Materiklər və qitələr → Avrasiya

Sahəsi 54 mln km2 olan Avrasiya materiki
dünyanın ən böyük materiki olub, bütün qurunun
1/3-ni əhatə edir.
Ucqar nöqtələri . Şimalda –Çelyuskin burnu,
cənubda-Piay burnu, qərbdə-Roka burnu, şərqdə-
Dejinyov burnu.
Avrasiya 4 yarımkürədə yerləşib. Avrasiya
ekvatordan şimalda, bəzi adaları isə ekvatordan
cənubda yerləşib. Materikin ucqar qərb və şərq
hissəsi Qərb yarımkürəsində yerləşib. O, bütün
okeanlarla həmsərhəddir. O, şimal-şərqdən Berinq
boğazı ilə Şm. Amerikadan, Cəbəllütariq boğazı,
Aralıq və Qırmızı dəniz, Süveyş kanalı və Bab-Ül-
Məndab boğazı ilə Afrikadan ayrılır. Materikin
sahilləri əsasən qərbdən, qismən isə şərqdən
daha çox girintili-çıxıntılıdır. Skandinaviya
yarmadası sahillərində dalğaların dağıdıcı
fəaliyyəti nəticəsində fiord tipli sahillər
formalaşıb.
Adalar-Böyük Britaniya, Irlandiya, Islandiya,
Siciliya, Sardiniya, Kipr, Krit, Şri-Lanka, Kuril,
Yapon, Saxalin, Böyük Zond adaları.
Yarmadalar –Skandinaviya, Priney, Apennin,
Balkan (Avropada) Kiçik Asiya, Ərəbistan,
Hindistan, Hind-Çin, Koreya, Kamçatka, Çukot,
Taymır (Asiyada)
Körfəzlər: Biskay, Fin, Botnik, Iran, Benqal, Ədən,
Siam.
Dənizlər –Azov, Qara, Mərmərə, Egey, Aralıq,
Adriatik, Şimal, Baltik (Atlantik okeanı), Barens,
Norveç, Ağ, Kara, Laptevlər, Şərqi-Sibir, Çukot
(Şm.Buzlu okeanı), Berinq, Oxot, Yapon, Sarı,
Şərqi və Cənub-Şərqi Çin (Sakit okean),
Ərəbistan, Andaman, Qırmızı (Hind okeanı).
Avrasiyanın relyefi Avrasiya qədim Lavraziya
materikinin 1 hissəsidir. Avrasiya-şərqi Avropa,
Sibir, Çin-Koreya, Cənubi Çin platformalarının
birləşməsindən yaranıb. Sonralar bura
Qondvananın hissələri olan Ərəbistan və
Hindistan tavaları birləşib. Məhz bu tavaların
qovuşduğu yerdə güclü dağəmələgəlmə prosesi
baş vermişdir. Nəticədə Atlantik okeanından Sakit
okeana qədər ərazidə Alp-Himalay geosinklinal
qurşağı yaranmışdır. Bu qurşağa Pireney, Appenin,
Alp, Dinar, Balkan, Karpat, Krım, Qafqaz, Pond,
Tavr, Elbrus, Kapetdağ, Pamir, Hindiquş,
Karakorum, Himalay dağları daxildir. Bu dağlar
cavan olduğundan burada tez-tez vulkanlar
püskürür (Yalnız Aralıq dənizi sahillərində) və
zəlzələlər baş verir. Ikinci dağlıq qurşaq materikin
şərqində Avrasiya və Sakit okean tavalarının
toqquşduğu sahədədir. Burada hündür dağlarla
yanaşı, dərin okean çökəklikləri və adalar var.
Kamçatka yarmadasından Böyük Zond adalarına
qədər uzanan bu qurşaq Sakit okean dağlıq (odlu)
qurşağı adı ilə tanınır. Bu qurşaqda da tez-tez
zəlzələ və vulkanlar olur. Avrasiyanın ən uca
vulkanı Klyuçeviskaya Sopka (4750m) bu
qurşaqdadır. (Kamçatka yarımadasında)
Vulkanlar. Krakatau, Fudziyama, Hekla, Vezuvi,
Etna Klyuçeviskaya Sopka və s.
Avrasiyadan bəzi dağlar qədim olduğundan
hündür deyil. Bura Skandinaviya, Tyan-Şan, Altay,
Ural dağları, Qazaxıstan xırda təpəliyi aiddir.
Onların bəzisində məs. Tyan-Şan, Ural, Altayda
yenidən qalxma prosesi gedir.
