Ավարտվեց "Որբանոց"֊ը։

Համոզված եմ, որ կարդացողները շատ էին, բայց արձագանքները շատ քիչ էին։
Շնորհակալություն հետևողներին և արձագանքողներին։
Էդգար Կոստանդյան
Որբանոց
8. Դուռը դրսից փակեք
Այդ խավարի մեջ ինձ գտավ,
Այդ գիշերից ինձ դուրս հանեց
Խզված կոկորդն իմ ընկերոջ…
Հ. Թամրազյան
-Կարելի՞ է ներս գալ,- ասաց քաղաքացիական համազգեստով
ոստիկանը` ցույց տալով վկայականը:
-Համեցեք,- ասացի:
Քառասունին մոտ տղամարդ էր: Մտավ հյուրասենյակ ու նստեց
բազմոցին:
-Ե՞րբ եք վերջին անգամ տեսել Ֆրեդ Մովսիսյանին:
Սարսափեցի. նման հարց մեռնողների մասին են տալիս...
-Ի՞նչ ա էղել Ֆրեդին:
-Ձեր ընկերը մեղադրվում է Մովսես Գրիգորյանի սպանության մեջ:
Ինձ թվում էր` երազ եմ տեսնում: Գլուխս պտտվում էր... Ֆրեդը
սպանել էր Մոսոյին... Համենայն դեպս, ոստիկանն այդպես էր ասում...
-Ճանաչո՞ւմ եք Մովսես Գրիգորյանին:
-Ճանաչում եմ,- ասացի:
-Իսկ գիտեի՞ք, որ այսօր առավոտյան նրան սպանված են գտել իր
գրասենյակում:
-Չէ, չգիտեի,- կմկմում էի,- բայց ինչի՞ց եք ենթադրում, որ Ֆրեդն ա
սպանել:
-Չեմ ենթադրում... Գրասենյակի տեսախցիկները ֆիքսել են, որ
Գրիգորյանի մոտ մտած վերջին մարդը Ձեր ընկերն է եղել:
-Չէի կարողանում խոսել... Խոսելու բան էլ չկար...
-Որևէ ընդհարում, վիճաբանություն Ֆրեդի ու Գրիգորյանի միջև
տեղի ունեցե՞լ է:
-Չգիտեմ:
-Չասացիք` երբ եք վերջին անգամ տեսել Ֆրեդին:
֊Երեկ եմ տեսել:
-Որտե՞ղ:
-Մեր ընկերներից մեկի տանը:
-Ի՞նչ էիք անում ձեր ընկերներից մեկի տանը:
-Մենք հաճախ ենք հավաքվում մեր ընկերներից մեկն ու մեկի տանը:
-Ի՞նչ հոգեվիճակում էր Ֆրեդը երեկ:
-Շատ նորմալ, հավասարակշռված...
-Իսկ անհավասարակշիռ լինելու պատճառ ունե՞ր:
-Բացարձակ...
-Լավ,- մի թղթի կտոր մեկնեց,- գրեք Ձեր հեռախոսահամարը,
անհրաժեշտության դեպքում մենք կկապվենք...
Ես թղթի վրա գրեցի հեռախոսիս համարն ու ճանապարհեցի
ոստիկանին: Նրա գնալուց հետո միանգամից Անդոյին զանգեցի, բայց
բջջայինն անջատած էր: Ֆրեդին չէի ուզում զանգել. մտածում էի, որ
զանգով կարող եմ վնասել նրան: Չէի հասկանում` ինչ է կատարվում,
ինձ թվում էր`երազ եմ տեսնում. չէր կարող Ֆրեդը մարդ սպանել…
Որքան էլ կոպիտ մարդ լիներ իր տեսակով, որքան էլ շատ ժամանակ
անտարբեր թվար (ավելի ճիշտ` իրեն հատուկ այդպես ներկայացներ),
մեկ է, Ֆրեդը մարդկային կյանք խլող չէր… Անդոյին մի քանի անգամ էլ
զանգեցի, բայց ոչ մի արդյունք: Հագնվեցի ու դուրս եկա, չէի էլ
իմանում` ուր եմ գնում, ուղղակի չէի կարողանում տանը մնալ, խեղդ-
վում էի… Սոնային էի ուզում զանգել, բայց միևնույն ժամանակ նաև չէի
ուզում, չգիտեի` ոնց կտանի այդ նորությունը:
Նստեցի մեքենան: Շարժիչը դեռ գործի չէի գցել, Սոնայից զանգ
եկավ.
