Амма чIалан илимда къалурнавай ва вич винидихъ ганвай уьлчмейрани малум жезвай «гьерекат» > «гьерекатдин нетижа» (ва я гьерекатдин нетижада предмет хьу-нухь) словообразовательный кIалубди-чешнеди глаголдинни существитель-нидин формальный ва манадин мукьвавал тестикьарзава. Эхирда сонорныяр авай хейлин существительнияр глаголрикай арадиз атанвайди чпихъ гьа сад хьтин словообразовательный кIалубар хьуни успатзава. И къайдадиз умуми кьетIенвал авайди мукьва чIаларин делилрини къалурзава. Гекъ., месела, мукьва чIалара эчIин ва эчIел гафарин рафтарвал [кил. Талибов 1968; Алек-сеев 1985; Сулейманов 2000].Ихьтин жуьтер чIалан лап куьгьне къатариз хас я, абуруз Къавкъаздин маса чIаларани талукьвилер ава. Инал лагьана кIаннда, Дагъустандин бязи чIалара лезги чIала авачир са дувулдин глаголдинни су-ществительнидин жуьтерни ава, гекъ.: ав. ретIизе > ретIел, лак. лаххан > лаххия (алукIун – партал); ав. рохIизе > рохел (шад хьун – шадвал); дарг. умцес > умцла (алцумун – терез); дарг. биргес > исла (хкатIун – хкатIнавай шей); таб. асаз > асал (асунун – асунзавай шей); агъ. жигас > жигал (жигун – чайгъун, саврух); рут. йетес > ятал (гатун – гатанвай шей); агъ. сирфас > зарфел (гаралай авун («веять») – саф) ва мсб. Аквазвайвал, лезги чIалан жуьтера существительнийрин чкаяр я маса чIаларай кьабулнавай гафари, я маса дибдин гафари кьазва. Я тахьайтIа абур маса дуьстуьрда арадиз атанва.Существительнияр арадиз атунин къайдаяр, абурун морфемайрин теш-килат ва я къурулуш тайинардайла, манадин дегишвилер, адет яз, къурулуш-дин дегишвилерални ацалтзавайди фикирда кьун лазим я. И жуьредин тIебии дегишвелери а жуьтерик акатзавай гафарин къурулуш веревирд авун, абурун тIебиат ва ери-бине винел ахкъудун четинарзава. Гекъ., месела, глаголдивай къакъатнавай тIвал «узел» существительное. Сесерин жигьетдай адаз атIун, кьатIун, кутIун, илитIун глаголар мукьва я. Амма адан делил яз эхиримжи кьведан везифаяр тафаватлу жезва. Иллаки кутIун глаголдин мана тIвал существительнидин къурулушдик квайди хьиз ава. «Гьерекат > гьерекатдин абстрактный нетижа > предмет» словообразовательный кIалубдин ва мукьва чIаларин делилрин куьмекдалди тIвал существительное кутIун глаголдикай хьанвайди лугьуз жезва [кил. Сулейманов, 2000: 136; 167]. КутIун глагол вични тарихдин жигьетдай кутIал «хара, кул» существительнидин делил тирди якъин я. Аквар гьаларай, и са дувулдин глаголар, абурукай иллаки ви-ридалайни сая тир атIун глагол тIул / атIун «дуьз чка», тIвал «лаш, кIа-рас», тIур (тарцин; чинал экъечIдай) ва тIур «тIуьн недай алат» существи-тельнийрихъ галазни асилдай сих алакъада авай. Эхиримжиди, вичин нубат-да, ахц. нугъатдин ку-тIур «кавча, чуквадин тIур» гафунин делил хьана [Су-лейманов 2000: 58]. Абуруз виридаз санлай са гьихьтин ятIани уртах мана хас я («атIун, кьатIун»). И умуми мана-метлебди дувулдин *-тI- уьлчме тарих-дин жигьетдай аялрин хитI гафуна авайдини къейд ийидай мумкинвал гузва.Словообразовательый жуьтер арадиз гъизвай гафарин къурулушра гьал-тзавай тафаватлувилер (маналу паярин сад хьтин кьадар тахьун ва мсб.) гзаф дуьшуьшра гъавурда тваз жедайбур я. Месела, атIун глаголда авай «алава» ачух [а] сес тарихдин жигьетдай префиксальный уьлчмедин амукьа я, гьада-кай амай пай я лугьуз жеда. Ам са дувулдин глаголрин манаяр дегишарнавай, *кь-а-, *к-у-, *ил-и- префиксар жуьреба-жуьре вариантра бинелу ийизвай уьлчме тир.Идахъ галаз сад хьиз, тарихдин жигьетдай *-тI- уьлчме-дувул квай га-фар чIул «рицI» ва цIил «гъал, кашу» гафарихъ галазни алакъалу я (гекъ. таб. тIил, агъ. тIил, арч. тIили, рут., цIах. тIотI). Эхиримжибур вичин дувул-дин ачух тушир сес жуьреба-жуьре вариантра чара ва дегиш хьуникди гьа са гафуникай арадиз атанвайди Р.И. Гьайдарова къейдзава [1968: 170]. Абурун умуми «галкIурун» манадини чи гиман тестикьарзава.Манадин жигьетдай регъуьн глаголдинни ва адахъ галаз алакъалу тир гъуьр существительнидин къурулушар туьш жезвач. И словообразовательный жергедик регъуьн глаголдикай арадиз атанвай гъвел (гекъ. ахц. эгъвел // квар-хвар «фан кIус») «кIус» , гъвар «хемир» существительниярни акатзава, гьа-бурни формальный жигьетдай винидихъ ганвай гафарив гекъигунивди ма-рагьлу жезва. Глаголда существительнида авачир префиксдиз ухшар тир кьатI-уьлчме ава. Алай девирда ада вуч мана къалурзаватIа тайинарун регьят кар туш. Са бязи мукьва чIалара и жуьтуьна сад хьтин къурулуш ава, гекъ. буд. рахIадж «регъуьн» ва рахIадж «гъуьр». Аквадай гьаларай, лезги чIала существительнидин къурулушдани сифтедай префиксальный пай авай, гуьгъуьнлай, вичин махсус везифаяр тамамар тийизвайвиляй, адан лазимвал чIала амукьнач. Префиксальный уьлчме виче «регъуьн, куьлуь-куьлуь авун» мана сахламиш хьанвай *ре-гъв существительнидин къурулушдани гьалтзава.Винидихъ къалурнавай уьлчмейра авай (-гъ-) дувул эгъуьнун глаголдани гьалтзава, вичин нубатда, ада эгъвел «окучивание» (гекъ. ахц., ялцIугъ. эгъвел гун – руг гун) ва кьуьгъвер (*кьуь-гъве-р) «цан цанвай чка» существительнияр тешкилнава. Тарихдин жигьетдай вири и гафар чеб чпиз мукьва я. Са чешме-дай къвезвай и гафар, шаксуз, легъв существительнидихъ галазни алакъалу тир. Агъул чIалан материалди тестикьарзавайвал, кIвар «регъв» (гекъ. гьакI-ни са чешмедин уркI «фур») существительнидин бине ру-кIа-с «эгъуьнун» глаголдай жагъизва [Сулейманов 2000: 195]. Идахъ галаз сад хьиз агъул чIа-лан дериватрихъ галаз лезги кIам, кIвал, кIар ва кIур существительнияр алакъалу тирди хиялдиз къвезва. Тарихдин делилри «эгъуьнун» глаголни «кIвал» существительное гьа са чешмедай къвезвайди къалурзава [кил. Су-лейманов 2000: 107]. Гьа икI, лезги кIвал ва кIам гафарин делилламишзавай диб агъул ру-кIа-с глаголдай гьатда. Эхиримжиди вични лезги акIурун (< *акIу-р-ун) глаголдиз мукьва хьун мумкин я. Адан дибдикай кIун «клин» существительное арадиз къвезва, гьамни, вичел гьалтайла, кIуьн «гъвечи кIун» существительнидин бинеда жезва. Эвелдай гьа са гафунин фонетиче-ский вариантар манаяр чара хьуникди (обособление) кьилдин гафариз элкъ-венвайди Р.