Düzənliklər. Avrasiyanın ən qədim sahəsi Şərqi
Avropa düzənliyi, Orta Sibir yaylası, Böyük Çin
düzənliyi platforma üzərində yerləşib. Ərəbistan
və Dekan yaylaları da qədimdir. Sahil zolağında
çoxlu ovalıq var. Hind-Qanq, Mesopotomiya,
Qərbi Sibir, Orta Dünay, Kür-Araz və s.
Qədim materik birləşməsi Avrasiyanın relyefinə
onun şimal hissəsini (Skandinaviya və Kola
yarımadaları, Novaya Zemlya adası) tutmuş
qədim buzlaşma böyük təsir göstərmişdir. Bu
buzlaşma nəticəsində bir sıra dağlar
hamarlanmış, daimi donuşluq sahələri yaranmış,
buzlaq əridikdən sonra isə moren təpələri və
çökəkliklər formalaşmışdır. Bu çökəkliklərdə
buzlaq mənşəli göllər formalaşmışdır.
Avrasiyanın ən hündür zirvəsi Himalay
dağlarındakı Comolunqma (Everst) dağıdır.
Hündürlüyü 8848 m-dir. Ən alcaq yeri Ölü dənizin
sahillərindədir (-395 m). Bu ərazi dünyada ən
dərin quru çökəkliyi sayılır.
Faydalı qazıntıları: Materikin cənub-şərqində
qalay və volfram filizləri qurşağı uzanır. (xüsusən
Cənub-Şərqi Asiyada). Rusiyanın Asiya hissəsində
qızıl və almaz, Hindistan və Şri-Lankada zəngin
yaqut yataqlar var. Hindistan, Çinin şimal-şərqi,
Skandinaviya, Rusiya (Ural, Kursk, Sibirin cənubu)
dəmir filizi ilə zəngindir.Qərbi Sibir, Volqa-Ural,
Iran körfəzi, Şimal dənizi neft və qazın əsas
hasilat rayonlarıdır. Daş kömürün əsas yataqları
Rusiya (Tunquska, Pecora, Kuznetsk, Kansk-
Acinsk, Lena), Ukrayna (Donetsk), Qazaxıstan
(Karaqanda), Polşa ( Yuxarı Sileziya), Almaniya
(Rur), Çin, Hindistan v s.-dir.
Avrasiyanın iqlimi
Avrasiyanın iqlimi başqa materiklərdə olduğundan
çox müxtəlifdir. Buna səbəb ərazinin çox böyük
olması, relyefin müxtəlifliyi və daxili hissənin
okeanlardan çox uzaqlaşmasıdır. Şimal
yarımkürəsinin ən soyuq yeri Oymyakon -710S
buradadır. Ekvatordan qütbə doğru getdikçə
temperatur aşağı düşür. Avrasiyanın iqliminin
formalaşmasında Atlantik və Şimal Buzlu
okeanlarının rolu böyükdür. Materikin şimalında
və qərbində dağlar olmadığından bu okeanlardan
gələn hava kütlələri maneəsiz olaraq materikin
daxili hissələrinə qədər irəliləyir. Xüsusi ilə
Avropanın iqliminin formalaşmasında qərbdən
(Atlantik okeanından) gələn dəniz hava kütlələri
mühüm rol oynayır. Şərqdən və cənubdan hündür
dağların olması Hind və Sakit okeandan gələn
hava kütlələrinin qarşısını alır. Okean və quru
arasında kəskin təzyiq fərqinin yaranması
nəticəsində Şərqi və Cənub-Şərqi Asiyada güclü
tayfun küləkləri yaranır.
Avrasiya bütün iqlim qurşaqlarında yerləşib:
1. Arktik qurşaq -materikin ucqar şimalını və
Şm.Buzlu okeanındakı adaları əhatə edir. Il boyu
arktik hava kütləsi hakimdir. Təzyiq yüksək, hava
enən hərəkətli, il boyu quru və soyuqdur. Bu
qurşaqda arktik səhra təbii zonası formalaşıb.
2. Subarktik qurşaq - materikin şimalında nazik
zolaq əmələ gətirir. Yay rütubətli, mülayim, qış
quru və soyuq olur. Daimi donuşluq və ifrat
nəmlənmə nəticəsində burada bataqlıqlar geniş
sahə tutur. Bu qurşaqda tundra və meşə-tundra
kimi təibii zonalar formalaşıb.