-Միլիցեքն արդեն քո տուն էկե՞լ են,- հարցրեց:
-Արդեն գիտե՞ս:
-Կողքդ մարդ կա՞:
-Չէ,- ասացի:
-Ֆրեդն իմ հետ ա:
-Որտե՞ղ եք:
-Համոյի մոտ:
-Համոն ո՞վ ա:
֊Դիլիջանի պանսեոնատը չե՞ս հիշում:
-Հենց հիմա գալիս եմ:
-Արագ չքշես:
-Սո՜ն, Ֆրե՞դն ա արել:
-Հա… արի…
Ամեն ինչ կտայի, միայն այդ գիշեր Ֆրեդի կողքին լինեի, չթողնեի, որ
կյանքի ամենաճակատագրական սխալն անի…
…Սարսափելի արագությամբ հասա Դիլիջան` Համոյի պանսեոնատ:
Համոյին բարևեցի, ասաց, որ Սոնան ու Ֆրեդը համարում են:
Բարձրացա: Ինչ-որ ուժ ինձ հետ էր պահում Ֆրեդին տեսնելուց, չէի
ուզում տեսնել… Չգիտեմ, էլի մեղավոր էի զգում ինձ, ինչպես Գուգոյի
մեռնելուց էի մեղավոր զգացել: Գրեթե նույն զգացողությունն էր, դեռ մի
բան էլ ավելին. ես անընդհատ մտածում էի, որ ընդամենը կարող էի
նրա հետ լինել, ու վստահաբար, սա չէր պատահի:
-Ո՞նց ես, ախպե՜րս,- գրկեցի Ֆրեդին:
-Ոնց որ ազգի հերոս,- ժպտաց:
-Թաքնվելու համար հեչ հաջող տեղ չեք գտել,- ասացի:
-Մենք չենք էլ պատրաստվում,- ասաց Սոնան:- Հիմա սուրճ կբերեմ
քեզ համար:
-Չհասկացա…
-Ֆրեդը գիշերը կհանձնվի:
-Լավ գաղափար չի, Սոնա՜, Ֆրեդի վրա լուրջ մեղադրանք կա: Ավելի
լավ ա` սպասենք, մինչև Անդոյին գտնենք, խոսենք հետը, նոր հասկա-
նանք` ինչ ենք անում: Ինձ թվում ա` Անդոն կարա մի բան փոխի:
-Անդոյի համարն անջատած ա, առավոտից զանգում ենք,- ասաց
Ֆրեդը,- համ էլ Անդոն ոչ մի բան չի փոխի…
Երկու-երեք ժամից Անդոն զանգեց ինձ: Ես դուրս եկա սենյակից, որ
առանձին խոսեմ:
-Իմացե՞լ ես` էդ հայվանն ինչ ա արել:
-Էն, ինչն իր փոխարեն էդ վաղամեռիկ ընկերոջդ մերը պիտի աներ`
իրանով հղի ժամանակ:
-Դու է՞լ ես դրանց ջրերն ընկել, արա՜, գիտե՞ս` ով էր Մոսոն, հասկանո՞ւմ ես, որ Ֆրեդին կթաղեն, արա՜, չեն թողնի` շնչի… Արդեն
շատ լուրջ մարդիկ են խառնվել էս գործին:
-Բա էլ քանի՞ կոպեկի արժեք ուներ էսքան տարի մեծ-մեծ խոսալդ,
որ ընկերոջդ չես փրկելու էդ վախենալու տղերքից:
-Չեմ կարա, ապե՜ր, հավատա, չեմ կարա…
-Անդո՜, ես քեզ երբեք ոչ մի բան չեմ խնդրել, բայց հիմա խնդրում եմ,
կյանքումս առաջին անգամ խնդրում եմ… Օգնի Ֆրեդին:
-Ո՞նց:
-Միլիցեքի հետ կապված հարցերը լուծի, ես Ֆրեդին երկրից կհանեմ:
-Դու ապո՞ւշ ես… Ո՞նց լուծեմ: Լսի, Ֆրեդին երևի ցմահ կտան,
առանձնակի դաժանությամբ սպանություն ա… Գիտե՞ս` էդ ինչ ա…
Հետն էլ սպանվածը պատերազմի հերոս ա… Ու ամենավերջում, ինձ-
նից շատ ավելի վերևում գտնվող մարդիկ ամեն ինչ անելու են, որ
Ֆրեդը նստի… ու երկար նստի…
-Պարզ ա… Հաջող…
-Ի՞նչ հաջող, արա՜… Որտե՞ղ ես:
-Հեռու եմ:
-Ֆրեդը հե՞տդ ա:
-Հա:
-Բեր, թող ինքնակամ ներկայանա… Դա գոնե մի քիչ կթեթևացնի…
Ես կմիջնորդեմ, ում պետք ա կզանգեմ, իրան առանձնահատուկ ձևով
կնայեն, գլխից մազ չի պակասի:
-Չեմ կարա:
-Հիմարություն եք անում: Սոնան ձեր հե՞տ ա:
-Անդո՜, Ֆրեդը ոչ թե պատերազմի հերոս ա սպանել, այլ կտոր-կտոր
ա արել մի հատ անասունի, որի համար մարդկային կյանքը, արժանա-
պատվությունը գրոշի արժեք չունեին: Պատերազմի հերոսն ինքը չի,
պատերազմի հերոսն էն մարդն ա, ում աղջկան երեկ էդ վիժվածքը էն
օրն ա գցել, որ էդ աղջիկն ապրել չի ուզում:
-Քաղաքից դո՞ւրս եք:
-Հա:
-Գոնե դու մենակ քաղաք կգա՞ս:
-Ինչի՞ համար:
֊Արի, խելք խելքի տանք, հասկանանք` ինչ կարանք անենք, միասին
կգնանք Ֆրեդի գործով զբաղվող քննիչի մոտ, հետը կխոսենք, մի բան
կանենք:
-Մի ժամից որտե՞ղ լինեմ:
-Հյուսիսային պողոտայում եմ ես:
-Լավ:
Միանգամից Երևան ուղևորվեցի: Անդոյի հետ հանդիպեցի
Հյուսիսային պողոտայի սրճարաններից մեկում:
-Բռա՜տ, իզուր ես Ֆրեդին պահում, մեկ ա, էսօր չգտնեն, վաղն են
գտնելու, տենց ավելի վատ ա լինելու, հավատա…
-Անդո՜, Ֆրեդին ինչքա՞ն կտան:
-Առանձնակի դաժանությամբ սպանություն ա: Տասներկուսից քսան
տարի կամ ցմահ: Տանջամահ ա արել… Քեզ ի՞նչ ա թվում, ինձ համար
հե՞շտ ա… Վերևներից գզում են, բոլորը գիտեն որ Ֆրեդն ընկերս ա,
բայց ես դրա դարդը չեմ… Էս վիճակից եմ նեղվում, որ Ֆրեդին ոչ մի
բանով չեմ կարում օգնեմ… Հա, Մոսոյի հետ մոտիկ էինք, բայց դե
Ֆրեդը… Իմ ախպերն ա Ֆրեդը, հասկացի, հենց հիմա պատրաստ եմ
ունեցած-չունեցածս տամ էն մարդուն, ով Ֆրեդի վրայից մեղադրանքը
կհանի, բայց չկա տենց մարդ, հասկանո՞ւմ ես:
-Հասկանում եմ,- ասացի:
-Ես հավատում էի Անդոյին, ես հավատում էի, որ չի կարող ոչինչ
անել, հավատում էի նրա խոսքերի անկեղծությանը:
-Հիմա ի՞նչ անենք,- հարցրի:
-Ի՞նչ պիտի անենք:
-Արի գնանք գործով քննիչի մոտ, հանդիպենք, խոսենք:
-Դե արդեն ամեն ինչ հասկացանք, էլ ի՞նչ իմաստ ունի:
-Դու էիր ասում:
-Հա, բայց հիմա հասկանում եմ, որ իմաստ չունի… Եթե ուզում ես,
կարամ զանգեմ պետին, էդ քննիչին հենց հիմա ուղարկի, բայց իմաստ
չկա:
-Բա ի՞նչ ես առաջարկում:
-Զանգի Սոնային, ասա` Ֆրեդին բերի: Լավագույն տարբերակն ա:
Ես ամեն ինչ կանեմ, որ լավ լինի: Խոսք եմ տալիս, Ֆրեդի գլխից մազ չի պակասի:
-Մնում էր` մազ պակասեր,- ասացի` Սոնայի համարը հավաքելով,-
Սոնա՜, քաղաք էկեք…
Ֆրեդը հանձնվեց: Նրան նախնական կալանքի առան: Ես մտա
քննիչի կաբինետ:
-Նորից բարև Ձեզ,- ասացի:
-Համեցեք, նստեք…
-Շնորհակալ եմ… Կարո՞ղ ենք խոսել:
-Խոսենք,- ասաց ու մի ծխախոտ վառեց,- կծխե՞ք:
-Չէ, դրսում շատ ծխեցի:
-Լսում եմ Ձեզ:
-Ֆրեդն իմ ուսանողական ընկերն է, մենք արդեն տասը տարվա
ընկերներ ենք…
-Գիտեմ,-ընդհատեց,- մենք արդեն հասցրել ենք Ֆրեդի անձնական
գործին ծանոթանալ, նաև ուսումնասիրել ենք Ֆրեդի շրջապատը:
Անձամբ ինձ համար շատ զարմանալի է, որ էդ տեսակի մարդը կարող
է մարդ սպանել, ու դեռ բավական չի սպանել, մի հատ է առանձնակի
դաժանությամբ:
-Էդ մարդը…
