Кожоюн (атам) мени ишке киргизди. Кожоюндун менин өзгөчө жөндөмдүүлүгүм тууралуу маектеринен кийин үйдөгүлөр эле эмес, бүт туугандарым, жада калса айылдагылар мени чыныгы жазуучу деп эсептешет. Мисалы, качантан бери биздин мектептеги бардык иш-чаралардын көркөм бөлүгү мен айткан ыр айтыш менен аяктап калды. Темалар дээрлик бирдей, жаркыраган келечек үчүн дүйнөлүк пролетариатты бириктирип турган Коммунисттик партиянын эл, анын ичинде балдар жөнүндөгү аталык камкордугу, эмгекчилерибиздин эрдиги, биз жете турган жакшы күндөр жана совет элинин жана башка асыл иштери. Мектепте чыгармачылык жолумдун башталышы кожоюндун мен тууралуу ойлоруна түздөн-түз байланыштуу болгон (үйдөгүлөрдөй эле атамды кожоюн дейм). Ал ойлор жөн эле асмандан түшкөн жок, менин поэзияга болгон кызыгуум менен күч болгонун да айтышым керек. Мен дагы 4-5-класста окуп жүргөндө мен ыр окубасам, же жазбасам биздин үйдө маанилүү күн болмок эмес. Ушундай күндөрү агай кызындай эч ким ыр окуй албастыгын кубануу менен дасторконду тегеректеп отурган жакындарына жар салат. Кайда жашынсам да, кичине болсом дагы уялып Жафар Жаббарлинин «Апа» поэмасын окуп бердим. Пафос менен окуур элем. Кожоюндун менин акындык талантым тууралуу ушунчалык сүйүнгөндүгүн көрүп, бул «Апа» деген ырды маркум Жафар Жаббарлы эмес, мен жазгандай толкундадым. Бир жолу мен биздин аска-зоолорубузда ар дайым учуп жүргөн шумкарлар жөнүндө аңгеме жазган элем. Ал аңгеме катары каралып, кабыл алынгандан кийин, биздин үйдө мен такыр күтпөгөн практикалык процесстердин болгонун байкадым. Азыр так эсимде жок ошол аңгеменин мазмуну төмөнкүчө эле. Уясына кайтып келген шумкар балапандарын алгысы келген ажыдаарды көрөт. Ырас, буга чейин эле эмес, андан бери бир дагы ажыдаарды көргөн эмесмин. Чынын айтсам, бир аз чоңоюп калгандан кийин түшүндүм, адамдар ажыдаарды ойлоп табышканын. Анткени алар жер бетинде ойго келбеген мыкаачылыкты жасай турган ажыдаардан башка мыкаачы ылайыктуу жандыктарды таппай коюшкан. Ошол аңгемедеги каармандын түздөн-түз апам айткан жомокторундагы ажыдаар экени эсиме түшүп, мен дагы бардык балдардай эле ажыдаар гана жамандыкты жасай аларына ишенчүмүн. Менин аңгемеде да ушундай жазылган. Албетте, шумкар балапандарын сактап калуу үчүн ажыдаарга кол салат, балдарын коркунучтан куткарып калганы менен катуу жарадар болуп, балапандарын коопсуз жерге алып барып жашырса да, өлүмгө алып келген жараатынан өлөт. Ырас, шумкарды «өлтүрбөшүм керек болчу», бирок аргам жок эле. Себеби аңгемеде эненин баласы үчүн өлгөнүн көрсөтүп, апасынан ажыраган шумкардын баласы кантип бутуна туруп калганын сүрөттөшүм керек болчу. Бирок эмнегедир шумкардын баласы асманга канат жайганын жазууга каалоом жок болду. Анткени, аңгеме катары кабыл алынган жазуум окуянын аягын эбак эле айтып бүткөн эле. Бул аңгемени бүтүргөндөн кийин атама ( кожоюнга) бердим, ал окуп алып апама телефон чалды: - Назлы, Назлы, кел, кызыбыз кандай сонун макала жазганын кара! Менин кызым жазуучу болот. Бул жолу атам өзүнүн сүйүнүчүн жашыралбай, өзгөчө кубанып, толкунданып сүйлөдү. Ата-энелер кайсы бир баласынын жакшылыгын көрсө менин «уулум» же «кызым!» дейт