У прасторы і часе. Я нарадзіўся тут,на гэтай пакрытай лясамі ўзгоркавай зямлі.Тут у сутонні двух рачулак:Рэцемлі,што бярэ пачатак у Амшарове і безымяннай, якая выцякае з Недашэвіцкіх і Дубровіцкіх крыніц,тысячагодзі таму назад узнікла пасяленне старажытных людзей.Значна пазней гэтае паселішча атрымала назву Рэцемля…Відавочна назву паселішчу дала рачулка,аднак прасачыць яе этымалогію пакуль не ўдаецца.Дакладна вядома дата першага пісьмовага ўпамінаня пасялення пад назвай Рэцемля-1567 год ,як уласнасць Яўстафія Пракаповіча ,які выстаўляў у войска ВКЛ аднаго каня. Аб тым што на гэтай зямлі здаўна жылі людзі ,сведчаць вынікі гаспадарчай дзейнасці і яе сляды на мясцовасці. Узгоркавая мясцовасць прымусіла мясцовых сялян выкарыстоўваць рэдкую для Беларусі тэрасную сістэму земляробства.Такі невялікі ўчастак з трох рознаўзроўненых палёў можна назіраць паміж Засцянковымі могліцамі з аднаго боку і невялікім ляском з назвай Кротаў роў ,з другога боку.Сляды былых палёў прасочваюцца на Дубовай,Хвойніку,Далінках Засцянковых, Паляне,Амшарове(зараз лясныя масівы). Вёска Рэцемля мяжуе з вв.Поўбераг,Валосаўка на Усходзе,в.Дубровіцай- на Захадзе,в.Масцішчы на Поўдні,а.г.Уселюб на Поўначы,вёскамі Басіна,Куравічы,Клюкавічы ,хутар Бардзячы на Пд.У. У 1597 годзе населены пункт уласнасць Софьі Нарбутавай. 18 дымоў(дым- двор,сям’я –асноўная адзінка падаткаабкладання ў ВКЛ,а пазней і ў Рэчы Паспалітай) вёскі Рэцэмль у 1683 годзе адносяцца да маёнтка Бардзячы і знаходзяцца ва ўласнасці Залесскага. У 1717 годзе Мазырскі чашнік Матыцкі валодае ў в.Рэцемля 6 дымамі. У 1777годзе веска Рэцэмль адносіцца да сельскай грамады в.Басін Навагрудскага павета, Навагрудскай парафіі і з’яўляецца ўласнасцю Францкевіча. Ужо ў 1789 годзе месца Рэцэмль адносіцца да Сенненскай парафіі і з’яўляецца ўласнасцю Харужага ВКЛ Фёдара Вайніловіча, які перадаў у пасесію Герасімовічавай трох цяглых сялян. У 1790 годзе 4 дымы месца Рэцемля перайшлі ва ўласнасць Навагрудскай парафіі. У 1798 годзе в.Рэцемля адносіцца да Нянькаўскай вуніяцкай парафіі і налічвае 10 дымоў. Вёска Рэцэмбля ў 1870 годзе адносілася да Басінскай сельскай грамады,Гарадзечанскай воласці Суляціцкага праваслаўнага прыходу. З насельніцтва вёскі ў гэты час 38 рэвізскіх душ знаходзяцца ў прыватнай уласнасці,тры рэвізскія душы аднадворцаў адосяцца да Навагрудскага каталіцкага прыходу. У 1888 годзе побач з вёскай размяшчаецца некалькі фальваркаў:С.М.Віторскай-дваранкі,праваслаўнага веравызнання,якая валодала 22 дзесяцінамі зямлі,двараніна Віторскага -20 десяцін.Буйным уласнікам зямлі ў гэты час была К.М.Пясецкая-дваранка каталіцкага веравызнання ,ва ўласнасці якой было 24 дзесяціны. Насельніцтва вёскі ў 1897 годзе было аб’яднанна ў 40 домаўладанняў і налічвала 264 чалавекі:130 мужчын і 134 жанчыны. На пачатку 20 ст.,у 1909 годзе, ў вёсцы налічваецца 37 двароў, у якіх пражывала 247 жыхароў.Функцыянуе фальварак Віторскага,да якога адносяцца тры жыхары аднаго двара і фальварак Юзефовіча,якому належыць адзін двор -2 жыхары. У 1911 годзе ў вёсцы фальварак Віторскай які апрацоўваў 31 дзесяціну зямлі. Падзеі першай сусветнай вайны не абышлі бокам нашу вёску.Частка насельніцтва –больш за 10 сямей падаліся ў бежанства ў 1915 годзе,пакінуўшы нерухомую маёмасць на волю лёсу.Частка мужчынскага насельніцтва была прызвана ў рускую армію і трапіла на фронт,невялікая частка тых, што засталіся, пайшлі на службу да кайзераўскіх акупантаў.