И. Гьайдарова къейднава [1968: 171]. Аквар гьаларай, глаголдин *-кI- дувулдихъ галаз агъул кIур «тар, таз» ва лезг. *кIар-ас гафарни алакъа-лу я.Махсус литературада къейднавай «эгъуьнун» > «эгъуьннавай чка» > «фур» > «къул» манадин кIалуб хьуни [кил. Сулейманов 2000: 137-138] и жергедик лезги чIала къул «очаг» гафни акатзавайди ва ам абурухъ галаз са чешмедай атанвайди лугьудай мумкинвал гузва. Бинеда *-гъ-, -къ- ва -кI- уьлчмеяр авай гафар тарихдин жигьетдай гзаф манайра ишлемишзавай уртах са (синкретичный) дувулдикай фонетикадин дегишвилер кьиле фена арадиз атанва. Абур вири са «мукан шарагар» я. Нетижада гьа са дувулди пуд сло-вообразовательный гьалкъадиз рехъ ганва: 1) -гъ- «регъуьн»: регъуьн – гъуьр – гъвар – гъвел – регъв; 2) -гъ- «эгъуьнун»: эгъуьн – эгъвел – кьуьгъвер – легъв; 3) -кI- «эгъуьнин нетижа – фур (углубление)»: акIун – кIам – кIвал – кIур – кIун – кIуьн – къул. Аквадай гьаларай, эхиримжибурухъ галаз сад хьиз кIур (кIур гун) уьлчмедизни уртах мана авай.Дагъустандин чIалара существительнийрин аффиксар глаголдин кьетIен формайрин (инфинитивдин, масдардин ва я причастидин) эхирда авай со-норныйри къалурзавай сяйи тир (бегьерлу, цицIи) суффиксрихъ галаз авай туьшвилини вичел дикъет желбзава [Алексеев 1985; Сулейманов 2000]. Лезги чIала -м квачиз, вири и аффиксри-сонорныйри глаголдин кьетIен формаяр арадиз гъизва, икI: -р, -й уьлчмеяр причастиядин аффиксар я, -н – масдардин. Эхирда жезвай -л-дикай рахайтIа, ам фиярин нугъатда анжах са же-лу «же-дай, мумкин тир» причастида гьалтзава [кил. Абдулжамалов 1965: 11].Гьа са существительнидиз нугъатра жуьреба-жуьре сонорныйрал акьал-тIзавай вариантар хьун мумкин я. Месела, агъадихъ гузвай гафара суффиксар дегиш жезва (варьирование), гекъ.: тIун / атIун ва тIул «дуьз чка» (< атIун «кьатIун, чара авун»). Са бязи нугъатра лит. -л суффиксдиз -р барабар хьунни къейд ийин, гекъ. квал ва чеперин нугъ. квар хьы «ква хьун» глаголдин къу-рулушда гьалтзавай квар, шел ва нугъатдин шер . Акси яз гекъ.гьакIни шуьткьвер ва гельхенрин шуьткьвел.Муькуь патахъай, сонорный-суффиксри арадиз гъанвай существитель-нияр причастие ва я масдар субстантивламиш хьана арадиз атанвай сущест-вительнийрихъ галаз какадарна виже къведач. ИкI, къай «мекьивал, аяз» ва хай «обрыв, пропасть» существительнияр винидихъ рахай хьтин кIалубриз ухшар ятIани, абур къайи ва хайи причастияр субстантивламиш хьана арадиз атанвайди ашкара я. ГьакIни кьин (кьин кьун), ифин, атIун «межа» сущест-вителнияр кьин, ифин, атIун масдарар субстантивламиш хьана арадиз атан-ва. И существительнийрин манаяр чпиз рехъ ганвай (дибдин) глаголрин ма-найривай къакъатнава.Существительнияр причастидин ва масдардин формайрихъ галаз туьш жедайла, аквадай гьаларай, чи вилик абурун субстантивламиш хьанвай кIа-лубар ква, амай дуьшуьшра чун суффиксрин куьмекдалди арадиз атанвай тIварарин шагьидар я. Месела. ахцегь нугъ. *цIу-кьун «куьн (шить)» глагол-дин дибдикай (гекъ.: агъул дукьас, рут. удкьас) субстантивациядин куьмек-далди акьун (акьван, кьун) «спица для вязания» существительное пайда хьанва. Нугъатра эхиримжидаз ихьтин варинтарни ава: кьунар лутк., кьалар кIварчагъ., кьунар агълаб.Гекъигин гьакIни чин «лицо» существительное. Адан эхирда авай [н] сесни аффиксдиз ухшар я, ам «вичел чан алай» -н аффикс хьиз чара ийиз же-да. Адан къурулуш ва мана-метлеб дегиш хьанватIани, ана къушаба глагол-дин формальный пай ама, гекъ.: чи-з (те-чи-р, чирун, чир хьун). Гьакъикъат-да, ам къадим *чи-н «чир хьун» глаголдин субстантивламиш хьанвай форма я.Чешне яз чIун «волокно» уьлчмени гъиз жеда, ам галчIурун «тянуть» глаголдин тарихдин формади делилламишнава. Гекъ. гьакIни чIугун «тя-нуть». ЧIун существительниди глаголдин формальный уртахвални, манадин мукьвавални хвена. Адахъ исятда авай мана «ялзавай, чIугвазвай за затI» ма-надин бинедаллаз цIийи («гьа чIугвазвай затIунин тIвар», яни «волокно») метлеб яратмиш хьунихъ галаз алакъалу я. Этимологиядин жигьетдай гла-голда г- ва -ал- превербар чара жезва, дувулдин гуьгъуьнлай къвезвай -р- каузациядин аффикс я (ахц. нугъ. и уьлчме -р- галачиз ишлемишда, гекъ.: калцын). Иниз килигна, *г-ал-чIу-р-ун (*галчIун) глагол гьакъикъатда вичин этимологический формадин бинедал яратмиш хьанва, ам *чIу-н тир. Глагол-динни существительнидин къурулушдин алакъалувал табасаран чIалани гьалтзава, гекъ. чIум «чIун» ва чIюбхюб «чIугун».Чи фикирдалди, къадим *чIун глагол чIар ва чIул существительныйрихъ галазни мукьва тир. Абурун мана-метлебдин мукьвавал садлагьана кьатIуз жезвач. Теклифзавай этимология тестикьарун патал лак чIалан чIара «чIар» ва чIулу «чIул» гафар къалуриз жеда.Идахъ галаз сад хьиз лезги чIул (нугъ. чIил, чIуьл) асилдай са дувулдин цIил ва цIар существительныйрихъ галазни алакъалу тир: сана чI сес мягь-кем хьанва, муькуьна – цI [кил. Гьайдаров 1968: 170]. Тарихдин жигьетдай абур глаголдин умуми -тI- (килиг винидихъ) элемент авай уьлчмейрихъ га-лаз са словообразовательный гьалкъадик квай. Гьакъикъатда, гьабурни, ви-нидихъ къейд авурбур хьиз, гьа са дувулдин фонетический вариантар кьил-дин гафариз элкъуьникди арадиз атанва. Им гафар арадиз гъунин карда ала-тай девирра гегьеншдиз ишлемишзавай деривациядин къайда тир. Существи-тельнияр чеб арадиз гъанвай дибривай фонетикадин ва манадин жигьетдай чара хьайила, абурун дибра тамам опрощенидин гьерекат кьиле фенва, яни маналу паяр сад садак акахьнава.Са бязи глаголар, месела регъуьн глагол, делилламиш хьунин жигьетдай существительнидин са дибдихъ галаз ваъ, кьведахъ галаз гутаз жезва: са па-тахъай ахьтинди – гъвел ва я гъуьр я, муькуь патахъай – *ре-гъв. Гекъигин гьакIни агъадихъ гузвай жергеяр: кIватIун = кIватI > кIватIал; атIун = хитI (аялрин гаф) «атIутI; атIузвай шей» = атI // йатI «атIутI» (нугъ.) > тIун // тIул «дуьз чка»; эчIин = эчI «юкь, хъуьчIуьн кIан» > эчIел.