эмеспи. Атам да азыр дал ошондой кубанычта турду. Анын кубануу менен айткан бул кабары апама жаккан жок. Же менин жазуучу болуп калышым ал үчүн анча деле маанилүү жакшы кабар эмес окшойт. Ал жөн гана жылмайып койду, бул жылмаюну эгер кандайдыр бир нерсе болсо, мага же атама зыян келтирбейт деп ишендим. Азыр мени бүт айыл жазуучу катары кабыл алат. Бул ааламга атыңды чыгаруу эмес. Канча жолу, менден улуу кыздар бизге келишти. Ар бири бир окуяны айтып беришип, мени ошол окуяга ишендирүүгө аракеттенип, ал тургай көз жаштарын төгүп, менден жазышымды талап кылышкан учурлар болду. Анын үстүнө жазыла турган окуянын жакшы жазылаарынан күмөн жок. Бир күнү сонун кино болуп калат деп аларды ишенемин. Мунун баары чын ыкластуу болгондуктан, ал окуялар жазылса, бирөөнүн дартына даба болоруна мен өзүм да чын жүрөгүмдөн ишендим. Ошондуктан университеттин биринчи курсунда окуп жүргөндө кол жазмалар үчүн сумкамда 30-40 тай аңгеме бар болчу. Ырас, алардын бири да кинонун предмети болгон эмес, анын үстүнө алар бир жерде басылган эмес, балким, басылбай калат. Мен жакында аңгемелеримди карап отуруп ушундай жыйынтыкка келдим. Кантсе да, бир кезде мага айтылган кайгылуу окуялардын бири Мелек жөнүндөгү аңгеме эсиме түшүп, аны жазууну чечтим. Эсимде, Айюб байкем Мелек жөнүндө окуяны айтып берген. Ошол маек курган Айюб байке окуяны айтып жатканда көз жашын тыйганга аракет кылганы да эсимде. Анан бир кызык жери, мен баш болуп барыбыз Айюб байкени ушунчалык катаал адам катары билчүүбүз. Эми ошол катаал адам көз жашын жашырууга да аракет кылбай, «карачы, кызым, буларды сени жазып алсын деп айтып жатамын», - дейт эле. Байкем аңгемесин баштаганда терезеден карасам короодо тамеки чегип отурган атам үйгө кирген жок. Ошондо байкем колдорун ушалап: - Карачы, бул жеңем... - деди. Мен эч качан элестете албаган кызыктай көрүнүш болду – мен байкемди түшүнгүм келди. Байкем көз жашын тыя албай, калтыраган үн менен сүйлөй берди: - Мен сага бир нерсе айтам, баарын. Аларды жакшылап эсте, кызым. Билем качандыр бир убакта жазасың. Жаз кызым, ар ким өзүнчө сабак алсын. Ал окуяны кандай болгонун айтып берди. Көз жашын тыя албаган байкемдин үнүн сыртта отурганы менен, бизди аңдып турган апамдын үшкүрүнүп жаткан үнү маал-маалы менен сөзүбүздү үзүп жатты. Окуя ушунчалык кайгылуу болгондуктан, көз жашымды тыя албай койдум. Ошондон улам байкемдин маеги бүтсө да өзүмө келе албадым. Байкем да ошондон кийин көпкө чейин жок болуп кетти. А мен аны чыдамсыздык менен күтүп, жуурканга кирип, жүрөгүм сыздап ыйлап жаттым. Ордума отуруп, ыйлаганымды тыя албай, ошол ый менен байкем айтып жаткан көрүнүштү элестетүүгө аракет кылып жаттым. ...Хусейин бейдин Мариям деген сулуу аялы болгон. Марьям Хусейн мырзанын бар байлыгы гана эмес, сүйүүктүүсү жана бирден-бир камкорчусу болгон. Бирок ал бакыт тартуулаган сулуулугун, жагымдуулугун жашырган жок, тескерисинче, аны бир аз ачык алып жүргөн. Анын наздана айланага сыйкыр жараткан сулуулугу күйөөсүнө жаккан жок. Ал тургай, айтылгандарга караганда, бир жолу ачык эшиктен Мариямдын жаңы келиндердин биринин кынасында ойноп жатканын көргөн Хусейн мырза, жубайынын ашыкча