İbrayım Yusupov ko'pshilikke ken' ma'lim shayırlardın' biri.

Ol 1929-jılıShımbay rayonının' Azat awılında tuwılg'an. A'debiyatqa h'a'wesligi mektepte oqıp ju'rgen jıllarınan-aq baslang'an, diywalıgazetalarg'a qosıqlarıbasılıp turg'an. İ.Yusupov 1949-jılıQaraqalpaq ma'mleketlik pedagogikalıq institutının' qaraqalpaq tili h'a'm a'debiyatıfakultetin tamamlap, 1961-jılg'a shekem usıinstitutta mug'allim bolıp isleydi.
1961-jıldan 1965-jıllar aralıg'ında ″A'miwda'rya″jurnalının' bas redaktorı, ilim izertlew institutında xızmetker boladı. 1965-jıldan baslap Qaraqalpaqstan Jazıwshılar Awqamın basqaradı. 1980-jıldan baslap ″Erkin Qaraqalpaqstan″gazetasının' redaktorı, Respublikalıq Milliy qa'diriyatlar h'a'm ruwxıy ma'deniyat orayıbaslıg'ıh'.t.b. A'debiyatımızdın', a'sirese, poeziyanın' jetilisiwi h'a'm ko'rkemlik jaqtan ba'lentlikke ko'teriliwinde onın' talantlıwa'kili İbrayım Yusupovtın' og'ada u'lken ornıbar. İbrayım
Yusupov a'debiyatımızg'a UllıWatandarlıq urıstan son'g'ıjıllarıkeldi. Shayırdın' ayrıqsha pafosqa tolıken' lapızlılirikası, oyshıl, obrazlı, filosofiyalıq shıg'armaları, ulıwma poeziyası, epikalıq shıg'armalarıoqıwshılar ja'miyetshiligi ta'repine jaqsıbah'alandı. Onın' shıg'armalarıorıs, o'zbek, qazaq, h'a'm t.b. tillerge awdarılg'an. İ.Yusupovtın' qaraqalpaq a'debiyatında poema janrın rawajlandırıwg'a qosqan u'lesi salmaqlı. Shayırdın' birinshi poeması ″Joldas mug'allim″1949-jılıjazıldı. Bul poema onın'
shayırlıq jolın belgilewshi shıg'armasıedi. Sonnan bergi da'wirde ″Akatsiya gu'llegen jerde″, ″Aktrisanın' ıg'balı″, ″Eski fontan ertegi″, ″Gilemshi h'ayal h'aqqında h'aqıyqatlıq″, ″Dala a'rmanları″, ″Tumaris″, ″Poseydonnın' g'a'zebi″, ″Bu'lbil uyası″, ″Ma'melek oy″t.b. shıg'armalarıbelgili.
İ.Yusupov ″Qaraqalpaqstang'a miyneti sin'gen ko'rkem g'ayratkeri″h'a'm
″Qaraqalpaqstan h'a'm O'zbekstan xalıq shayırı″, Respublikalıq Berdaq atındag'ısıylıqtın' laureatı. A'debiyattırawajlandırıwdag'ımiyneti ushınh'u'kimetimiz ta'repinen orden h'a'm medallar menen sıylıqlandı. İ.Yusupovtın' ″Seydan g'arrının' gewishi″atlıgu'rrin'i qaraqalpaq
a'debiyatında en' jaqsıgu'rrin'lerden esaplanadı. Da'slepki kolxozlasıw da'wirlerinin' kishkene g'ana bir epizodın su'wretleytug'ın bul shıg'arma 1956-jılıjazıldı. Bul waqıtlarıA'.Shamuratov
ta'repinen jazılg'an ″Qırıq qız″pesasın qayta shıg'ıp tamashago'ylerge usındı. Teren' ma'nili yumorg'a tolı ″O'mirbek laqqı″komediyasıu'lken tabısqa iye boldı. Son'g'ıjılları ″İskender patshanın' tu'si″pesasısaxnalastırılıdı. A'debiyatımızdın' tariyxında birinshi ma'rtebe ″A'jiniyaz″operasının' librettosın jazdı... İ.Yusupov- qaraqalpaq a'debiyatın o'zinin' ko'p g'ana awdarmalarımenen bayıtqan shayır. Pushkin, Lermontov, Gete, Shekspir, Mayakovskiy h'.t.b. shayırlardın' ayırım shıg'armalarımenen qaraqalpaq oqıwshıların tanıstırıwda u'lken xızmeti bar.