И жергейрик квай гъвечIи къурулушар (кIватI, гъуьр, эчI, хитI // атI) себеб яз, гафарин маналу паярин состав ва абурун къурулуш кьве къайдада ачухардай мумкинвал жезва. Месела, кIватIал существительное яратмиш хьунин тIебиат гьакI кIватI субстантивдин, гьакI кIватIун глаголдин куьмекдалди ачухариз жеда, яни ам гьакI кIватI-ал, гьакIни кIватIа-л хьиз чара авуртIа жеда. Амма гафунин къурулуш ва адан этимология дуьз тайи-нардай алатар агъадихъ гузвайбур хьана кIанда: ихьтин гафар гьа са къуру-луш авай ва я ухшар кIалубрин гафарихъ галаз гекъигун; арадиз гъизвай ва арадиз атанвай дибар гутун ва абурун манадинни словообразовательный кьетIенвилер ва рафтарвилер тайинарун; аффиксрин чпин кьилдинвилер ачу-харун; абуруз талукь тир словообразовательный алакъаяр, абурун гьа чIалан паюнин сергьятда бегьерлувал ва мсб. Месела, чи гьисабунрай, кIватIал га-фуна -л аффикс лишанламишун дуьз я. ИкI лугьунин себеб эвелни-эвел цун ↔ цвал рафтарвилер ва абур кьетIен структурно-семантический кIалубдиз (алгоритмдиз) табий хьунухь я.Ачухарзавай месэладиз маса терефарни ава. Чун рахазвайди чIалан илимда фадлай вичел дикъет желбзавай ва гьуьжет алай месэла я – тIвар сиф-тегьан категория яни, тахьайтIа глагол? И месэла глаголдинни существитель-нидин гзаф уьлчмейрикай ибарат тир жергейриз фикир гайила, лап якъиндиз винел акъатзава. ИкI, месела, къурулушдин жигьетдай сая регъв существи-тельное хьуни глаголдин тIебиат кьве жуьреда ачухардай мумкинвал гузва: регъв гафуни регъуьн (регъв + авун) глагол арадиз гъанва, я тахьайтIа – регъ-уьн гафуникай регъв арадиз атанва. И месэладиз гьакI алай девирдин, гьакIни тарихдин жигьетдай килигиз жеда. Алай вахтунда простой къурулуш авай уьлчмеяр нулевой аффиксациядин куьмекдалди арадиз атанвайди фикирда кьун истемишзава [кил. Алексеев 1985: 115, Сулейманов 2000: 157]. Гьакъ-икъатда, существительнияр арадиз гъизвай глаголрин бинеда винидихъ къейд авур хьтин простой (сая), синкретичный лексический дибар (кIватI, хитI / атI, кьечI) авай. Гьабуруни, аквар гьаларай, тарихдин жигьетдай гьам гла-голдин (буйругъдин), гьамни тIварцIин манаяр къалурзавай. Асилдай суще-ствительное ва глагол кьетIендаказ тафаватлу тушир лугьузвай тезиздал би-нелу яз [кил. Алексеев 1985 ва мсб.], чавай и уьлчмейри синкретичныйвал хвенвайди лугьуз жеда. ИкI, месела, кIватI гафуни вичин тарихдин хсусивал сахламишнава: ам существительнини я («комок»), гьакI глаголдин буйругъ-дин формани («собери»). ХитI (аялрин гаф) лагьайтIа – ам «атIутI»-ни я, «атIузвай шейни» я. Гележегда ихьтин уьлчмейри чпел анжах са везифа къа-чузвайвиляй, абур тайин тир са формада кIалубламиш жезва – тIварцIин ва я глаголдин (буйругъдин формадин).Ихьтин уьлчмеяр себеб яз, алай девирдин къурулушриз этимологиядин тедбирар гудай мумкинвал жезва. Гекъиг литературный атIутI глаголдиз талукь тир ахц. нугъатдин атI / йатI (адан куьмекдалди литературный фор-мадин маналу паяр чара ийиз жезва *атI-утI).Манадин жигьетдай литературный чIемерук гафуниз талукь тир къимил нугъатдин йай гафни кьетIен я. Ам къурулушдал гьалтайла лит. чIалан ягъун глаголдин буйругъдин я-гъ (йа-гъ) формадиз мукьва я. Гьа и нугъатдин йикь «гьекь» гафни марагълу я. Адан бинеда литературный чIалан кьин (*кь-ин) глаголдин буйругъдин форма (йикь) ава.Агъадихъ гузвай существительнийрин этимологиядини чпел фикир жел-бзава, мес.: рух «гам» (гекъ.: хурун «ткать» < *ху-р-у-н, ина -р- каузация къа-лурзавай тарихдин аффикс я); кIукI «вершина» (гекъ.: кукI-ун «липнуть», ккIал, кукIвал «пине»); чIук «кIус, пай» (гекъ.: чукIул, чIук-чIук авун, чукI-у`н «паюн»); фер (нугъ. еф) «гирве» (ам иф-ин глаголдикай арадиз атанва); цIарх (адан мана табасаран чIалан глаголра ава, гекъ.: цIахус, кцIахуз ва алцIахус «къадгъунун, чухун»). Эхиримжиди, аквар гьаларай, неинки лезги цIакул ва цIапур существительнидихъ, гьатта чухун глаголдихъ галазни мукьва тир. Гекъиг гьакIни словообразовательный гьалкъайра сонорныйрал акьалтIзавай существительнияр авачир жергеяр: зурз ↔ зурзун, кьеж ↔ кьежин, экв ↔ акун (гекъ. арч. акон) ва мсб. Глаголдин жуьт авачир лезг. саф гафни кьетIенди я. Вичин нубатда, ам агъул зарфел «саф» арадиз гъиз-вай сарф-ас «веять» глаголдихъ галаз гутаз жеда.Арадиз атунин жегьетдай гьакIни юзун / югъун (нугъ. югIуьн) глаголдин манадин компонент сахламишнавай звар (нугъ. гIвер / гвер) существительни-дини дикъет желбзава. Ам гъвел гафунин этимологиядиз мукьва я, гекъ.: звар < юзун ва звал < ругун жуьтерин алакъаяр. Абурун формальный къурулуш нугъатрин оппозицийри тайинарзава, гекъ.: гIвел ва йигIун // йигун. Алай де-вирда къурулушдинни манадин жигьетдай чара тир ва чпи звал, звер ва звар существительнияр яратмишнавай ругун ва юзун глаголрин бинеда гзаф ма-найрин уртах (синкретичный) дувул авайди хиялдиз къвезва. Гьакъикъатда, гьакI язни я. Манадин алакъайри ва з // г // гI сесерин талукьвилери и са би-недин существительнийра -л, -р суффиксар ва глаголдин къурулушда пре-фиксальный ру-, йу- уьлчмеяр чара ийидай мумкинвал гузва.Глаголдин ва существительнидин сергьятра дувулар дегиш хьуникди къвез-къвез абурун мукьвавилин лишанарни цIразва ва нетижада ахьтин жуьтер яратмишзавай гафар манадин жигьетдай чеб-чпивай къакъатзава. Ме-села, гекъиг фонетикадин къанунрал асаслу яз дегиш хьанвай, амма ери-бине сад тир цIур ва тIар (< тIар хьун) уьлчмеяр [кил. Алексеев, Загиров 1992: 83; Загиров 1987: 66; Хайдаков 1973: 177]. Ина тI / цI дувулдин фонетиче-ский модификаторар я.