эркиндигине кыжырданды. Ал өзүнүн нааразылыгын сөздөр менен ачык айта албайт эле, бирок сулуу жана эрке айымдан камчысын тыя алган жок. Өзүнөн жыйырма жаш кичүү аялына камчы чапкандан кийин үч күн төшөктө тамак ичпей жаткан Хусейин мырзанын ошол кезде көздөрү кан болуп калганы айтылат. Ошондой эле, айылдын мыкты аялдары канча каражат колдонсо да, Мариямдын бетине тийген камчынын изи бир айдан ашык убакыттан бери айыкпай жатканын айтышты. Антсе да ошол аялдардын бири Мариямды күйөөсү кызганычтан эмес, эл көзүнө көрүнүп калуудан коркконунан камчылаганын ишендирүүгө аракет кылат. Бирок эмнеси болсо да болоор иш болду. Мариямдын бетиндеги камчынын изи кеткени менен Хусейн мырзанын жүрөгү кечире албайт. Мына ушулардын баарына карабай жалгыз кызы Мелек болуп жаткан окуялардан кабары жок, бейкапар чоңойду. Атасы да, апасы да ага татыктуу камкордук менен тарбиялоого аракет кылышкан. Хусейн мырза дал ушул кызды жалгыз мураскерим деп атап, ушинтип чоңоюш керек деп ойлоду. Мариям Мелекти эркелетип, ойнотуп алаксып, күйөөсүнүн али сууй элек кызганчаактыгынан эмнелерди башынан өткөргөнүн унутуп да калды. Ал өзү ырдаган бешик ырларына өзүнүн муң-кайгысын кошо камтыган дешет. Бул Хусейн бей капыстан каза болгонго чейин уланган. Мариям күйөөсүнүн өлүмүнө кайгырса да, Мелектин жардамы менен бул кайгыдан чыгууга аракет кылат. Ал жаш жана абдан сулуу болгондуктан, көп өтпөй эле күйөөсүнүн жылына чейин чабармандар келе баштайт. Ырас, бул чабармандар күйөөсүнүн жигиттеринен коркуп үйлөрүнө жетпей, бирөөлөр аркылуу кабарлашкан. Ошого карабай эч кимге билгизбей жиберилген кабар айылга тарап кетти. Ошондой эле Мариямдын бул элчилерге нааразы эместиги, алар менен өз эрки менен учурашса да эч кимге жооп бербегени айтылды. Айылга Мариямга ашык болуп келгендер, ал тургай көчөгө чыгып, Мариямдын жүрөгүн уурдагысы келгендер болгон. Алардын бири коңшу айылдан келет. Күндөрдүн биринде Нахчыванчайдын аркы тарабындагы айылдардын биринде жашаган күрт Ибрагимдин уулу Аваз (ал абдан тайманбас, сулуу, көк көз бала экен деп айтылат), аны көргөндөр анын оюнун көрүп токтоп, таң калышат. Ибрагимдин уулу Аваз Мариямдын өтүнүчү боюнча аны менен көрүшүү үчүн дарыядан өтүп айылга келет. Кийинчерээк ошол күрт каалаганын алып, акыры Марьям Авазга макулдугун бергенин айтат, аны аялдар баары угат. Албетте, бул жашыруун болот. Мындай сакталган сырга карабай, балалык сезиминен алыстап бараткан Мелек апасынын жүрүм-турумунун өзгөргөнүн байкап, бир күнү апасына: - Апа, мени таштап турмушка чыгасызбы? Кызынын күтүүсүз суроосуна өзүн жоготуп койгон Мариям ордунан тура калды: - Жок кызым, жок..! Эмне деп жатасың? Мындай сөздөрдү ойлобо. Бирок ага карабай Мелек апасынын ага суук мамиле жасаганын сезет. Күндө кечинде апасынын кучагында уктаган Мелек да маал-маалы менен апасынын жок экенин байкайт. Ошондуктан наристе Мелек жаткан жерине киргенде буттарын энесинин бутуна жабыштырып, бүгүлүп, капталынан уктайт. Эртеси кечинде дагы бир нерсени ойлоп, чоң төөнөгүч таап, түнкү көйнөгүн апасынын түнкү көйнөгүнө бекитет. Муну менен чымчыктын жүрөгүндөй соккон наристенин жүрөгү бир аз тынчып, ар бир түнү