Lirikası.
İbrayım Yusupov lirik shayır sıpatında jaqsıbelgili. Onın' do'retpesinin' negizgi o'zegi bolg'an lirikanın' tematikasının' o'zinshellik belgilerin an'law ushın ″Ku'nshıg'ıs jolawshısına″(1956) qosıg'ıxarakterli shıg'arma. Bunda ol tuwg'an jerinin' bay ta'biyatı, en' tiykarg'ısımiymandos, miynetkesh xalqıh'aqqında jırlaydı. Tuwg'an jeri, xalqımenen
maqtanıw h'esh qashanda h'esh bir shayır ushın jat emes, bul da'stu'rli jol:
O'z elinin' bir mu'yeshin aralap,
Ju'reginde ma'n'gi saqlap ketiwge,
Ku'n shıg'ısqa sapar shekken azamat,
Asıq dostım bizin' jaqqa jetiwge.
Shayırdın' lirikasının' tematikasıusıtuwılg'an jeri, onın' burıng'ıh'a'm h'a'zirgi tariyxı menen baylanıslı. İ.Yusupovtın' ″Ana tilime″qosıg'ıo'zinin' mazmunıjag'ınan uzaq tariyxtıeske tu'siretug'ın shıg'arma. Bunda patriolıq maqtanısh sezimi filosofiyalıq oyshıllıq penen jetkerilgen:
Jıraw seni ba'ygi atınday baplag'an,
Sheshen seni jawda shıntlap taplag'an,
Alpamıslar uran etip urısta,
Berdaq seni quran etip saplag'an.
Ana tilim sen baspadan ayırmam,
Sen turg'anda men a'dewir shayırman,
Sonsha qatal su'rginlerde jog'almay,
Bul ku'nlerge jetkenin'e qayılman.
İ.Yusupovtın' ″Alatawdan esken samal″, ″Arashan″qosıqlarımenen birge, Qazaqstan tuwralıshıg'armalarında da poetikalıq jan'alıqlar jaqsıseziledi. Ol Qırg'ızstandı: ″Jarlarına jas qırannın' pa'rwazın berip, Toqtag'uldın' qart qıyalın terbegen u'lke″dep su'wretleydi, al onın' Za'wlim alatawın ″Gu'zektegi jılqıshıday quntıyıp, aq qalpag'ın basıp kiygen shın'ların'″dep
ol tawlıjerdin' sulıw ko'rinislerin beriwge umtıladı.
İ.Yusupovtın' Qırg'ızstan h'aqqında jazılg'an qosıqların son'g'ıjıllarıdo'regen
″Qırg'ızlarg'a″, ″Men su'yemen, su'yemen qırg'ızdın' Ala tawın″, ″Narın″shıg'armaların a'dewir tolıqtıra tu'sedi. Bularda shın ju'rekten aytılg'an, ko'rkemlikke o'tken kewil sırıbar, bu'kpelemey berilgen ıssıju'rek tolqınıbar. Du'nya ju'zindegi h'aq niyetli adamzattın' doslıg'ın jırlaw, olardın' quwanıshımenen qayg'ısına ortaqlasıw adamlar ushın jat emes. Bul temag'a arnalg'an shayırdın' qosıqlarıpoeziyamızdın' tematikasın ken'eytti. İ.Yusupovtın' ″Shıbıg'ısınsa shınardın'″degen qosıg'ının' ku'shi mine usında.
Poemaları. İbrayım Yusupovtın' en' da'slepki menen ″Joldas mug'allim″poemasınan baslap, son'g'ıjazılg'an poemalarına shekem onın' izleniwshiligin, tematikalıq jaqtan h'a'r tu'rliligin bayqawg'a boladı.
″Gilemshi h'ayal h'aqqında h'aqıyqatlıq″poemasında tu'rkmen h'ayal-qızlarının' awır ta'g'dirin su'wretlenip, on sawsaqtan o'neri to'gilgen bul a'jayıp adamlardın' qayg'ılıo'mirin sheberlik penen ashadı. Tu'rkmen qızın yawmıt sa'rdarıh'ayal u'stine aladı, qolınan o'neri tamg'an kelinshek qızlıboladı, o'zinin' o'nerin qızına o'tkeredi. Olar toqıg'an gilem dan'qıpu'tkil shıg'ısqa an'ız bolıp taraydı, bug'an Xiywa xanıashıq boladı. Xan qızdın' o'zine emes, o'nerine ashıq. Qız xan sarayına aldırıladı. Xan saltanatlıushın gilem toqıwdan ol bas tartadı. O'ytkeni, ol toqıg'an gilem, biylewshilerdin' baq talas h'a'm du'nya toplaw ushın esapsız qırg'ın jawgershiligine sebep boldı. Qız zindang'a taslanadı.