Винидихъ къалурнавай гьерекатрин нетижада жуьреба-жуьре тешкила-тар яратмиш хьанва. Месела, хер существительнидин манада алай девирда чеб-чпивай чара ва яргъа тир, амма тарихда синкретичный (уртах) дувул би-неда авай ягъун ва хун глаголрин гелер аквазва. Къурулушдин жигьетдай хун глаголдиз хер существительное мукьва ятIани, адан делил яз чна ягъун гла-гол кьазва. Мукьва чIалара ягъун ва хер уьлчмейрин алакъаяр сад хьтин формальный муракабвилел бинелу жезва, гекъ.: лак. щун > щаву, агъул. йирхIас > йирхIун. Аквар гьаларай, лезги чIала са дувулдин гафарин арада манадин алакъаяр зайиф хьанва, абур формальный жигьетдайни чара хьанва.Тарихдин тедбирри ругул существительное хун (ахц. *ру-хун) глаголдин дувулдикай арадиз атанвайди, гьадакай пайда хьанвайди къалурзава. Мана-дин алакъаяр ина зайиф хьанватIани, амма михьиз квахьнавач. Гекъиг мукьва чIаларин къуша (параллельный) словообразовательный тешкилатар: цIах. иг-гарас «хун» глаголдикай арадиз атанвай выгыл «эркек» существительное (гекъ., рут. выгыл «гъуьл, итим») [Талибов 1968: 82].Манадин делиллувал тайинарун регьят месэла туширди агъадихъ гузвай уьлчмейрини успатзава. ИкI, месела, садлагьана, гъуьл существительное хуьн глаголдихъ галаз алакъалу авун ажайиб аквада. Амма и аннамишунар сад авунин бинеда «хуьзвайди, къаюмвал ийизвайди, пад кьазвайди…» манади гъуьл существительное арадиз гъизвай (яни «хуьн > хуьзвайди > гъуьл») кIа-луб ава. Аквазвайвал, гафарин мана чпин генетический манадихъ галаз кьан тийидайвал дегиш хьанва. Адан судур яз къурулушни дегиш жезва. Гельх. ва фиярин нугъатра дувулдин ачух тушир сесерин формальный алакъалувилер сахламиш хьанва, гекъ.: хуьл ва уьхуьн.Формальный терефди гъал ва хурун (глагол) гафарин рафтарвилерин би-неда «са шейни» авачирди къалурзава, ина са умуми пайни авач – са уртах гьарф ва я сес. Амма мукьва чIаларин материалри [кил. Алексеев 1985: 109] абурун арада къурулушдин ва мана-метлебдин алакъаяр хьанвайдакай хабар гузва. ЧIала дуьшуьш жезвай гъ // х сесерин талукьвилерини и фикир субу-тарзава, гекъ. фияр нугъ. хал «гъал». Хурун гафунин къурулушда каузация-дин тарихдин суффикс -р- чара жезва: *ху-р-у-н. И диб, чи фикирдалди, рух «палас» существительнидихъ галазни алакъалу я.Рутул чIалан материалди лезги хьар «фу чрадай чка» существительни-дин ва кун глаголдин бинеяр сад тирди къалурзава, гекъ.: гъу-л(б/р)-хьарай «сгорал», ли-л(р/б)-кIвара «зажигает» ва гу-л(р/б)-кара «поджигает». Лезги чIала хьар ва кун гафар вич фонетикадин жигьетдай геж кIалубламиш хьан-вай фу существительнидизни мукьва я. Ина авай ф сес хь сесинин вариант я, ам делабиализовать хьунин судур я.Лезги чкал (фияр. чуквал, рут. джугал, таб. гал, уд. хъIол, ав. хъал, лак. ккири) существительнини вичин дибдин глаголдихъ галаз гьа ихьтин кьатIун тежезмай алакъада ава. Адан ери-бине анжах тамам этимологический ана-лизди гузва: ам алажун (агъ. абчас, рут. хъабджес) глаголдай къвезва [кил. Алексеев 1985: 79]. Ибурухъ галаз сад хьиз алашкар хьун (*ала-шка-р) гла-голни са дувулдинди язва. Гекъиг гьакIни лак. ликкан «илягъун».Агъадихъ гузвай жуьтерини, чи фикирдалди, гафарин этимология ачуха-рунин карда кьетIен чка кьазва, гекъ.: туькьуьл ва туькьуь-н(ун); чукIул (чIук-чIук) ва чу`кI-ун; тукIун (гекъ. таб. кIаркIар «чукIул» ва убкуб / йиб-куб «резать»); кьал «былинка, стебель» ва кьун «держать».Гьерекатдин мана авай -м-дал акьалтIзавай существительнияр лезги чIа-ла тек-бир дуьшуьш жезва, гекъ.: чIидгъем < чIудгъун [Талибов 1968: 99] (кIварч. гов. жилгъем). Аквар гьаларай, агъадихъ гузвай жуьтерни гьа жер-гедай я, гекъ.: къекъуьм «ушко иглы» < къекъуьн; кьекьем < акьалун (гекъ. дарг., арч. дорки «веко» ва докас «накрывать»), кьечIем < кьечIин «встряхи-вать» ва я кьечIягъун «выгребать» (гекъ. гьакIни: кьеч «глиняный горшок, крынка», кьечI «ниша в стене»), галкIам «хъчарин са жуьре (адет яз, афарар ийида)» < галкIун ва мсб.Мана-метлебдин алакъаяр агъадихъ гузвай жуьтерани лап зайиф хьана: Ричал «Рычал-су» ва ручун / ричун «пис ни атун (цикай), ктIун» [кил. Гьай-даров 1998: 48], тIун «ясли (для скота)» ва тIуьн [кил. Сулейманов 2000: 219], стIал, тIили ва аватун [кил. Хайдаков 1973: 129; Алексеев 1985: 93; Загиров 1987: 168].Чи гьисабунрай, агъадихъ гузвай жуьтер яратмишзавай гафар, гекъ.: хвал ва тухун, кIар ва чкIун, твар «зерно, зернышко» ва тун «вложить, са-жать» ва я гатун «молотить» (гекъ. агъ. утас «молотить»), цIай // цIар «ли-ния» ва кун «гореть» (цI // кк сесерин талукьвилер) – чеб чпихъ галаз алакъа-лу тир.Гъиле авай материалди къалурзавайвал, бязи дуьшуьшра лезги чIала амачир глаголдинни тIварцIин жуьтуьнин уьлчме-пай нугъатрай ва я мукьва чIаларай гьат хъийизва. ИкI, месела, нугъатдин хъухъвал «сорт пряника» га-фунин туькIуьр хьун литературный хъухъун глаголдив гекъигунивди тайин жезва [кил. Гайдаров 1966].Формадал гьалтайла, ахвар существительнини фикир гуниз лайихлу я. Манадин жигьетдай ам къаткун ва я ксун глаголриз мукьва хьана кIанзавай-ди хиялдиз къвезва. Анжах лезги чIала ахвар гаф къаткун ва я ксун глагол-рихъ галаз къурулушдин жигьетдай гекъигиз жезвач. Амма и существитель-нидин кIалубдин кьетIенвилери ва адахъ гьерекатдин мана хьуни ина «са вуч ятIани» авайдакай хабар гузва. Амни винидихъ веревирд авур хьтин сущест-вительнийриз ухшар я: эхирда р сес ава, дувулдин ачух тушир сес пIузарла-миш хьанва (гекъ.: акун > аквар) ва мсб. Мукьва чIаларин делилри чи гиман тестикьарзава. Анра чи чIала амачир дибдин глагол сахламиш хьанва, гекъ. таб. ахуз, агъ. ахун, ахас «ксун». Дибдин глагол квахьуни аффиксар ва дувул сад хьуниз (опрощенидиз), абурун сергьятар амукь тавуниз рехъ ганва. Ихь-тин дуьшуьшра сонорный-пай аффиксдай гьисабун виже къведач, ам морфо-логиядин жигьетдай чара тежезвай паярин садвал арадиз гъизвай уьлчме, субморф я, яни «тапан морфема» я.Эвелдай кIел «учеба» существительнидихъ галаз алакъалу тир глагол-дин гелер мукьва чIаларай гьатзава, гекъ.: таб. бикIуз «кхьин», агъ. ликIенас, дарг. лукIес. Дибдин глагол кьуьл «танец» существительнидихъни амач [кил. Алексеев 1985: 110; Сулейманов 2000: 132].
дидединءчIаЛ
:Танцуй ЛЕЗГИН
Лезги чIала бегьерсуз -л, -м, -н, -р, -й суффиксар: тIебиат ва кьетIенвилер туш.