ушундай жайлуу таттуу уйкуга кирип кетет. Мариям Авазини көпкө күттүргүсү келген жок. Түн жарымында Мелектин бутунан этияттык менен тартып, наристенин ачыла албай турган көкүрөгүндөгү төөнөгүчтү ачып, абайлап ордунан туруп, үйдөн чыгып кетет. Алар ошол күнү Нахчыванчайды тоолордун карлары алып кетип, айыл эли үйлөрүн таштап кеткенин айтышат. Бул дарыядан аялдар эле эмес, балдар да өтө албайт... Ушундай шартта Аваз Мариямды учкаштырып, атты сууга салат. Бир аздан кийин алар аркы өйүздө, Аваз жашаган айылда болушту. Кийинчерээк Мариям Аюб байкемге айтыптыр: - Мен бурулуп артымды карадым да, жолдошумдун жакындары артыбыздан ээрчип келет деп корктум, бирок мен аларды эмес, Мелекти көрдүм. Ал дарыяны бойлоп чуркап: - Апа! Апа кайра кел! Апаа, кайра кел! Мени да ала кет, апа!- деп ыйлады. Ошол көз ирмемдерде Мариям жаңы сүйүүсүн гана ойлоп, бала жөнүндө «бир аздан кийин биздин жоголуп кеткенибизди көрүп, үйүнө кайтып келет, атасынын эже-сиңдилери, туугандары карап калышат» деп ойлогон. Ошондон улам Авазга «келгиле, баланы алып кетели» деп айткан жок. Бирок көп өтпөй айылды титиреткен суук кабар Мариямга да жетти. Апасын кууп жетип ыйлап жаткан Мелек таман астындагы жерге тайгаланып, сууга кулап түштү. Тез агымдуу тоо сели аны койнуна алат да агызып жөнөдү. Таң атканда Мариям менен Мелек үйдө жок болуп, ар кимди шектенип коёт. Эненин кээ бир шойкомдуу кыймылдарынан шектенген эл анын кайсы тарапка барарын болжолдоп, издей баштайт. Мариямды табуу мүмкүн болбосо да, адамдар түшкө жакын Мелектин сөөгүн суудан алып чыгышат. Катуу сел бутактары көп даракты түбүнөн жулуп алып, агызып барган. Көпкө чейин агып барган соң, чоң ташка такалып токтоп калган. Наристенин денесин да ошол тамырлуу даракка илинип калган. Мариям Периштенин жаназасына келе алган жок. Арадан эки жыл өтүп Мариям эки бала төрөйт. Согуш башталганда күйөөсү да фронтко кетет. Жети айдан кийин эле Аваздын “кара кагазы” келет. Мен тоо дарыясынын шарылдаганынан Мелектин үнүн угам. Кызык, мен баарын ачык көрүп жатам деп ойлойм. Мариямдын дарыянын жээгинде чуркап бараткан Мелекти акыркы жолу карап, артына таштап кеткен кишинин ийнине жүзүн коюп көзүн жумуп жатканын да даана көрүп турам. Саатты карасам түн ортосу экен, уйкум качып таң атканча уктабай калдым. Мындан ары ушинтип уктаймынбы? Жок дейм, китеп окуп жаткансып ордумда калгым келбейт, бирок чындыгында саатты карап жатам. Ошентип, өмүрүмдө биринчи жолу үйдөн дээрлик жалгыз уктабай чыктым. Эртеси сабак башталды. Сабакта да түшүмдө эмне болгонун элестетем. Мен Айюб байкемди жана ачууланган апамды көз алдыма алып келем. Ал тамактануу учурунда да, тамактан кийин да кайгы деңизине чөгүп бараткандай болду. Күн сайын балдарынын эртеңки сабагын шыктануу менен карап, бирөөсүн чийип, биринен эртеңки ырын сурап, экинчисинин кийиминин жыртык жерин тигип, такыр сүйлөбөгөндөй болот. Мариямдын элеси да биз менен. Апам Мариямды көрбөйүн деп, же көзүн толук көрсөтпөй башын көтөрбөйт. Мариям байкемди карап башын чайкап коёт. Менимче окуяны ачык айтканын жактырбады окшойт. Автору: Махира Гусейнова. Азербайжан тилинен кыргыз тилине которган Кундузбү Маматова.
