147-бет\ўқинг даврида биз моддий муносабатдан бошлаб, маънавий муносабатни кейин руҳий муносабатни нима эканлигини ўрганиб борамиз.

кейинўқинг давридан кейин эса ислоҳот даври келади
биз ўқинг даврида руҳий муносабатни ўқиб бўлган даврга келиб олдик энди ўша жойдан бошлаб ислоҳот қилишни бошлаб юборилади
энди тескарига қараб ислоҳ қилиб тушилади
1. руҳий муносабатни ислоҳ қилинади.
бу дегани аввал ўзингиз ўқинг даврида қайси тартибда Аллоҳга имон келтирганингизни эслайсиз ва даъват қилишда
одамларга гапиришда ўқинга таклиф қиласиз, яъни
воқеликларга қараб, уларга тўғри муносабатда гапиришингиз айнан сизнинг
ислоҳот давридаги ўзингизни руҳиятингизни ислоҳ қилишингиз бўлади.
сиз бунда аввало ўзингизни ўнглаяпсиз. чунки сиз шуергача шу тартибда ўқиб ўнгланиб чиқдингизда уларни ҳам шунинг учун шу тартибга таклиф қиласиз чунки ўқингни ўташсинда улар ҳам,
ўқингни ўрганишаётган вақтида уларни асосан азалий гуноҳлардан қайтаришингиз мумкин ҳолос яни гуноҳи кабиралардан расулуллоҳ даврларидагиҳаром қилинган нарсалардан қайтаришга киришмай турасиз яъни расулуллоҳ қайси даврда ҳаром қилинганини айтган бўлсалар ўша даврда ҳаром қилинганини айтасиз манашу тартибда
ўзингизни руҳий муносабатингизни ислоҳ қиласиз
бу дегани:
манашундай Аллоҳ айтганини қиласиз дегани бўлади.
Руҳий ислоҳот даврида маънавий ислоҳотингизга унча ёпишиб олмайсиз.
чунки руҳий иуносабатни ўнглашдан кўра, маънавий муносабатни ўнглаш қийинроқ олдин осонини ўрганиб олинг мустаҳкам бўволсин, кейин маънавиятингизни ислоҳ қиласиз
бу дегани:
Олдин Аллоҳ айтгандай амал қилишни ўрганиб олинг, кейин одамлар айтгандай амал қилишни ўрганасиз дегани бўлади.
яъни:
Руҳий муносабатни осонлиги шундаки, Ҳақиқий илоҳ Аллоҳ эканини билиб олганингиздан кейин, У зот алдамаслигини, ҳукми ўзгартирилмаслигини билиб турган ҳолингизда уни айтганини бажариш осон, яъни ҳеч қанақасига ундан алданмайсиз кўнглингиз тўқ бўлади.
Аммо маънавий муносабатни қийинроқлиги шундаки,яъни одамларни дилидагидек гап гапириш, амал қилишни қийинлиги шундаки, биринчидан ким ростгўйлигини олдиндан билиб олиш қийин ва дилидагини билиш қийин ростгўй ёки ёлғончилигини билиш қийин, ва уларнинг диллари ва динлари фирқа фирқага бўлиниб кетганлиги билан маънавий муносабатнинг ислоҳоти қийин.
Шунинг учун ўзингизни маънавий ислоҳ қилиш даврингизда руҳиятда ўзингизни ислоҳ этганингиз сизга ўз ўзидан ёрдам бериб туради.
бу дегани:
одамлар билан муносабат қилишда Аллоҳ айтгандай уларнинг ҳар бирига белгилангандай муносабат қилишингиз ўзингизни ислоҳ этишингизга кўмак бериб туради.
Бу даврда ҳақ йўлни топиб олганлар кўпчиликни ташкил этиб одамларнинг одоби юксалган давр бўлади.
яъни:
ўзини Руҳий ва маънавий ислоҳ этганлар кўпайган давр бўлади.
ва бундай жамоатлар у ерда бу ерда тўпланиб қолган давр бўлади.
ва бу жамоаларга жамият бўлиш яъни бирлашиш яъни ҳижрат фарз қилинади.
Жамоалар тўпланиб Жамият яъни давлат барпо бўлади.
ва уларга жамоа намози фарз қилинади.
бу дегани:
Ҳар ким жамоа намозига ўзининг якка тартибдаги намозини олиб келиб қўшади ва канвеер услубда саф бўлиб жамоа намозига киришилади.
яъни:
деҳқон якка тартибда деҳқончилиги билан деҳқончилик намозини адо этиб юрар эди, энди у ўша деҳқончилик намози билан жамоа намозига қатнашади. чорвадор ҳам ўз намозини олиб келади, қоссоб ҳам, муроб ҳам, қурувчи ҳам ҳар қандай касб қилиб юрган инсон ( унинг касби унинг намози ҳисобланади) ўзининг намозини олиб келиб жамоат намозига қўшади ва жамоа сафида жамоавий намозда иштирок этади.
бу даврда одамларнинг маънавий муносабати ислоҳ этилаётган даврда, уларнинг моддий ислоҳотига биринчи қадам қўйилади.
бу дегани одамларнинг моддий ижтимои аҳволи ўнгланиб боради.
аммо бу даврда эса, одамларнинг узвий ислоҳотига маҳкам ёпишиб олмайсиз.
яъни:
ичиш чекишига маҳкам ёпишиб олмайсиз, чунки Расулуллоҳ даврларидаги бу нарсаларни ҳаром қилинаётган давр энди келаётган бўлади, бундан кўриниб турибдики қуръоннинг нузул тартиби йил сайин, кун сайин ойдинлашиб боряпти, ахир Қуръон Расулуллоҳга шу тартибда тушганда, ахир Расулуллоҳнинг суннатлари Қуръонга шу тартибда амал қилишлари оқибатида шаклланганда, ахир бизга шу суннатга эргашишимиз фарз қилинганда. шунинг учун ҳам Қуръонда: маст ҳолингизда намозга яқин келманг деган оят борда,
бу оят эса қачонки, узвий эҳтиёж ислоҳ қилинганда, қачонки: қимор, маст қилувчи ичимлик ҳаром қилинди деган оятнинг тушган вақти келганда мансуҳ бўлади, бекор қилинади.