Амма чIалан илимда къалурнавай ва вич винидихъ ганвай уьлчмейрани малум жезвай «гьерекат» > «гьерекатдин нетижа» (ва я гьерекатдин нетижада предмет хьу-нухь) словообразовательный кIалубди-чешнеди глаголдинни существитель-нидин формальный ва манадин мукьвавал тестикьарзава. Эхирда сонорныяр авай хейлин существительнияр глаголрикай арадиз атанвайди чпихъ гьа сад хьтин словообразовательный кIалубар хьуни успатзава. И къайдадиз умуми кьетIенвал авайди мукьва чIаларин делилрини къалурзава. Гекъ., месела, мукьва чIалара эчIин ва эчIел гафарин рафтарвал [кил. Талибов 1968; Алек-сеев 1985; Сулейманов 2000].Ихьтин жуьтер чIалан лап куьгьне къатариз хас я, абуруз Къавкъаздин маса чIаларани талукьвилер ава. Инал лагьана кIаннда, Дагъустандин бязи чIалара лезги чIала авачир са дувулдин глаголдинни су-ществительнидин жуьтерни ава, гекъ.: ав. ретIизе > ретIел, лак. лаххан > лаххия (алукIун – партал); ав. рохIизе > рохел (шад хьун – шадвал); дарг. умцес > умцла (алцумун – терез); дарг. биргес > исла (хкатIун – хкатIнавай шей); таб. асаз > асал (асунун – асунзавай шей); агъ. жигас > жигал (жигун – чайгъун, саврух); рут. йетес > ятал (гатун – гатанвай шей); агъ. сирфас > зарфел (гаралай авун («веять») – саф) ва мсб. Аквазвайвал, лезги чIалан жуьтера существительнийрин чкаяр я маса чIаларай кьабулнавай гафари, я маса дибдин гафари кьазва. Я тахьайтIа абур маса дуьстуьрда арадиз атанва.
Существительнияр арадиз атунин къайдаяр, абурун морфемайрин теш-килат ва я къурулуш тайинардайла, манадин дегишвилер, адет яз, къурулуш-дин дегишвилерални ацалтзавайди фикирда кьун лазим я. И жуьредин тIебии дегишвелери а жуьтерик акатзавай гафарин къурулуш веревирд авун, абурун тIебиат ва ери-бине винел ахкъудун четинарзава. Гекъ., месела, глаголдивай къакъатнавай тIвал «узел» существительное. Сесерин жигьетдай адаз атIун, кьатIун, кутIун, илитIун глаголар мукьва я. Амма адан делил яз эхиримжи кьведан везифаяр тафаватлу жезва. Иллаки кутIун глаголдин мана тIвал существительнидин къурулушдик квайди хьиз ава. «Гьерекат > гьерекатдин абстрактный нетижа > предмет» словообразовательный кIалубдин ва мукьва чIаларин делилрин куьмекдалди тIвал существительное кутIун глаголдикай хьанвайди лугьуз жезва [кил. Сулейманов, 2000: 136; 167]. КутIун глагол вични тарихдин жигьетдай кутIал «хара, кул» существительнидин делил тирди якъин я. Аквар гьаларай, и са дувулдин глаголар, абурукай иллаки ви-ридалайни сая тир атIун глагол тIул / атIун «дуьз чка», тIвал «лаш, кIа-рас», тIур (тарцин; чинал экъечIдай) ва тIур «тIуьн недай алат» существи-тельнийрихъ галазни асилдай сих алакъада авай. Эхиримжиди, вичин нубат-да, ахц. нугъатдин ку-тIур «кавча, чуквадин тIур» гафунин делил хьана [Су-лейманов 2000: 58]. Абуруз виридаз санлай са гьихьтин ятIани уртах мана хас я («атIун, кьатIун»). И умуми мана-метлебди дувулдин *-тI- уьлчме тарих-дин жигьетдай аялрин хитI гафуна авайдини къейд ийидай мумкинвал гузва.
Словообразовательый жуьтер арадиз гъизвай гафарин къурулушра гьал-тзавай тафаватлувилер (маналу паярин сад хьтин кьадар тахьун ва мсб.) гзаф дуьшуьшра гъавурда тваз жедайбур я. Месела, атIун глаголда авай «алава» ачух [а] сес тарихдин жигьетдай префиксальный уьлчмедин амукьа я, гьада-кай амай пай я лугьуз жеда. Ам са дувулдин глаголрин манаяр дегишарнавай, *кь-а-, *к-у-, *ил-и- префиксар жуьреба-жуьре вариантра бинелу ийизвай уьлчме тир.
Идахъ галаз сад хьиз, тарихдин жигьетдай *-тI- уьлчме-дувул квай га-фар чIул «рицI» ва цIил «гъал, кашу» гафарихъ галазни алакъалу я (гекъ. таб. тIил, агъ. тIил, арч. тIили, рут., цIах. тIотI). Эхиримжибур вичин дувул-дин ачух тушир сес жуьреба-жуьре вариантра чара ва дегиш хьуникди гьа са гафуникай арадиз атанвайди Р.И. Гьайдарова къейдзава [1968: 170]. Абурун умуми «галкIурун» манадини чи гиман тестикьарзава.
Манадин жигьетдай регъуьн глаголдинни ва адахъ галаз алакъалу тир гъуьр существительнидин къурулушар туьш жезвач. И словообразовательный жергедик регъуьн глаголдикай арадиз атанвай гъвел (гекъ. ахц. эгъвел // квар-хвар «фан кIус») «кIус» , гъвар «хемир» существительниярни акатзава, гьа-бурни формальный жигьетдай винидихъ ганвай гафарив гекъигунивди ма-рагьлу жезва. Глаголда существительнида авачир префиксдиз ухшар тир кьатI-уьлчме ава. Алай девирда ада вуч мана къалурзаватIа тайинарун регьят кар туш. Са бязи мукьва чIалара и жуьтуьна сад хьтин къурулуш ава, гекъ. буд. рахIадж «регъуьн» ва рахIадж «гъуьр». Аквадай гьаларай, лезги чIала существительнидин къурулушдани сифтедай префиксальный пай авай, гуьгъуьнлай, вичин махсус везифаяр тамамар тийизвайвиляй, адан лазимвал чIала амукьнач. Префиксальный уьлчме виче «регъуьн, куьлуь-куьлуь авун» мана сахламиш хьанвай *ре-гъв существительнидин къурулушдани гьалтзава.
Винидихъ къалурнавай уьлчмейра авай (-гъ-) дувул эгъуьнун глаголдани гьалтзава, вичин нубатда, ада эгъвел «окучивание» (гекъ. ахц., ялцIугъ. эгъвел гун – руг гун) ва кьуьгъвер (*кьуь-гъве-р) «цан цанвай чка» существительнияр тешкилнава. Тарихдин жигьетдай вири и гафар чеб чпиз мукьва я. Са чешме-дай къвезвай и гафар, шаксуз, легъв существительнидихъ галазни алакъалу тир. Агъул чIалан материалди тестикьарзавайвал, кIвар «регъв» (гекъ. гьакI-ни са чешмедин уркI «фур») существительнидин бине ру-кIа-с «эгъуьнун» глаголдай жагъизва [Сулейманов 2000: 195]. Идахъ галаз сад хьиз агъул чIа-лан дериватрихъ галаз лезги кIам, кIвал, кIар ва кIур существительнияр алакъалу тирди хиялдиз къвезва. Тарихдин делилри «эгъуьнун» глаголни «кIвал» существительное гьа са чешмедай къвезвайди къалурзава [кил. Су-лейманов 2000: 107]. Гьа икI, лезги кIвал ва кIам гафарин делилламишзавай диб агъул ру-кIа-с глаголдай гьатда. Эхиримжиди вични лезги акIурун (< *акIу-р-ун) глаголдиз мукьва хьун мумкин я. Адан дибдикай кIун «клин» существительное арадиз къвезва, гьамни, вичел гьалтайла, кIуьн «гъвечи кIун» существительнидин бинеда жезва. Эвелдай гьа са гафунин фонетиче-ский вариантар манаяр чара хьуникди (обособление) кьилдин гафариз элкъ-венвайди Р.И. Гьайдарова къейднава [1968: 171]. Аквар гьаларай, глаголдин *-кI- дувулдихъ галаз агъул кIур «тар, таз» ва лезг. *кIар-ас гафарни алакъа-лу я.