МЕЛЕК
Кожоюн (атам) мени ишке киргизди. Кожоюндун менин өзгөчө жөндөмдүүлүгүм тууралуу маектеринен кийин үйдөгүлөр эле эмес, бүт туугандарым, жада калса айылдагылар мени чыныгы жазуучу деп эсептешет. Мисалы, качантан бери биздин мектептеги бардык иш-чаралардын көркөм бөлүгү мен айткан ыр айтыш менен аяктап калды. Темалар дээрлик бирдей, жаркыраган келечек үчүн дүйнөлүк пролетариатты бириктирип турган Коммунисттик партиянын эл, анын ичинде балдар жөнүндөгү аталык камкордугу, эмгекчилерибиздин эрдиги, биз жете турган жакшы күндөр жана совет элинин жана башка асыл иштери. Мектепте чыгармачылык жолумдун башталышы кожоюндун мен тууралуу ойлоруна түздөн-түз байланыштуу болгон (үйдөгүлөрдөй эле атамды кожоюн дейм). Ал ойлор жөн эле асмандан түшкөн жок, менин поэзияга болгон кызыгуум менен күч болгонун да айтышым керек. Мен дагы 4-5-класста окуп жүргөндө мен ыр окубасам, же жазбасам биздин үйдө маанилүү күн болмок эмес. Ушундай күндөрү агай кызындай эч ким ыр окуй албастыгын кубануу менен дасторконду тегеректеп отурган жакындарына жар салат. Кайда жашынсам да, кичине болсом дагы уялып Жафар Жаббарлинин «Апа» поэмасын окуп бердим. Пафос менен окуур элем. Кожоюндун менин акындык талантым тууралуу ушунчалык сүйүнгөндүгүн көрүп, бул «Апа» деген ырды маркум Жафар Жаббарлы эмес, мен жазгандай толкундадым. Бир жолу мен биздин аска-зоолорубузда ар дайым учуп жүргөн шумкарлар жөнүндө аңгеме жазган элем. Ал аңгеме катары каралып, кабыл алынгандан кийин, биздин үйдө мен такыр күтпөгөн практикалык процесстердин болгонун байкадым. Азыр так эсимде жок ошол аңгеменин мазмуну төмөнкүчө эле. Уясына кайтып келген шумкар балапандарын алгысы келген ажыдаарды көрөт. Ырас, буга чейин эле эмес, андан бери бир дагы ажыдаарды көргөн эмесмин. Чынын айтсам, бир аз чоңоюп калгандан кийин түшүндүм, адамдар ажыдаарды ойлоп табышканын. Анткени алар жер бетинде ойго келбеген мыкаачылыкты жасай турган ажыдаардан башка мыкаачы ылайыктуу жандыктарды таппай коюшкан. Ошол аңгемедеги каармандын түздөн-түз апам айткан жомокторундагы ажыдаар экени эсиме түшүп, мен дагы бардык балдардай эле ажыдаар гана жамандыкты жасай аларына ишенчүмүн. Менин аңгемеде да ушундай жазылган. Албетте, шумкар балапандарын сактап калуу үчүн ажыдаарга кол салат, балдарын коркунучтан куткарып калганы менен катуу жарадар болуп, балапандарын коопсуз жерге алып барып жашырса да, өлүмгө алып келген жараатынан өлөт. Ырас, шумкарды «өлтүрбөшүм керек болчу», бирок аргам жок эле. Себеби аңгемеде эненин баласы үчүн өлгөнүн көрсөтүп, апасынан ажыраган шумкардын баласы кантип бутуна туруп калганын сүрөттөшүм керек болчу. Бирок эмнегедир шумкардын баласы асманга канат жайганын жазууга каалоом жок болду. Анткени, аңгеме катары кабыл алынган жазуум окуянын аягын эбак эле айтып бүткөн эле. Бул аңгемени бүтүргөндөн кийин атама ( кожоюнга) бердим, ал окуп алып апама телефон чалды:
- Назлы, Назлы, кел, кызыбыз кандай сонун макала жазганын кара! Менин кызым жазуучу болот.