-Լսեք,- նորից ընդհատեց,- ես գիտեմ, երեկ Մոսոն ծեծել է ձեր
ընկերուհուն:
-Ծեծելը շատ մեղմ եք ասում, քննի՜չ:
-Թեկուզ… Բայց ոչ ոք իրավունք չի տվել Ձեր հաստագլուխ
ընկերոջը ինքնադատաստան տեսնել: Դրա համար գոյություն ունի
իրավապահ համակարգ:
-Մենակ ինձ չհամոզեք, քննի՜չ, որ եթե բողոքեինք, իրավապահ
մարմինները ազգի հերոսին պատժելու էին:
-Անտեղի է Ձեր իրոնիան: Բազմաթիվ դեպքեր կան, երբ Մոսոյից
ավելի մեծ տրամաչափի տղերքին են պատժել, մեղմ ասած, պատժել…
-Տրամադրությունս տեղը չի, թե չէ ահագին կծիծաղեի: Պատժում եք
նրանց, ում ժամանակն արդեն էկել ա, իսկ Մոսոյինը դեռ չէր եկել ու
դեռ շատ երկար ժամանակ չէր գալու…
-Շատ իզուր… Էլի ասելիք ունե՞ք:
֊Չունեմ:
-Դե դուրս եկեք, ես պիտի աշխատեմ…
-Քննի՜չ, Դուք էլ եք հոգու խորքում հասկանում, որ Ֆրեդն ավելի ազգի
հերոս ա, քան Մոսոն ու Մոսոյի նմանները:
-Դուռը դրսից փակեք, քաղաքացի՜…
«Դուռը դրսից փակեք»… ահա, թե ինչ ասաց ինձ քննիչը, երբ
չկարողացավ լսել ճշմարտությունը: Տարիներ շարունակ մեզ այսպես
«դուռը դրսից փակել են տալիս» տղերքը... Ես հստակ գիտակցում էի,
որ Ֆրեդը Մոսոյին չէր սպանել, Ֆրեդը հասարակարգն էր սպանել, նա
Մոսոյի մարմինը չէր կտոր-կտոր արել, այլ այն մեքենան, որն այսքան
ժամանակ կոտորում է մեզ… Այն մարդկանց, ովքեր մոսոներ են
ստեղծում, այն մարդկանց, ովքեր մոսոներին վանդակից դուրս են
թողնում… Ֆրեդը ոչ թե մարդ էր սպանել, այլ ժամանակաշրջան…
Տարիներ առաջ, երբ մենք հասկացանք, որ «դուռը դրսից փակելու»
մեր հերթն է եկել, երբ հասկացանք, որ մեր երկիրը բոլորովին էլ մերը
չէ, մենք հավատում էինք, մենք հավատում էինք մեր հաղթանակին, մեր
պայքարի ուժին էինք հավատում… Իսկ այսօր Անդոն ասում է, որ ամեն
բան կանի, որ Ֆրեդի գլխից մազ չպակասի… Մեր այս «օրինապաշտ
ու իրավահավասար» որբանոցում, փաստորեն, պիտի ծանոթ ունենաս,
որ քեզ չծեծեն… Բայց սա մեր ընտրած ճանապարհն է… որովհետև
երբեք միտինգից էն կողմ պայքար չեղավ, որովհետև պայքարեցին, որ
քաղբանտարկյալ դառնան, որովհետև պայքարեցին ոչ թե հանուն
իրենց նվիրական արժեքների, այլ հանուն մեկն ու մեկի… որովհետև
բռունցք չեղանք… որովհետև միասին չեղանք… որովհետև
վախեցանք, շան նման վախեցանք… Թողեցինք` մեզ տրորեն… Դրա
համար էլ հիմա ոտքերի ցեխը սրբում են մի ամբողջ ժողովրդի վրա,
հետո ասում` «դուռը դրսից փակեք»… Ու մենք փակում ենք դուռը…
Փակում ենք դրսից… որովհետև դա մեր դուռը չէ, որովհետև էդ դռնից
ներս մենք տեղ չունենք… որովհետև երկիրն էլ մերը չէ… մի օր նրանք
եկան ու ունեցան մեր նվիրական երազանքների երկիրը…
… Դուրս եմ գալիս ոստիկանության շենքից… քայլում եմ դեպի
Հյուսիսային պողոտա… Գիշեր է… բայց լուսավոր… գեղեցիկ գիշեր…
լուսավորել են քաղաքը… լուսավորել են, որ կեղտն ու տիղմն ավելի լավ երևան… Ո՞ւր են մարդիկ… բոլոր մարդիկ… միայն մի փոքրիկ
