına çevirir.
4. İlan kol olur
«İlan məhəbbəti» əfsanəsində şahın qızını sevən ilan bağa gəzməyə çıxan qızı görmək üçün kola çevrilir. «Qız kolun dibində uzandı. Kol ilan olub qıza sarıldı və yatdı».
Yuxarıda gətirilən misallardan (əfsanə və nağıllardakı) aydın olur ki, ağac kultunun strukturundakı saç, hörük, ilan və ağac vəhdət təşkil etməklə kult sistemini bir bütöv olaraq «görməyə» (bərpa etməyə) imkan verir (saç kökləri, hörük gövdəni və ilan budaqları əks etdirir).
Əfsanələrdə rast gəldiyimiz bütün bu mifoloji xüsusiyyətlər, eyni zamanda, onun nüvəsini təşkil edən mifoloji motivlərlə bağlıdır. Bu mifoloji motivlər əfsanə mətninin dərin qatlarına nüfuz edir və əfsanənin formalaşmasında bilavasitə rol oynayır. Biz yuxarıdakı motiv göstəricisində də müxtəlif motivlərin iştirakı ilə yaranan əfsanələrin olduğunu gördük. Əfsanə motivlərinin əsas xüsusiyyəti onun mifoloji xarakter daşımasıdır. Məsələn, ilana ərə getmə motivi özündə xalqın ibtidai təfəkküründə ilana olan sitayişin izlərini yaşadır. Bu motiv özündə mifoloji gerçəkliyi daşıyır, yəni əfsanədəki ibtidai düşüncədə ilana ərə getməklə ilan toteminə qovuşmaq, beləliklə öz soykökünə yaxınlaşmaq meyili duyulur.
Azərbaycan folklorunda əfsanənin yaranması yolları da müxtəlifdir. Əgər əfsanənin ilkin mənşəyini miflər təşkil edirsə, ikinci mənbəyini ilkin rəvayətlər təşkil edir. Bu cür əfsanələrdə də diqqəti cəlb edən motivlər onların nə dərəcədə rəvayət və əfsanə motivini təşkil etməsindən asılıdır. Əfsanə motivləri ilə rəvayət motivlərini bir-birindən fərqləndirmək üçün onların daşıdığı məzmuna diqqət yetirmək lazımdır. Rəvayət motivləri daha çox ictimai məzmun daşıyır və mifoloji düşüncədə açıq şəkildə rol oynamır. Məsələn, qalalarla bağlı rəvayətləri götürək. Bu mətnlərdə əsas motiv ictimai məzmun daşıyan obraz və fərdlərin mübarizəsi, sevgisi, həyata münasibəti və s. keyfiyyətləridir.
Rəvayət mətnlərini əfsanə mətnlərindən fərqləndirən başlıca əlamət rəvayətlərdə şahidlik funksiyasının güclü olmasıdır. Rəvayətlərdə kiməsə istinad etməklə söylənilən mətnin doğru olmasına zəmin yaradılır. Tarixdən əvvəlki dövrlərdə də rəvayətlər olmuş, onları danışan qəbilə kahinləri bu mətnlərin doğruluğuna hamını inandırmışlar. Sonradan ilk söyləyicinin unudulması nəticəsində həmin mətnlər rəvayət formasından çıxaraq əfsanələşməyə meyil etmişlər. Rast gəlinən bəzi rəvayətlərdə də bu hal müşahidə edilməkdədir. Buna görə də həmin mətnləri rəvayətdən və ya əfsanədən ayırmaq üçün onların daşıdığı daxili semantikaya, motivə diqqət yetirilməlidir. Motivdə izahedicilik funksiyası yoxdur, o, sadəcə olaraq arxetipdə olan mənanı alt qatda çox qısa şəkildə özündə yaşadır.
Bu cəhətdən rəvayətlər daha xarakterikdir. Belə ki, rəvayətin motivi bu cəhətdən əfsanənin motivindən fərqlənir. Körpü motivinə fikir versək, onun alt mifoloji qatda oynadığı rolu, o dünya ilə bu dünyanı birləşdirən vasitə olduğunu görə bilərik. Belə motivli rəvayətlərin üzərini bəzən tarixi hadisələr örtdüyündən motiv öz ilkinliyini qoruya bilmir və müasir məzmuna tabe olur.