Бул жолу атам өзүнүн сүйүнүчүн жашыралбай, өзгөчө кубанып, толкунданып сүйлөдү. Ата-энелер кайсы бир баласынын жакшылыгын көрсө менин «уулум» же «кызым!» дейт эмеспи. Атам да азыр дал ошондой кубанычта турду. Анын кубануу менен айткан бул кабары апама жаккан жок. Же менин жазуучу болуп калышым ал үчүн анча деле маанилүү жакшы кабар эмес окшойт. Ал жөн гана жылмайып койду, бул жылмаюну эгер кандайдыр бир нерсе болсо, мага же атама зыян келтирбейт деп ишендим. Азыр мени бүт айыл жазуучу катары кабыл алат. Бул ааламга атыңды чыгаруу эмес.
Канча жолу, менден улуу кыздар бизге келишти. Ар бири бир окуяны айтып беришип, мени ошол окуяга ишендирүүгө аракеттенип, ал тургай көз жаштарын төгүп, менден жазышымды талап кылышкан учурлар болду. Анын үстүнө жазыла турган окуянын жакшы жазылаарынан күмөн жок. Бир күнү сонун кино болуп калат деп аларды ишенемин. Мунун баары чын ыкластуу болгондуктан, ал окуялар жазылса, бирөөнүн дартына даба болоруна мен өзүм да чын жүрөгүмдөн ишендим. Ошондуктан университеттин биринчи курсунда окуп жүргөндө кол жазмалар үчүн сумкамда 30-40 тай аңгеме бар болчу. Ырас, алардын бири да кинонун предмети болгон эмес, анын үстүнө алар бир жерде басылган эмес, балким, басылбай калат. Мен жакында аңгемелеримди карап отуруп ушундай жыйынтыкка келдим. Кантсе да, бир кезде мага айтылган кайгылуу окуялардын бири Мелек жөнүндөгү аңгеме эсиме түшүп, аны жазууну чечтим. Эсимде, Айюб байкем Мелек жөнүндө окуяны айтып берген. Ошол маек курган Айюб байке окуяны айтып жатканда көз жашын тыйганга аракет кылганы да эсимде. Анан бир кызык жери, мен баш болуп барыбыз Айюб байкени ушунчалык катаал адам катары билчүүбүз. Эми ошол катаал адам көз жашын жашырууга да аракет кылбай, «карачы, кызым, буларды сени жазып алсын деп айтып жатамын», - дейт эле. Байкем аңгемесин баштаганда терезеден карасам короодо тамеки чегип отурган атам үйгө кирген жок. Ошондо байкем колдорун ушалап:
- Карачы, бул жеңем... - деди.
Мен эч качан элестете албаган кызыктай көрүнүш болду – мен байкемди түшүнгүм келди. Байкем көз жашын тыя албай, калтыраган үн менен сүйлөй берди:
- Мен сага бир нерсе айтам, баарын. Аларды жакшылап эсте, кызым. Билем качандыр бир убакта жазасың. Жаз кызым, ар ким өзүнчө сабак алсын.
Ал окуяны кандай болгонун айтып берди. Көз жашын тыя албаган байкемдин үнүн сыртта отурганы менен, бизди аңдып турган апамдын үшкүрүнүп жаткан үнү маал-маалы менен сөзүбүздү үзүп жатты. Окуя ушунчалык кайгылуу болгондуктан, көз жашымды тыя албай койдум. Ошондон улам байкемдин маеги бүтсө да өзүмө келе албадым. Байкем да ошондон кийин көпкө чейин жок болуп кетти. А мен аны чыдамсыздык менен күтүп, жуурканга кирип, жүрөгүм сыздап ыйлап жаттым. Ордума отуруп, ыйлаганымды тыя албай, ошол ый менен байкем айтып жаткан көрүнүштү элестетүүгө аракет кылып жаттым.