Махсус литературада къейднавай «эгъуьнун» > «эгъуьннавай чка» > «фур» > «къул» манадин кIалуб хьуни [кил. Сулейманов 2000: 137-138] и жергедик лезги чIала къул «очаг» гафни акатзавайди ва ам абурухъ галаз са чешмедай атанвайди лугьудай мумкинвал гузва. Бинеда *-гъ-, -къ- ва -кI- уьлчмеяр авай гафар тарихдин жигьетдай гзаф манайра ишлемишзавай уртах са (синкретичный) дувулдикай фонетикадин дегишвилер кьиле фена арадиз атанва. Абур вири са «мукан шарагар» я. Нетижада гьа са дувулди пуд сло-вообразовательный гьалкъадиз рехъ ганва: 1) -гъ- «регъуьн»: регъуьн – гъуьр – гъвар – гъвел – регъв; 2) -гъ- «эгъуьнун»: эгъуьн – эгъвел – кьуьгъвер – легъв; 3) -кI- «эгъуьнин нетижа – фур (углубление)»: акIун – кIам – кIвал – кIур – кIун – кIуьн – къул. Аквадай гьаларай, эхиримжибурухъ галаз сад хьиз кIур (кIур гун) уьлчмедизни уртах мана авай.
Дагъустандин чIалара существительнийрин аффиксар глаголдин кьетIен формайрин (инфинитивдин, масдардин ва я причастидин) эхирда авай со-норныйри къалурзавай сяйи тир (бегьерлу, цицIи) суффиксрихъ галаз авай туьшвилини вичел дикъет желбзава [Алексеев 1985; Сулейманов 2000]. Лезги чIала -м квачиз, вири и аффиксри-сонорныйри глаголдин кьетIен формаяр арадиз гъизва, икI: -р, -й уьлчмеяр причастиядин аффиксар я, -н – масдардин. Эхирда жезвай -л-дикай рахайтIа, ам фиярин нугъатда анжах са же-лу «же-дай, мумкин тир» причастида гьалтзава [кил. Абдулжамалов 1965: 11].
Гьа са существительнидиз нугъатра жуьреба-жуьре сонорныйрал акьал-тIзавай вариантар хьун мумкин я. Месела, агъадихъ гузвай гафара суффиксар дегиш жезва (варьирование), гекъ.: тIун / атIун ва тIул «дуьз чка» (< атIун «кьатIун, чара авун»). Са бязи нугъатра лит. -л суффиксдиз -р барабар хьунни къейд ийин, гекъ. квал ва чеперин нугъ. квар хьы «ква хьун» глаголдин къу-рулушда гьалтзавай квар, шел ва нугъатдин шер . Акси яз гекъ.гьакIни шуьткьвер ва гельхенрин шуьткьвел.
Муькуь патахъай, сонорный-суффиксри арадиз гъанвай существитель-нияр причастие ва я масдар субстантивламиш хьана арадиз атанвай сущест-вительнийрихъ галаз какадарна виже къведач. ИкI, къай «мекьивал, аяз» ва хай «обрыв, пропасть» существительнияр винидихъ рахай хьтин кIалубриз ухшар ятIани, абур къайи ва хайи причастияр субстантивламиш хьана арадиз атанвайди ашкара я. ГьакIни кьин (кьин кьун), ифин, атIун «межа» сущест-вителнияр кьин, ифин, атIун масдарар субстантивламиш хьана арадиз атан-ва. И существительнийрин манаяр чпиз рехъ ганвай (дибдин) глаголрин ма-найривай къакъатнава.
Существительнияр причастидин ва масдардин формайрихъ галаз туьш жедайла, аквадай гьаларай, чи вилик абурун субстантивламиш хьанвай кIа-лубар ква, амай дуьшуьшра чун суффиксрин куьмекдалди арадиз атанвай тIварарин шагьидар я. Месела. ахцегь нугъ. *цIу-кьун «куьн (шить)» глагол-дин дибдикай (гекъ.: агъул дукьас, рут. удкьас) субстантивациядин куьмек-далди акьун (акьван, кьун) «спица для вязания» существительное пайда хьанва. Нугъатра эхиримжидаз ихьтин варинтарни ава: кьунар лутк., кьалар кIварчагъ., кьунар агълаб.
Гекъигин гьакIни чин «лицо» существительное. Адан эхирда авай [н] сесни аффиксдиз ухшар я, ам «вичел чан алай» -н аффикс хьиз чара ийиз же-да. Адан къурулуш ва мана-метлеб дегиш хьанватIани, ана къушаба глагол-дин формальный пай ама, гекъ.: чи-з (те-чи-р, чирун, чир хьун). Гьакъикъат-да, ам къадим *чи-н «чир хьун» глаголдин субстантивламиш хьанвай форма я.
Чешне яз чIун «волокно» уьлчмени гъиз жеда, ам галчIурун «тянуть» глаголдин тарихдин формади делилламишнава. Гекъ. гьакIни чIугун «тя-нуть». ЧIун существительниди глаголдин формальный уртахвални, манадин мукьвавални хвена. Адахъ исятда авай мана «ялзавай, чIугвазвай за затI» ма-надин бинедаллаз цIийи («гьа чIугвазвай затIунин тIвар», яни «волокно») метлеб яратмиш хьунихъ галаз алакъалу я. Этимологиядин жигьетдай гла-голда г- ва -ал- превербар чара жезва, дувулдин гуьгъуьнлай къвезвай -р- каузациядин аффикс я (ахц. нугъ. и уьлчме -р- галачиз ишлемишда, гекъ.: калцын). Иниз килигна, *г-ал-чIу-р-ун (*галчIун) глагол гьакъикъатда вичин этимологический формадин бинедал яратмиш хьанва, ам *чIу-н тир. Глагол-динни существительнидин къурулушдин алакъалувал табасаран чIалани гьалтзава, гекъ. чIум «чIун» ва чIюбхюб «чIугун».
Чи фикирдалди, къадим *чIун глагол чIар ва чIул существительныйрихъ галазни мукьва тир. Абурун мана-метлебдин мукьвавал садлагьана кьатIуз жезвач. Теклифзавай этимология тестикьарун патал лак чIалан чIара «чIар» ва чIулу «чIул» гафар къалуриз жеда.
Идахъ галаз сад хьиз лезги чIул (нугъ. чIил, чIуьл) асилдай са дувулдин цIил ва цIар существительныйрихъ галазни алакъалу тир: сана чI сес мягь-кем хьанва, муькуьна – цI [кил. Гьайдаров 1968: 170]. Тарихдин жигьетдай абур глаголдин умуми -тI- (килиг винидихъ) элемент авай уьлчмейрихъ га-лаз са словообразовательный гьалкъадик квай. Гьакъикъатда, гьабурни, ви-нидихъ къейд авурбур хьиз, гьа са дувулдин фонетический вариантар кьил-дин гафариз элкъуьникди арадиз атанва. Им гафар арадиз гъунин карда ала-тай девирра гегьеншдиз ишлемишзавай деривациядин къайда тир. Существи-тельнияр чеб арадиз гъанвай дибривай фонетикадин ва манадин жигьетдай чара хьайила, абурун дибра тамам опрощенидин гьерекат кьиле фенва, яни маналу паяр сад садак акахьнава.
Са бязи глаголар, месела регъуьн глагол, делилламиш хьунин жигьетдай существительнидин са дибдихъ галаз ваъ, кьведахъ галаз гутаз жезва: са па-тахъай ахьтинди – гъвел ва я гъуьр я, муькуь патахъай – *ре-гъв. Гекъигин гьакIни агъадихъ гузвай жергеяр: кIватIун = кIватI > кIватIал; атIун = хитI (аялрин гаф) «атIутI; атIузвай шей» = атI // йатI «атIутI» (нугъ.) > тIун // тIул «дуьз чка»; эчIин = эчI «юкь, хъуьчIуьн кIан» > эчIел.