3. Mülayim qurşaq Avrasiyada mövcud olan ən
geniş iqlim qurşağıdır. Qərbdən şərqə doğru 4
iqlim tipi yaranır. Buna səbəb Atlantik hava
kütlələrinin materikin daxilində təsirinin zəifləməsi,
kontinentallığın artmasıdır.
a) materikin qərb kənarında Avropada- mülayim-
dəniz,
b) Şərqi Avropadan Ural dağlarına qədər
mülayim-kontinental ;
c) Materikin daxilində (Orta Sibir yaylası və
Mərkəzi Asiyada) kontinental;
d) Sakit okean sahillərində musson iqlim tipləri
yaranır.
Avrasiyanın mülayim iqlim qurşağında-iynəyarpaq,
enliyarpaq, qarışıq və musson meşələri, çöl,
meşə-çöl, yarımsəhra və səhralar kimi təbii
zonalar formalaşıb.
4. Subtropik qurşaq daxilində 3 iqlim tipi var:
a) materikin qərbində (Xəzərə qədər) yayı isti və
quru, qışı mülayim və rütubətli Aralıq dənizi iqlimi;
b) materikin daxilində kontinental;
c) Şərqdə musson iqlim tipi var. Bu qurşaqda cod
yarpaqlı meşə və kolluqlar, yarımsəhra və
səhralar, musson meşələri kimi təibii zonalar
formalaşıb.
5. Tropik qurşaq – musson küləklərinin təsiri
nəticəsində Avrasiyada tam zolaq əmələ gətirmir.
Bu qurşaq yalnız Ərəbistan yarımadası və Iran
yaylasının cənubunu əhatə edir. Hava il boyu isti
və quru olduğundan səhralar geniş yayılıb.
6. Subekvatorial qurşaq - musson iqlim tipli olub,
Hindistan və Hind-Çin yarımadalarını əhatə edir.
Musson küləklərinin təsiri nəticəsində şimalda
tropik yox, subtropik iqlim qurşağı ilə
həmsərhəddir. Bu qurşaqda musson tipli meşələr
və savannalar formalaşıb.
7. Ekvatorial qurşaq -rütubətli ekvatorial
meşələrdə örtülü olan Indoneziya adalarını əhatə
edir.
Asiyada bütün, Avropada isə arktik, subarktik,
mülayim və subtropik iqlim qurşaqları var.
Avrasiyanın çayları 5 hövzəyə aiddir.
I. Atlantik okeanın çayları-Sena, Dnepr, Dnestr,
Don. Reyn, Rona, Po, Ebra, Dunay, Elba, Oder,
Visla və s. Bunlardan ən uzunu və daha çox
çirklənmişi Dunaydır.
II. Sakit okean hövzəsinin çayları –Amur, Xuanxe,
Yansızı, Mekonq və s. Musson iqlim qurşağında
yerləşdiyindən yağış suları ilə qidalanırlar. Əsasən
yayda bol sulu olur. Ən uzun çayı Yansızdır.
III. Hind okeanın çayları -Dəclə, Fərat, Hind, Qanq,
Braxmaputra. Yağış və buzlaqlarla qidalanır.
IV. Şimal Buzlu okeanın çayları - Peçora, Ob, Irtış,
Yenisey, Lena və s. Daimi donuşluq və rütubətlik
əmsalı vahiddən böyük olduğundan bu çaylar il
boyu bol suludur. əsasən qar və yağışla qidalanır,
qışda donurlar.
V. Daxili axarsız hövzənin çayları – əsasən 2
hövzəyə aiddir: a) Kür, Volqa, Terek, Ural, Emba,
Samur-Xəzər tökülür və bu çayların hamısının
mənsəbi okean səviyyəsindən aşağıda yerləşir. b)
Amudərya və Sırdərya isə Aral dənizinə
tökülürlər. əsasən hündür dağlardan
başladıqlarından buzlaqla qidalanırlar.
Avrasiyanın ən uzun çayları- Amur, Xuanxe,
Yansızı, Mekonq, Volqa (Avropanın ən uzun çayı):
ən bol sulu çayları isə Qanq və Yansızıdır.
Avrasiyanın gölləri - əsasən Şimali Avropada
(Skandinaviya, Finlandiya və Koreliyada) daha
çoxdur. Buna səbəb qədim buzlaqların fəaliyyəti
nəticəsində yaranan çökək relyef formalarnıın
geniş yayılmasıdır. ən iri gölləri-Xəzər, Venerin,
Balaton, Cenevrə, Boden, Ladoqa, Oneqa
(Avropada); Aral, Sevan, Tuz, Van, Urmiyə, Baykal,
Balxaş, Issık-kul (Asiyada).