...Хусейин бейдин Мариям деген сулуу аялы болгон. Марьям Хусейн мырзанын бар байлыгы гана эмес, сүйүүктүүсү жана бирден-бир камкорчусу болгон. Бирок ал бакыт тартуулаган сулуулугун, жагымдуулугун жашырган жок, тескерисинче, аны бир аз ачык алып жүргөн. Анын наздана айланага сыйкыр жараткан сулуулугу күйөөсүнө жаккан жок. Ал тургай, айтылгандарга караганда, бир жолу ачык эшиктен Мариямдын жаңы келиндердин биринин кынасында ойноп жатканын көргөн Хусейн мырза, жубайынын ашыкча эркиндигине кыжырданды. Ал өзүнүн нааразылыгын сөздөр менен ачык айта албайт эле, бирок сулуу жана эрке айымдан камчысын тыя алган жок. Өзүнөн жыйырма жаш кичүү аялына камчы чапкандан кийин үч күн төшөктө тамак ичпей жаткан Хусейин мырзанын ошол кезде көздөрү кан болуп калганы айтылат. Ошондой эле, айылдын мыкты аялдары канча каражат колдонсо да, Мариямдын бетине тийген камчынын изи бир айдан ашык убакыттан бери айыкпай жатканын айтышты. Антсе да ошол аялдардын бири Мариямды күйөөсү кызганычтан эмес, эл көзүнө көрүнүп калуудан коркконунан камчылаганын ишендирүүгө аракет кылат. Бирок эмнеси болсо да болоор иш болду. Мариямдын бетиндеги камчынын изи кеткени менен Хусейн мырзанын жүрөгү кечире албайт. Мына ушулардын баарына карабай жалгыз кызы Мелек болуп жаткан окуялардан кабары жок, бейкапар чоңойду. Атасы да, апасы да ага татыктуу камкордук менен тарбиялоого аракет кылышкан. Хусейн мырза дал ушул кызды жалгыз мураскерим деп атап, ушинтип чоңоюш керек деп ойлоду. Мариям Мелекти эркелетип, ойнотуп алаксып, күйөөсүнүн али сууй элек кызганчаактыгынан эмнелерди башынан өткөргөнүн унутуп да калды. Ал өзү ырдаган бешик ырларына өзүнүн муң-кайгысын кошо камтыган дешет. Бул Хусейн бей капыстан каза болгонго чейин уланган. Мариям күйөөсүнүн өлүмүнө кайгырса да, Мелектин жардамы менен бул кайгыдан чыгууга аракет кылат. Ал жаш жана абдан сулуу болгондуктан, көп өтпөй эле күйөөсүнүн жылына чейин чабармандар келе баштайт. Ырас, бул чабармандар күйөөсүнүн жигиттеринен коркуп үйлөрүнө жетпей, бирөөлөр аркылуу кабарлашкан. Ошого карабай эч кимге билгизбей жиберилген кабар айылга тарап кетти. Ошондой эле Мариямдын бул элчилерге нааразы эместиги, алар менен өз эрки менен учурашса да эч кимге жооп бербегени айтылды. Айылга Мариямга ашык болуп келгендер, ал тургай көчөгө чыгып, Мариямдын жүрөгүн уурдагысы келгендер болгон. Алардын бири коңшу айылдан келет. Күндөрдүн биринде Нахчыванчайдын аркы тарабындагы айылдардын биринде жашаган күрт Ибрагимдин уулу Аваз (ал абдан тайманбас, сулуу, көк көз бала экен деп айтылат), аны көргөндөр анын оюнун көрүп токтоп, таң калышат. Ибрагимдин уулу Аваз Мариямдын өтүнүчү боюнча аны менен көрүшүү үчүн дарыядан өтүп айылга келет. Кийинчерээк ошол күрт каалаганын алып, акыры Марьям Авазга макулдугун бергенин айтат, аны аялдар баары угат. Албетте, бул жашыруун болот. Мындай сакталган сырга карабай, балалык сезиминен алыстап бараткан Мелек апасынын жүрүм-турумунун өзгөргөнүн байкап, бир күнү апасына:
- Апа, мени таштап турмушка чыгасызбы?
Кызынын күтүүсүз суроосуна өзүн жоготуп койгон Мариям ордунан тура калды:
- Жок кызым, жок..! Эмне деп жатасың? Мындай сөздөрдү ойлобо.