տղա եմ տեսնում… անտեր ու սոված մի երեխա… դա է իմ ժողո-
վուրդը… Ահա, անկոշիկ, կեղտոտ մռութով մի փոքրիկ… որին գժի պես
սիրում եմ, որովհետև նա միակն է, որ չի տրվել աճուրդներին…
…Քեզ լույս աշխարհ չէին բերել, քեզ ունեցել էին` իբրև հերթական ու
սովորական… Դրա համար քո կյանքը երբեք ժամանակ չի ունեցել…
Քո կյանքն աղբանոցից հավաքած դատարկ շշերի ընդհանուր գումարն
է… Շշեր, որոնցից մեկի տակ` ներսի կողմից, դու ես շնչում…
Երբ բոլորը դպրոց էին գնում, դու քո աղբանոցում էիր... Բայց դու
ավելի խելացի ես, քան այդ բոլորը, դու, քո շշերը հաշվելով, ավելի
հեշտ յուրացրիր կյանքի դասերը` թեկուզ անկոշիկ… Ձմեռ պապն էլ
չեկավ քո աղբանոց, ոչ մի անգամ չեկավ… Էդ տականքը լավ գիտի`
ուր է գնում ու ինչի համար, չնեղվես… Դու որբ չես, որբը մենք ենք, որ
քո ձեռքից բռնեցինք ու դուրս շպրտեցինք կյանքից… Ու մեր ապրած
շքեղ որբանոցը քո աղբանոցի մի շիշն էլ չարժե… Դու մտածելու ոչինչ
չունես… Դու հաղթել ես որբանոցի կռվում…
Մի՜ կռվիր սրանց հետ, մի՜ պահանջիր քեզ պարտք մնացած
մանկությունը, նրանց խիղճը մաքուր է քո առաջ… որովհետև մաքուր է
մնում այն, ինչ չես օգտագործում… Մի՜ նույնացիր նրանց հետ, շշերդ
մի՜ մսխիր, արյունդ մի՜ խառնիր խառնամբոխի կռվին… Դու կարող ես
չվաճառել երազանքներդ, ես հավատում եմ… Հավատում եմ, որ
ոտաբոբիկները չեն մասնակցում էժանագին աճուրդների…
…Դու շարունակիր ապրել քո կյանքը քո շշերում, հետո` մի անարև
ու տգեղ օր, տարիներով հանձնածդ շշերի ամբողջ գումարով մի մեծ
ու ճոխ հոգեհանգիստ կանես… կոշիկ ունեցողների թաղումը… ու
բոլորը կտեսնեն դա… ու էլ ոչ մի մանկություն չի կողոպտվի… ու երեք
խնձորը երկնքից կընկնի գոնե մի անգամ… ու ոչ մի նորածնի կյանք չի
խեղվի… իսկ դու… դու կապրես, փոքրի՜կ խելագար, կապրես քո
աղբանոցում, որտեղ շշեր կան… Շշեր, որոնցից մեկի տակ` ներսի
կողմից, դու ես շնչում…
…Սոնան զանգեց.
֊Ո՞ւր ես:
-Քայլում եմ:
-Երանի քեզ… Լսի, մի հատ ընկերուհի ունեիր, ասում էին` քաղաքի
լավագույն փաստաբաններից ա…
-Կարմե՞նը:
-Երևի:
-Ֆրեդի համա՞ր ես հարցնում:
-Հա… Մի հատ կզանգե՞ս:
-Հիմա զանգեմ:
-Դե զանգի ու զանգի ինձ:
-Ֆրեդին տեսա՞ր:
-Չէ, մոտը չթողեցին:
-Հիմա զանգեմ ու զանգեմ քեզ:
…Կարմենը միանգամից համաձայնեց վերցնել Ֆրեդի գործը: Մենք
հանդիպեցինք այդ նույն գիշերը` Սոնայի բնակարանում:
-Բարդ գործ ա,- ասաց,- ամեն ինչ կանեմ, որ գոնե պատիժը մի քիչ
կրճատեն, բայց, ամենայն հավանականությամբ, ցմահ կտան: Մեռնողը
պատերազմի հերոս ա, սպանությունն էլ` առանձնակի դաժանությամբ:
-Կարմեն ջան, ամեն բան արեք,- ասաց Սոնան.- թեկուզ մի տարի
պակաս նստի, խնդրում եմ:
-Կփորձեմ,- ասաց Կարմենն ու դուրս եկավ:
…Մենք երբեք այսքան անպաշտպան ու թևաթափ չէինք եղել: Եվան
այս ամենի մասին իմացավ մի քանի օր հետո: Որքան էլ մենք համոզում
էինք նրան, որ ինքը ոչ մի մեղք չունի, մեկ է, Եվան կատարվածի միակ
մեղավորն իրեն էր համարում: Ես տեսնում էի, որ նա ոչ միայն Ֆրեդի
մասին է տածում, այլև չի կարողանում Մոսոյի մահվանը
համակերպվել:
Ֆրեդի դատավարությունը եղավ դեպքից երեք ամիս հետո: Մենք
բոլորս` ես, Սոնան, Անդոն ու Եվան, դատարանում էինք: Ֆրեդին երկու
ոստիկան ներս բերեցին ու նստեցրին մեղադրյալի աթոռին: Նա
անասելի հանգիստ ու անվրդով էր: Դատավորը, որ բարետես կին էր`
հիսունին մոտ, ներս եկավ, նստեց իր տեղում ու սկսեց հարցեր տալ
կողմերին: Կարմենն ու մեղադրողի փաստաբանը թունդ վիճում էին…
Վերջում` վճիռ կայացնելուց առաջ, դատավորը երկու կողմերի
պաշտպաններին խոսելու իրավունք տվեց: Սկզբում մեղադրող կողմը
խոսեց` միջին տարիքի մի գեր տղամարդ: Հետո հերթը մերն էր:
Կարմենը վեր կացավ տեղից ու սկսեց խոսել.
-Հարգելի դատարան, օրենքը մնում է օրենք, խիղճը`խիղճ: Եթե
ճանաչեք իմ պաշտպանյալին, տեսնեք նրա առօրյան, նրա
հետաքրքրությունները, շրջապատը, ընկերները, որոնք շրջապատում են
իրեն, կհասկանաք, թե ինչ տեսակի մարդ է: Էստեղ անընդհատ շեշտում
եք, որ սպանվածը պատերազմի հերոս էր: Իսկ երբևէ հարցրե՞լ եք,
հարգելի՜ դատարան, թե ով էր էդ պատերազմի հերոսը, ինչ վարքագիծ
ուներ, ինչ վտանգ էր ներկայացնում հասարակության համար:
-Առարկայական խոսեք,- կոպտորեն ասաց դատավորը:
-Դեպքից մի օր առաջ,- Կարմենն այնպես շարունակեց, ասես չէր էլ
լսել դատավորի նկատողությունը,- այդ պատերազմի հերոսը անխնա
ծեծի է ենթարկել իմ պաշտպանյալի ընկերներից մեկին, որը հիմա
դատարանում է, ոտքերով մի քանի անգամ հարվածել է գլխին,
բժիշկներն ախտորոշեցին ուղեղի ցնցում:
-Մենք հիմա սպանվածի վարքագիծը չենք քննարկում,- նորից
միջամտեց դատավորը,- եթե գործին վերաբերող ավելացնելու բան կա,
ասեք:
-Ուղղակի ուզում եմ, որ վճիռ կայացնելուց հետևեք Ձեր խղճի
թելադրանքին, տիկի՜ն դատավոր:
Այդ պահին տեղից վեր կացավ մեղադրող կողմի հաստափոր
փաստաբանն ու նյարդային տոնով ասաց.
-Լսեք, օրիո՜րդ, սա դատարան ա, թատրոն չի:
Սոնան էլ նստած տեղից վեր կացավ.
-Վճիռը կայացնելուց հետո կհասկանանք` դատարան ա, թե
թատրոն…
…Դատարանը հեռացավ վճիռ կայացնելու, հետո շատ արագ
վերադարձավ, որովհետև վճիռը վաղուց կայացված էր… Ցմահ ազա-
տազրկում…
…Եվան սկսեց գոռալով լաց լինել, Անդոն լցրեց աչքերը, ես ու Սոնան
նայում էինք իրար, հետո Ֆրեդին… Մենք ոչինչ չէինք զգում մի պահ…
բթացել էինք… կարծես զգայարաններ չունենայինք… Աշխարհը փլվել
էր մեր գլխին, մենք մի րոպեում կորցրինք Ֆրեդին…
…Ֆրեդին տանելուց առաջ նրան ժամանակ տվեցին մեզ հետ
շփվելու: Եվան արցունքները սրբեց, մոտեցավ ու պինդ գրկեց.