Do'ndi gilem geyde tawıs pa'rindey,
Aspandag'ıayqulaqtay qubıldı,
Geyde gilem Feruzanın' gu'lindey,
Sulıwlıqtın' bar sheginen shıg'ındı.
Ha'r ku'ni bir kirpik ıshqıotınday,
Zer shashag'ıjalın bolıp lawladı,
Ga' g'ıjladıseksewildin' shog'ınday,
Ga' tandırday ushqın shashıp lawladı.
Shıg'armadag'ıxalıq poeziyasının' romantikalıq ruwxı, til sheberligi jaqsısin'gen, gilemshi h'ayaldın' tu'rkmen aydımında o'zinin' tuwg'an obasın eske tu'siriwlerin, gilemshi h'ayaldın' awır miynetin shayır romantikalıq ko'terin'kilik penen jırlaydı, onın' ko'z tartqan nag'ısıjanlandırıladı:
O'zim tanlap qılshıq tarttım tu'bitten,
O'zim iyirip belli jandıqıynadım,
Kestelerin kewlimdegi u'mittin',
Sheshek atqan sha'meninen jıynadım.
Sarıboyaw-kewlimdegi qayg'ı-mun',
Qara boyaw-tag'dirimnin' gu'wası,
Jasıl boyaw-a'rmanlarıjaslıqtın',
Qızıl boyaw-ju'regimnen jarası.
Haqıyqatında da, xalıqtıtu'siniginde usılayınsha aytıladı, avtor usıtu'sinikti poetikalıq formada ug'ımlıjetkerdi. ″Gilemshi h'ayal h'aqqında h'aqıyqatlıq″shıg'armasıdoslıq h'aqqında, tag'dirles xalıqlardın' o'tken o'miri h'a'm bu'gingisi h'aqqında, jazılg'an shıg'arma boldı. ″Dala a'rmanları″(1964) poemamızdın' tabıslarınan esaplang'an poema bolıp tabıladı. Poemada U'stirtti bag'ındırıwshıadamlardın' qah'armanlıq miyneti jırlanadı. Taydın' izin qırıq jıl saqlag'an taqır, qıran ushsa qanatı, tulpar shapsa doynag'ın ku'ydirgen jaziyra, mun'lınamag'a shertken mayalısh, dala ju'yrigi-jayranlar o'sken kenlik oqıwshının' ko'z aldınan birlibir o'tip jatadı.
Poema avtordın' dala tuwralıoylarımenen ashıladı:
Ken' dalada erkin sayranlap jalg'ız,
Sen tuwralıoylaw-men ushın peshe,
″Dala oy tuwdırmas adamda″dese,
Janım, bul jalg'an ga'p isenbe h'a'rgez.
Kewlimde bul jerdin' h'a'r bir putası,
Qosıq, oylap atırg'anday ko'riner,
Eski Bedewlinin' tas da'rwazası,
Tu'ksiyip tariyxıy oylarg'a shu'mir.