И жергейрик квай гъвечIи къурулушар (кIватI, гъуьр, эчI, хитI // атI) себеб яз, гафарин маналу паярин состав ва абурун къурулуш кьве къайдада ачухардай мумкинвал жезва. Месела, кIватIал существительное яратмиш хьунин тIебиат гьакI кIватI субстантивдин, гьакI кIватIун глаголдин куьмекдалди ачухариз жеда, яни ам гьакI кIватI-ал, гьакIни кIватIа-л хьиз чара авуртIа жеда. Амма гафунин къурулуш ва адан этимология дуьз тайи-нардай алатар агъадихъ гузвайбур хьана кIанда: ихьтин гафар гьа са къуру-луш авай ва я ухшар кIалубрин гафарихъ галаз гекъигун; арадиз гъизвай ва арадиз атанвай дибар гутун ва абурун манадинни словообразовательный кьетIенвилер ва рафтарвилер тайинарун; аффиксрин чпин кьилдинвилер ачу-харун; абуруз талукь тир словообразовательный алакъаяр, абурун гьа чIалан паюнин сергьятда бегьерлувал ва мсб. Месела, чи гьисабунрай, кIватIал га-фуна -л аффикс лишанламишун дуьз я. ИкI лугьунин себеб эвелни-эвел цун ↔ цвал рафтарвилер ва абур кьетIен структурно-семантический кIалубдиз (алгоритмдиз) табий хьунухь я.
Ачухарзавай месэладиз маса терефарни ава. Чун рахазвайди чIалан илимда фадлай вичел дикъет желбзавай ва гьуьжет алай месэла я – тIвар сиф-тегьан категория яни, тахьайтIа глагол? И месэла глаголдинни существитель-нидин гзаф уьлчмейрикай ибарат тир жергейриз фикир гайила, лап якъиндиз винел акъатзава. ИкI, месела, къурулушдин жигьетдай сая регъв существи-тельное хьуни глаголдин тIебиат кьве жуьреда ачухардай мумкинвал гузва: регъв гафуни регъуьн (регъв + авун) глагол арадиз гъанва, я тахьайтIа – регъ-уьн гафуникай регъв арадиз атанва. И месэладиз гьакI алай девирдин, гьакIни тарихдин жигьетдай килигиз жеда. Алай вахтунда простой къурулуш авай уьлчмеяр нулевой аффиксациядин куьмекдалди арадиз атанвайди фикирда кьун истемишзава [кил. Алексеев 1985: 115, Сулейманов 2000: 157]. Гьакъ-икъатда, существительнияр арадиз гъизвай глаголрин бинеда винидихъ къейд авур хьтин простой (сая), синкретичный лексический дибар (кIватI, хитI / атI, кьечI) авай. Гьабуруни, аквар гьаларай, тарихдин жигьетдай гьам гла-голдин (буйругъдин), гьамни тIварцIин манаяр къалурзавай. Асилдай суще-ствительное ва глагол кьетIендаказ тафаватлу тушир лугьузвай тезиздал би-нелу яз [кил. Алексеев 1985 ва мсб.], чавай и уьлчмейри синкретичныйвал хвенвайди лугьуз жеда. ИкI, месела, кIватI гафуни вичин тарихдин хсусивал сахламишнава: ам существительнини я («комок»), гьакI глаголдин буйругъ-дин формани («собери»). ХитI (аялрин гаф) лагьайтIа – ам «атIутI»-ни я, «атIузвай шейни» я. Гележегда ихьтин уьлчмейри чпел анжах са везифа къа-чузвайвиляй, абур тайин тир са формада кIалубламиш жезва – тIварцIин ва я глаголдин (буйругъдин формадин).
Ихьтин уьлчмеяр себеб яз, алай девирдин къурулушриз этимологиядин тедбирар гудай мумкинвал жезва. Гекъиг литературный атIутI глаголдиз талукь тир ахц. нугъатдин атI / йатI (адан куьмекдалди литературный фор-мадин маналу паяр чара ийиз жезва *атI-утI).
Манадин жигьетдай литературный чIемерук гафуниз талукь тир къимил нугъатдин йай гафни кьетIен я. Ам къурулушдал гьалтайла лит. чIалан ягъун глаголдин буйругъдин я-гъ (йа-гъ) формадиз мукьва я. Гьа и нугъатдин йикь «гьекь» гафни марагълу я. Адан бинеда литературный чIалан кьин (*кь-ин) глаголдин буйругъдин форма (йикь) ава.
Агъадихъ гузвай существительнийрин этимологиядини чпел фикир жел-бзава, мес.: рух «гам» (гекъ.: хурун «ткать» < *ху-р-у-н, ина -р- каузация къа-лурзавай тарихдин аффикс я); кIукI «вершина» (гекъ.: кукI-ун «липнуть», ккIал, кукIвал «пине»); чIук «кIус, пай» (гекъ.: чукIул, чIук-чIук авун, чукI-у`н «паюн»); фер (нугъ. еф) «гирве» (ам иф-ин глаголдикай арадиз атанва); цIарх (адан мана табасаран чIалан глаголра ава, гекъ.: цIахус, кцIахуз ва алцIахус «къадгъунун, чухун»). Эхиримжиди, аквар гьаларай, неинки лезги цIакул ва цIапур существительнидихъ, гьатта чухун глаголдихъ галазни мукьва тир. Гекъиг гьакIни словообразовательный гьалкъайра сонорныйрал акьалтIзавай существительнияр авачир жергеяр: зурз ↔ зурзун, кьеж ↔ кьежин, экв ↔ акун (гекъ. арч. акон) ва мсб. Глаголдин жуьт авачир лезг. саф гафни кьетIенди я. Вичин нубатда, ам агъул зарфел «саф» арадиз гъиз-вай сарф-ас «веять» глаголдихъ галаз гутаз жеда.
Арадиз атунин жегьетдай гьакIни юзун / югъун (нугъ. югIуьн) глаголдин манадин компонент сахламишнавай звар (нугъ. гIвер / гвер) существительни-дини дикъет желбзава. Ам гъвел гафунин этимологиядиз мукьва я, гекъ.: звар < юзун ва звал < ругун жуьтерин алакъаяр. Абурун формальный къурулуш нугъатрин оппозицийри тайинарзава, гекъ.: гIвел ва йигIун // йигун. Алай де-вирда къурулушдинни манадин жигьетдай чара тир ва чпи звал, звер ва звар существительнияр яратмишнавай ругун ва юзун глаголрин бинеда гзаф ма-найрин уртах (синкретичный) дувул авайди хиялдиз къвезва. Гьакъикъатда, гьакI язни я. Манадин алакъайри ва з // г // гI сесерин талукьвилери и са би-недин существительнийра -л, -р суффиксар ва глаголдин къурулушда пре-фиксальный ру-, йу- уьлчмеяр чара ийидай мумкинвал гузва.
Глаголдин ва существительнидин сергьятра дувулар дегиш хьуникди къвез-къвез абурун мукьвавилин лишанарни цIразва ва нетижада ахьтин жуьтер яратмишзавай гафар манадин жигьетдай чеб-чпивай къакъатзава. Ме-села, гекъиг фонетикадин къанунрал асаслу яз дегиш хьанвай, амма ери-бине сад тир цIур ва тIар (< тIар хьун) уьлчмеяр [кил. Алексеев, Загиров 1992: 83; Загиров 1987: 66; Хайдаков 1973: 177]. Ина тI / цI дувулдин фонетиче-ский модификаторар я.