-Կներես, ցավդ տանեմ, կներես… Եթե մենակ էդ կամեռաները քեզ
նկարած չլինեին, ամեն ինչ իմ վրա կվերցնեի, կներես…
-Ֆրե՜դ,- ասաց Սոնան,- չկոտրվես, մենք սա բողոքարկելու ենք, դու
քիչ ես նստելու, Կարմենը երկրի ամենալավ փաստաբաններից ա,
Անդոն էլ ամեն ինչ կանի, հավատում ես, չէ՞…
-Ախպե՜րս,- ասաց Անդոն,- հեսա կճշտեմ` քեզ ուր են տանելու,
կզանգեմ ում որ պետք ա, թագավորի նման կապրես, մինչև տեսնենք`
ինչ կարանք անենք:
Ես չկարողացա խոսել… Հետ գնացի… Վատ էի զգում, սիրտս ուժեղ
ծակում էր, ինձ թվաց` ուր որ է կընկնեմ…
-Հանգստացեք մի հատ,- գոռաց ֆրեդը,- իմ հետ ամեն ինչ լավ ա:
Բողոքարկեք, եթե արդյունք կտա, բայց չեմ կարծում: Ես աֆեկտի տակ
չեմ արել էս ամեն ինչը, ժողովո՜ւրդ, ես գիտակցաբար եմ արել, դատա-
րանում էլ արդեն ասել եմ, որ չեմ փոշմանել արածիս համար… Էկեք
գրկեմ ձեզ… Մեկ-մեկ էկեք ինձ տեսնելու… Ե՜վ ջան, քեզ մեղավոր մի
զգա, դու կապ չունես էս ամեն ինչի հետ…
-Ֆրե՜դ,- ասացի` մոտենալով,- կներես, որ էդ գիշեր կողքիդ չեղա,
խնդրում եմ, կներես…
-Հերիք ա կնգա նման պահես քեզ, արա՜, մի հատ դզվի հլը… Ամեն
ինչ լավ ա… Նույնիսկ էս «ցմահը» չի կարա մեզ կոտրի… Սոնա՜,
Մերիին կպաչես, կասես, որ Ֆրեդ քեռին կարոտել ա, իմ փոխարեն մեկ-
մեկ նվերներ կառնեք, կասեք` ես եմ ուղարկել:
-Հրաժեշտ մի՜ տուր, խնդրում եմ,- ասաց Սոնան.- մենք շատ շուտով
էլի հանդիպելու ենք դրսում:
-Իմ գնալու ժամանակն ա… Լավ մնացեք… Գուգոյի գերեզմանն
անտեր չթողնեք… Իմ կենացն էլ խմելուց անցյալով չխոսաք,- ժպտաց
ու արագ (փախչողի նման) գնաց դեպի ոստիկանները:
Ֆրեդին տարան… Տարան մի տեղ, որտեղից այլևս երբեք Ֆրեդը
հետ չի վերադառնա…
Ժամանակն անցնում էր, մեր կյանքում երբեք ոչինչ չէր փոխվում,
միայն պակասում էր… Մենք մեզ հույս տալու համար ասում էինք, որ
Ֆրեդը չի պակասել, բայց մեկ է, պակասել էր, չկար: Մի քանի անգամ
բողոքարկեցինք նրա դատավճիռը, բայց ոչ մի արդյունք չեղավ: Անդոն
մեղադրում էր իրեն, որ չկարողացավ Ֆրեդի համար մի բան անել: Նա
էլի սկսեց հեռու պահել իրեն, հետո կամաց-կամաց կորավ
որբանոցից… Սոնան չէր կարողանում խոսել Ֆրեդի մասին: Իսկ
Եվան… Եվան թողեց որբանոցը… Ասաց, որ չի կարողանա ապրել մի
տեղ, որտեղ այդքան կորուստ ունի… Ակումբը վաճառեց (ակումբ
ասելով` գույքն ու բարի խմիչքները) ու գնաց Սամոյի մոտ` Մոսկվա:
Սամոն նրա համար ինչ-որ խանութում աշխատանք էր գտել...
Ֆրեդի դատից մի քանի ամիս անց թերթերը գրեցին, որ Գուգոյի
հրամանատարին ազատ են արձակել…
… Որբանոցն այլևս չկար… Մնացինք ես ու Սոնան… Ես, Սոնան ու
մի թաքուն հավատ, որ մի օր մի տեղ էլի միասին ենք լինելու բոլորով…
Որբանոցի կենացն ենք խմելու, այն որբանոցի, որի համար այսքան
ճակատագրեր խորտակվեցին… Ու բոլորը կլինեն… Անդոն կլինի,
Սամոն, Սոնան, Ֆրեդը, Եվան, ես… Գուգոն էլ կլինի…
ՎԵՐՋԱԲԱՆԻ ՓՈԽԱՐԵՆ
-Ի՞նչ կցանկանաք,- հարցնում է մատուցողը:
-Վիսկի, հարյուր գրամ:
-Որի՞ց:
-Չգիտեմ, ես վիսկիներից չեմ հասկանում… Ձեր ճաշակով մի բան
բերեք:
-Ուրի՞շ:
-Վերջ:
...Երևանյան հյուրանոցներից մեկի ֆոյեի բարում պիտի Սոնային
հանդիպեմ… Մի քանի ամիս` չենք տեսնվել: Կարծես խուսափեինք
հանդիպումից, կարծես մեղավոր լինեինք մյուսների բացակայության
համար… Երևի նույն բանն էլ նրանք են զգում… Տեսնես` ինչ են անում
հիմա մերոնք… Ֆրեդի դատից հետո առաջին անգամ պիտի խմեմ.