Oqıwshının' aldında eski tariyxıy o'tmishtin' waqıyalarıavtorlıq qıyal menen
sa'wlelenedi. Durısında da h'esh kimnen qorqıp, etegin jıymag'an dala, ko'p a'sirlik tariyxıy h'a'diysenin' janlıguwası. Talay jawıngerler bul dalag'a saltanat penen sap tartıp keldi, biraq olardın' janıdalada qaldı, shayır aytqanınday-aq ″Qa'y Qısraw basıbul jerde qanlımeste jatıl pushayman etken...″O'rshil oydın' jolında qurban bolıp, dalanın' sıyqırlıtilin tapqan, jasırın sırıp ashqan, onı xalıq iygiligine aylandırıwda tınbay izlengen, ta'biyatqa ashıq bolg'an Mariyanın' tag'diri oqıwshının' sezimine ku'shli ta'sir etedi. Poemanın' qah'armanıMariya bizin' da'wirimizdin' ko'p sanlıromantik, o'rshil, oyshıl, adamlardının' en' abzallarının' biri. Avtor su'wretlegen bul orınlarg'a biz qalıwsız isenemiz, shayırdın' onıyoshlıqatarlar menen jırlawınanda da qızdın' orshel oyına teren' su'ysiniwshilik bar. ″Tumaris″- qah'armanlıq temadag'ıpoemalardın' qatarına kiredi. (1970-jılıjazılg'an). O'z xalqının' o'tken tariyxı, an'ız h'ikayalarıshayır ushın og'ada bay material beredi. O'tkendi su'wretlew shayırg'a bu'ginginin' ullılıg'ıjetkeriw ushın kerek. Ha'r bir xalıqtın' o'tmishinde an'ızg'a aylang'an qah'armanlıq waqıyalar ko'p. Usılardın' biri- qaraqalpaqlardın' ata-babaları esaplang'an massagetlerdin' h'ayal patshasıTumaris tuwralıqah'armanlıq h'a'diyse. İ.Yusupovtın' ″Tumaris″poemasında sol h'ayal patshanın' o'z jeri, o'z qa'wimlerinin' erkinligi ushın ja'h'a'nger Kirge qarsıma'rtlik sawashısa'wlelendiredi. Poemanıtallaw jasamay aq, poemada avtordın' oylaw masshtabının' teren'ligin aytıw jetkilikli. An'ız erlikti su'wretlewdegi sheberligin shayırdın' dramalıq payıtlardıashıp beriwdegi mu'mkinshilikligin ko'remiz. Oqıwshının' ko'z aldında an'ızg'a aylang'an batır ana
Tumaris obrazıturadı:Jolbarıstın' jaw bu'yregin,
Julıp jegen g'aybar ku'shin,
Qas batırdın' bas su'yegin,
Zeren etip, qımız ishken.
Sen emes pe, eldin' kegin,
Keskinlesip alıp o'sken§
Asqar, mu'yiz ay astında,
Kim ko'rkin'di sag'ınbag'an,
O'giz suwdın' jag'asında,
Kim ku'shin'e tabınbag'an
″Aktrisanın' ıg'balı″poeması. İ.Yusupovtın' poemalarının' ishinde en' ″Aktrisanın' ıg'balı″do'retpesi a'h'miyetli orındıiyeleydi.
″Aktrisanın' ıg'balı″- ma'deniyat h'aqqında onın' u'lken bir tarawıteatr, qaraqalpaqtın' birinshi akterlarıh'aqqında jazılg'an shıg'arma bolg'anlıqtan poemada su'wretlengen barlıq h'a'siyseler, keshirmeler usıma'selenin' a'tirapında boladı. Avtor teatr ko'rkem o'nerinin' qaraqalpaq miynetkeshleri arasında da'slepki ma'deniyat gu'lin jayın, urqan jayıwshı, onın'
ko'pshiliktin' sana-sezimi oyatıp, h'aqıyqat joldıtutınıwına ja'rdemlesiwin sa'wlendirgen. Poemanın' tiykarıetip birinshi qaraqalpaq dramaturglerinin' biri A'bdiraman O'tepovtın' obrazımenen tanıstıradı. Shıg'armada avtor teren' ma'nili xalıqlıq ug'ımlardıorınlıtu'rde qah'armannın' minezin
ashıwda durıs paydalana biledi: ″Qız kewili aq sandıq″, ″Da'stu'r zan emes o'zi zan'″, ″Birewler taldan da tikenek izler″h'.t.b. Yamasa shayır ta'repinen keltirilgen mınanday qatarlarda tawıp aytılg'an pikirler ekenligi so'zsiz.
Sonday ju'rekler bar, du'nyada biraq,
Ku'shli ag'ıstan da ziyatıraq,
Olar su'ye g'oysa, h'u'kimi o'ktem,
Olar ku'ye g'oysa, shıdamıbekkem.
İ.Yusupov bunnan keyin ″Qaraqalpaq xalqında so'z″, ″Bu'lbu'l uyası″, ″Poseydonnın' g'a'zebi″, ″Ma'melek oy″degen poemalardıjazdı.
Juwmaqlap aytqanda İ.Yusupov qaraqalpaq poeziyasının' rawajlanıwına u'lken do'retiwshilik u'les qosıp kiyatırg'an so'z sheberinin' biri.