Винидихъ къалурнавай гьерекатрин нетижада жуьреба-жуьре тешкила-тар яратмиш хьанва. Месела, хер существительнидин манада алай девирда чеб-чпивай чара ва яргъа тир, амма тарихда синкретичный (уртах) дувул би-неда авай ягъун ва хун глаголрин гелер аквазва. Къурулушдин жигьетдай хун глаголдиз хер существительное мукьва ятIани, адан делил яз чна ягъун гла-гол кьазва. Мукьва чIалара ягъун ва хер уьлчмейрин алакъаяр сад хьтин формальный муракабвилел бинелу жезва, гекъ.: лак. щун > щаву, агъул. йирхIас > йирхIун. Аквар гьаларай, лезги чIала са дувулдин гафарин арада манадин алакъаяр зайиф хьанва, абур формальный жигьетдайни чара хьанва.
Тарихдин тедбирри ругул существительное хун (ахц. *ру-хун) глаголдин дувулдикай арадиз атанвайди, гьадакай пайда хьанвайди къалурзава. Мана-дин алакъаяр ина зайиф хьанватIани, амма михьиз квахьнавач. Гекъиг мукьва чIаларин къуша (параллельный) словообразовательный тешкилатар: цIах. иг-гарас «хун» глаголдикай арадиз атанвай выгыл «эркек» существительное (гекъ., рут. выгыл «гъуьл, итим») [Талибов 1968: 82].
Манадин делиллувал тайинарун регьят месэла туширди агъадихъ гузвай уьлчмейрини успатзава. ИкI, месела, садлагьана, гъуьл существительное хуьн глаголдихъ галаз алакъалу авун ажайиб аквада. Амма и аннамишунар сад авунин бинеда «хуьзвайди, къаюмвал ийизвайди, пад кьазвайди…» манади гъуьл существительное арадиз гъизвай (яни «хуьн > хуьзвайди > гъуьл») кIа-луб ава. Аквазвайвал, гафарин мана чпин генетический манадихъ галаз кьан тийидайвал дегиш хьанва. Адан судур яз къурулушни дегиш жезва. Гельх. ва фиярин нугъатра дувулдин ачух тушир сесерин формальный алакъалувилер сахламиш хьанва, гекъ.: хуьл ва уьхуьн.
Формальный терефди гъал ва хурун (глагол) гафарин рафтарвилерин би-неда «са шейни» авачирди къалурзава, ина са умуми пайни авач – са уртах гьарф ва я сес. Амма мукьва чIаларин материалри [кил. Алексеев 1985: 109] абурун арада къурулушдин ва мана-метлебдин алакъаяр хьанвайдакай хабар гузва. ЧIала дуьшуьш жезвай гъ // х сесерин талукьвилерини и фикир субу-тарзава, гекъ. фияр нугъ. хал «гъал». Хурун гафунин къурулушда каузация-дин тарихдин суффикс -р- чара жезва: *ху-р-у-н. И диб, чи фикирдалди, рух «палас» существительнидихъ галазни алакъалу я.
Рутул чIалан материалди лезги хьар «фу чрадай чка» существительни-дин ва кун глаголдин бинеяр сад тирди къалурзава, гекъ.: гъу-л(б/р)-хьарай «сгорал», ли-л(р/б)-кIвара «зажигает» ва гу-л(р/б)-кара «поджигает». Лезги чIала хьар ва кун гафар вич фонетикадин жигьетдай геж кIалубламиш хьан-вай фу существительнидизни мукьва я. Ина авай ф сес хь сесинин вариант я, ам делабиализовать хьунин судур я.
Лезги чкал (фияр. чуквал, рут. джугал, таб. гал, уд. хъIол, ав. хъал, лак. ккири) существительнини вичин дибдин глаголдихъ галаз гьа ихьтин кьатIун тежезмай алакъада ава. Адан ери-бине анжах тамам этимологический ана-лизди гузва: ам алажун (агъ. абчас, рут. хъабджес) глаголдай къвезва [кил. Алексеев 1985: 79]. Ибурухъ галаз сад хьиз алашкар хьун (*ала-шка-р) гла-голни са дувулдинди язва. Гекъиг гьакIни лак. ликкан «илягъун».
Агъадихъ гузвай жуьтерини, чи фикирдалди, гафарин этимология ачуха-рунин карда кьетIен чка кьазва, гекъ.: туькьуьл ва туькьуь-н(ун); чукIул (чIук-чIук) ва чу`кI-ун; тукIун (гекъ. таб. кIаркIар «чукIул» ва убкуб / йиб-куб «резать»); кьал «былинка, стебель» ва кьун «держать».
Гьерекатдин мана авай -м-дал акьалтIзавай существительнияр лезги чIа-ла тек-бир дуьшуьш жезва, гекъ.: чIидгъем < чIудгъун [Талибов 1968: 99] (кIварч. гов. жилгъем). Аквар гьаларай, агъадихъ гузвай жуьтерни гьа жер-гедай я, гекъ.: къекъуьм «ушко иглы» < къекъуьн; кьекьем < акьалун (гекъ. дарг., арч. дорки «веко» ва докас «накрывать»), кьечIем < кьечIин «встряхи-вать» ва я кьечIягъун «выгребать» (гекъ. гьакIни: кьеч «глиняный горшок, крынка», кьечI «ниша в стене»), галкIам «хъчарин са жуьре (адет яз, афарар ийида)» < галкIун ва мсб.
Мана-метлебдин алакъаяр агъадихъ гузвай жуьтерани лап зайиф хьана: Ричал «Рычал-су» ва ручун / ричун «пис ни атун (цикай), ктIун» [кил. Гьай-даров 1998: 48], тIун «ясли (для скота)» ва тIуьн [кил. Сулейманов 2000: 219], стIал, тIили ва аватун [кил. Хайдаков 1973: 129; Алексеев 1985: 93; Загиров 1987: 168].
Чи гьисабунрай, агъадихъ гузвай жуьтер яратмишзавай гафар, гекъ.: хвал ва тухун, кIар ва чкIун, твар «зерно, зернышко» ва тун «вложить, са-жать» ва я гатун «молотить» (гекъ. агъ. утас «молотить»), цIай // цIар «ли-ния» ва кун «гореть» (цI // кк сесерин талукьвилер) – чеб чпихъ галаз алакъа-лу тир.
Гъиле авай материалди къалурзавайвал, бязи дуьшуьшра лезги чIала амачир глаголдинни тIварцIин жуьтуьнин уьлчме-пай нугъатрай ва я мукьва чIаларай гьат хъийизва. ИкI, месела, нугъатдин хъухъвал «сорт пряника» га-фунин туькIуьр хьун литературный хъухъун глаголдив гекъигунивди тайин жезва [кил. Гайдаров 1966].
Формадал гьалтайла, ахвар существительнини фикир гуниз лайихлу я. Манадин жигьетдай ам къаткун ва я ксун глаголриз мукьва хьана кIанзавай-ди хиялдиз къвезва. Анжах лезги чIала ахвар гаф къаткун ва я ксун глагол-рихъ галаз къурулушдин жигьетдай гекъигиз жезвач. Амма и существитель-нидин кIалубдин кьетIенвилери ва адахъ гьерекатдин мана хьуни ина «са вуч ятIани» авайдакай хабар гузва. Амни винидихъ веревирд авур хьтин сущест-вительнийриз ухшар я: эхирда р сес ава, дувулдин ачух тушир сес пIузарла-миш хьанва (гекъ.: акун > аквар) ва мсб. Мукьва чIаларин делилри чи гиман тестикьарзава. Анра чи чIала амачир дибдин глагол сахламиш хьанва, гекъ. таб. ахуз, агъ. ахун, ахас «ксун». Дибдин глагол квахьуни аффиксар ва дувул сад хьуниз (опрощенидиз), абурун сергьятар амукь тавуниз рехъ ганва. Ихь-тин дуьшуьшра сонорный-пай аффиксдай гьисабун виже къведач, ам морфо-логиядин жигьетдай чара тежезвай паярин садвал арадиз гъизвай уьлчме, субморф я, яни «тапан морфема» я.
Эвелдай кIел «учеба» существительнидихъ галаз алакъалу тир глагол-дин гелер мукьва чIаларай гьатзава, гекъ.: таб. бикIуз «кхьин», агъ. ликIенас, дарг. лукIес. Дибдин глагол кьуьл «танец» существительнидихъни амач [кил. Алексеев 1985: 110; Сулейманов 2000: 132].