տեսնես առանց նրանց կգնա՞ կոկորդովս… Տեսնես Անդոն մտածո՞ւմ
է մեր մասին, տեսնես կզանգի՞, թե՞ չէ…
-Ձեր վիսկին:
-Շնորհակալ եմ…
…Նկատում եմ սև երեկոյան զգեստով շքեղ կնոջը… Սոնան է…
Գալիս է դեպի ինձ…
-Կարոտել եմ քեզ,- ասում եմ,- շատ եմ կարոտել:
-Ես էլ եմ կարոտել,- ծխախոտ է վառում,- շատ… չափից շատ…
-Չէիր զանգում:
-Գիտեմ…
-Մնացինք երկուսով:
-Ստացվում ա, որ չկոտրվեցի՞նք:
-Երևի…
-Ոնց որ ուրիշ մարդ լինեմ, չեմ ադապտացվում նոր կյանքին…
-Չէիր զանգում…
-Չէի ուզում խանգարել:
-Ինչի՞ն:
-«Որբանոցն» էիր գրում:
-Վերջացրի:
-Լո՞ւրջ:
֊Հա, էսօր առավոտյան…
-Հիմա ես գրքի հերոսուհի՞ եմ:
-Հա… Աշխարհի ամենալավ հերոսուհին ես…
Սոնա՜… Դու գրքի հերոսուհի չես, հրեշտա՜կս, դու իմ հերոսուհին ես,
իմ կյանքի հերոսուհին, մեր ողջ լինելու ապացույցը… Դու կաս ավելի
շատ, քան մենք բոլորս… Հիմա նայում եմ իմ առաջ նստած այս շքեղ
կնոջն ու հիշում եմ տասը տարի առաջվա աղջնակին, հետո հիշում եմ
այդ տասը տարիները, հիշում եմ այն խեղված ճակատագրերը,
որոնցից ամեն մեկով ապրել ես… Քո սիրտն այնքան մեծ է, որ բոլորիս
կացարանն էր դառնում դժվար պահին… Դու իմ փոխարեն ու հանուն
ինձ հաղթեցիր որբանոցի կռիվը…
-Հիմա դուրս եմ գալիս, պայմանավորված եմ, երեկոյան արի իմ մոտ,
նստենք, լա՞վ:
-Կգամ,- ասում եմ,- անպայման կգամ… Մերիին էլ եմ կարոտել:
-Ինքն էլ քեզ ա շատ կարոտել… Կսպասեմ:
...Ես էլ երկար չեմ նստում… Վեր եմ կենում ու քայլում եմ… Փողոցում
աղմուկ է, բոլորը գոռում են… էլի առաջնորդ են ընտրում…
…Գուգոյի գերեզմանին եմ գալիս… Մաքրում եմ ձյունը, ծաղիկներ
եմ դնում… Մի փոքրիկ աղջնակ էստեղ փող է մուրում եկողներից… Ինձ
չի մոտենում… Գուգոյի նկարին եմ նայում… Ժպտում է… Հետո նրա
խոսքերն եմ հիշում… «...Եթե դեռ ապրում եմ, թեկուզ կիսատ, էդ էլ ա
ձեր շնորհքը, դուք ինձ միշտ համոզել եք, որ չեմ մեռել, չգիտեմ, կարող
ա խաբել եք, բայց ես հավատացել եմ... Ձեր ուշադրությունն ու
հոգատարությունը, ձեր նվիրվածությունը աշխարհի ամենաառողջ
ոտքերի հետ չեմ փոխի...»…
Գրպանիցս թաշկինակ եմ հանում, մաքրում եմ Գուգոյի քարը…
Հետո դուրս եմ գալիս… Հեռվից էլի նայում եմ Գուգոյին… էլի ժպտում
է… Ժպտում է, որովհետև մենք կանք… որովհետև իր գերեզմանին եր-
բեք մոլախոտեր չեն աճելու…
Ընկերոջս` ԳՈՒԳՈՅԻ հիշատակին