Avrasiyanın təbii zonaları –Dünyada mövcud olan
bütün təbii zonalar Avrasiyada rast gəlinir. Buna
səbəb materikin çox böyük olmasıdır. Relyef və
okean tipli hava kütlələrinin təsiri ilə Avrasiyada
təbii zonalar qərbdən şərqə doğru dəyişir.
Avrasiyada aşağıdakı təbii zonalar var:
1. Arktik səhralar zonası -Iqlimi sərtdir. Bitkiləri
mamır, şibyə; heyvanları ağ ayı, tülkü, maraldır.
2-3. Tundra və meşə tundra zonası - Avrasiyada
qərbdən-şərqə doğru iqlim sərtləşdiyi üçün tundra
genişlənir. Bu zona üçün daimi donuşluq və
bataqlıqlar xarakterikdir.
4. Meşə zonası – mülayim qurşaqda yerləşib, 4
hissəyə ayrılır:
a) Şimalda iynəyarpaqlı meşələr tayqa adlanır.
Torpaqları podzoldur. Bitkiləri şam, küknar, sidr,
heyvanları xəz dərilidir.
b) Qarışıq meşələr - torpaqları çimli-podzoldur.
c ) Enliyarpaq meşə zonası torpaqları qonur-
meşədir.
d) Materikin şərqində Sakit okean sahilində
Musson meşələri yayılıb. Musson meşələri həmdə
subtropik və subekvatorial iqlim quraqlarında da
formalaşıb.
Tayqadan fərqli olaraq qarışıq və enliyarpaq meşə
zonası Avrasiyada tam zolaq əmələ gətirmir.
Buna səbəb şərqə doğru iqlimin kontinentallığının
artmasıdır.
5-6. Meşə-çöl zonası və Çöl zonası –mülayim
iqlim qurşağının boz-meşə və qara torpaqları
üzərində formalaşıb. Avrasiyada çöl zonası step
adlanır. Əsasən Rusiyada geniş yayılıb.
7-8. Yarımsəhra və səhralar – mülayim, subtropik
və tropik iqlim quraqlarında formalaşıb.
Yaranmasının başlıca səbəbi-materikin daxilində,
okeanlardan uzaqda yerləşməsidir. Mülayim dəniz
iqliminin hakim olmasından Avropada səhralar
yaranmır. Asiyanın ən iri səhraları-Qaraqum,
Qızılqum, Təklə-Məkan, Qobi, Tar, Dəştü-Kəbr,
Dəştü-Lut, Böyük və Kiçik Nefut, Rüb-əl-Xari v s-
dir.
9. Subtropik qurşağın codyarpaqlı meşə və
kolluqları-Aralıq dənizi iqlimində formalaşıb.
Torpaqları-qəhvəyidir.
10. Savanna və subekvatorial meşələr -
Avrasiyanın cənub-şərqində formalaşıb.
12. Ekvatorial meşələr - əsasən Böyük Zond
adalarını əhatə edir.
Əhali . Dünyanın ən çox məskunlaşmış materiki
olub, 3 irqə mənsubdur. I yerdə avropoid irqinə
mənsub olan əhali durur. Onlar-Avropa, Cənub-
Qərbi Asiya və Hindistanda yaşayır. II yerdə
monqoloid irqinə mənsub əhali durur. Onlar-
Mərkəzi, Cənub-Şərqi və Şərqi Asiyada yaşayırlar.
Şri-Lanka və Hindistanın cənubunda neqroidlər
yaşayır.
Qərbi Avropa, Cənubi, Cənub-Şərqi və Şərqi
Asiyada əhali daha sıx məskunlaşdığından, burada
antropogen landşaftlar daha geniş yayılıb.
Avrasiya 2 qitədən ibarətdir. Onun ərazisinin 4/5
hissəsi Asiya; 1/5 hissəsi isə Avropanın payına
düşür. Avropa ilə Asiya arasında sərhəd şərtidir.
Hazırda bu sərhəd Ural dağları, Ural (və ya
Emba) cayı, Xəzərin şimalı, Kuma-Manıç
çökəkliyi, Azov dənizi, Kerç boğazı, Qara dəniz,
Bosfor boğazı, Mərmərə dənizi, Dardanel boğazı,
Egey və Aralıq dənizi vasitəsilə ayrılır.
Avropanın ucqar nöqtələri : şimalda - Nordkin
burnu, cənubda - Marokko burnu, qərbdə – Roka
burnu, şərqdə - Qütb Uralı.
Asiyanın ucqar nöqtələri : şimalda - Çelyuskin
burnu, cənubda - Piay burnu, qərbdə – Baba
burnu, şərqdə – Dejnyov burnu.