Бирок ага карабай Мелек апасынын ага суук мамиле жасаганын сезет. Күндө кечинде апасынын кучагында уктаган Мелек да маал-маалы менен апасынын жок экенин байкайт. Ошондуктан наристе Мелек жаткан жерине киргенде буттарын энесинин бутуна жабыштырып, бүгүлүп, капталынан уктайт. Эртеси кечинде дагы бир нерсени ойлоп, чоң төөнөгүч таап, түнкү көйнөгүн апасынын түнкү көйнөгүнө бекитет. Муну менен чымчыктын жүрөгүндөй соккон наристенин жүрөгү бир аз тынчып, ар бир түнү ушундай жайлуу таттуу уйкуга кирип кетет. Мариям Авазини көпкө күттүргүсү келген жок. Түн жарымында Мелектин бутунан этияттык менен тартып, наристенин ачыла албай турган көкүрөгүндөгү төөнөгүчтү ачып, абайлап ордунан туруп, үйдөн чыгып кетет. Алар ошол күнү Нахчыванчайды тоолордун карлары алып кетип, айыл эли үйлөрүн таштап кеткенин айтышат. Бул дарыядан аялдар эле эмес, балдар да өтө албайт... Ушундай шартта Аваз Мариямды учкаштырып, атты сууга салат. Бир аздан кийин алар аркы өйүздө, Аваз жашаган айылда болушту.
Кийинчерээк Мариям Аюб байкемге айтыптыр:
- Мен бурулуп артымды карадым да, жолдошумдун жакындары артыбыздан ээрчип келет деп корктум, бирок мен аларды эмес, Мелекти көрдүм. Ал дарыяны бойлоп чуркап:
- Апа! Апа кайра кел! Апаа, кайра кел! Мени да ала кет, апа!- деп ыйлады.
Ошол көз ирмемдерде Мариям жаңы сүйүүсүн гана ойлоп, бала жөнүндө «бир аздан кийин биздин жоголуп кеткенибизди көрүп, үйүнө кайтып келет, атасынын эже-сиңдилери, туугандары карап калышат» деп ойлогон. Ошондон улам Авазга «келгиле, баланы алып кетели» деп айткан жок. Бирок көп өтпөй айылды титиреткен суук кабар Мариямга да жетти. Апасын кууп жетип ыйлап жаткан Мелек таман астындагы жерге тайгаланып, сууга кулап түштү. Тез агымдуу тоо сели аны койнуна алат да агызып жөнөдү. Таң атканда Мариям менен Мелек үйдө жок болуп, ар кимди шектенип коёт. Эненин кээ бир шойкомдуу кыймылдарынан шектенген эл анын кайсы тарапка барарын болжолдоп, издей баштайт. Мариямды табуу мүмкүн болбосо да, адамдар түшкө жакын Мелектин сөөгүн суудан алып чыгышат. Катуу сел бутактары көп даракты түбүнөн жулуп алып, агызып барган. Көпкө чейин агып барган соң, чоң ташка такалып токтоп калган. Наристенин денесин да ошол тамырлуу даракка илинип калган. Мариям Периштенин жаназасына келе алган жок. Арадан эки жыл өтүп Мариям эки бала төрөйт. Согуш башталганда күйөөсү да фронтко кетет. Жети айдан кийин эле Аваздын “кара кагазы” келет.
Мен тоо дарыясынын шарылдаганынан Мелектин үнүн угам. Кызык, мен баарын ачык көрүп жатам деп ойлойм. Мариямдын дарыянын жээгинде чуркап бараткан Мелекти акыркы жолу карап, артына таштап кеткен кишинин ийнине жүзүн коюп көзүн жумуп жатканын да даана көрүп турам. Саатты карасам түн ортосу экен, уйкум качып таң атканча уктабай калдым. Мындан ары ушинтип уктаймынбы? Жок дейм, китеп окуп жаткансып ордумда калгым келбейт, бирок чындыгында саатты карап жатам. Ошентип, өмүрүмдө биринчи жолу үйдөн дээрлик жалгыз уктабай чыктым. Эртеси сабак башталды. Сабакта да түшүмдө эмне болгонун элестетем. Мен Айюб байкемди жана ачууланган апамды көз алдыма алып келем. Ал тамактануу учурунда да, тамактан кийин да кайгы деңизине чөгүп бараткандай болду. Күн сайын балдарынын эртеңки сабагын шыктануу менен карап, бирөөсүн чийип, биринен эртеңки ырын сурап, экинчисинин кийиминин жыртык жерин тигип, такыр сүйлөбөгөндөй болот. Мариямдын элеси да биз менен. Апам Мариямды көрбөйүн деп, же көзүн толук көрсөтпөй башын көтөрбөйт. Мариям байкемди карап башын чайкап коёт. Менимче окуяны ачык айтканын жактырбады окшойт.
Автору: Махира Гусейнова.
Азербайжан тилинен кыргыз тилине которган Кундузбү Маматова.