Гэты перыяд у гісторыі вёскі застаўся як час, калі была пабудавана грэбля якая злучаўшая вёску з Засценкам.Яе рэшткі прасочваліся на мясцовасці паміж клубам і Засценкам яшчэ на пачатку 2000 гадоў.Новым уладальнікам будынка клуба названы ўчастак быў разараны і парэшткі былі знішчаны. Па ўспамінах старажылаў грэблю немцы будавалі, разбіраючы пустуючыя будынкі тых аднавяскоўцаў што знаходзіліся ў бежанцах. Побач з вёскай у 1917 годзе немцамі была пабудавана вузкакалейка, што злучала чыгуначную станцыю Наваельня з мястэчкам Любча і Налібоцкай пушчай.Вузкакалейка прайшла праз вёскі Басіна, Вераб’вічы, хутар Бардзячы -у непасрэднай блізасці да нашай вёскі…Дарога патрэбна была акупантам для падвозу боепрыпасаў на лінію фронту і для вывазу драўніны з Налібоцкай пушчы ў Германію. Гісторыя вёскі- гэта пакручасты шлях адміністрацыйнай і дзяржаўнай прыналежнасці на працягу больш чым 400 гадовай гісторыі.У складзе якіх толькі краін не пабывала вёска Рэцемля за гэты перыяд! Мяркуйце самі: -на момант першага пісьмовага ўпамінання 1567г.,вёска як аднаімены маёнтак адносілася да Навагрудскага павета,Навагрудскага ваяводства Вялікага Княства Літоўскага. -з 01.07.1569 года ў складзе Рэчы Паспалітай,якая ўтварылася пасля аб’яднання Каралеўства Польскага і ВКЛ на прынцыпах канфедэрацыі; -пасля трэцяга ,1795года, падзелу РП веска ў складзе Расійскай імперыі; -З 1796 года ў Навагрудскім павеце Слонімскай губерні; З 1797 года ў Навагрудскім павеце Літоўскай губерні; З 1801 года ў Навагрудскім павеце Гродзнскай губерні; З 1842 года ў Навагрудскім павеце Мінскай губерні; З верасня 1915 года па сакавік 1918 года-у складзе кайзераўскай Германіі.Навагрудчына была акупавана нямецкімі войскамі пад час першай сусветнай вайны,а пасля 03.03.1918 аддадзена Германіі па ўмовах Брэст-Літоўскага мірнага дагавору па снежань 1918 г. -З 01.01.1919 года ў складзе Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі Беларусь. -З 27.02.1919 года ў складзе Літоўска –Беларускай ССР. -З красавіка 1919 года акупавана польскімі войскамі пад час савецка польскай вайны 1919-1921 г. -З 31.07.1920 года ў складзе БССР. -З кастрычніка 1920 года акупавана польскімі войскамі. - З сакавіка 1921 года ў Другой Рэчы Паспалітай-вёска ў складзе Гарадзечанскай гміны ,Навагрудскага павета ,Навагрудскага ваяводства да 17 верасня 1939г. - З верасня 1939 па 04.07.1941г.у складзе БССР і СССР -З 17 ліпеня 1941 г. па 08.07.1944г. у складзе Генеральнай акругі “Беларусь”рэйхскамісарыята “Остланд” - З 08.07.1944 г. па снежань 1991 г. – у складзе БССР і СССР - Са снежня 1991 года ў складзе Рэспублікі Беларусь. Перыяд знаходжання Заходнебеларускіх зямель у складзе Польшчы быў досыць складаным і супярэчлівым,далёкім да аднаколернасці.З аднаго боку, у гэты час у вёсцы з’яўляецца пачатковая школа,з другога, навучанне вялося на польскай мове і абавязковым узроўнем адукацыі лічыўся ўзровень пачатковай школы.Атрымаць сярэднюю адукацыю можна было толькі на платнай аснове на польскай мове.У гэты перыяд у вёсцы былі моцнымі пазіцыі КПЗБ(б) і камсамолу Заходняй Беларусі.У вёсцы з’яўляюцца свае лідары,важакі,завадатары, якія супольна з прагрэсіўнай моладзю суседніх вёсак Поўбераг,Куравічы,Масцішчы ладзілі шэраг мерапрыемстваў камуністычнай і беларускай накіраванасці.Сярод іх варта ўспомніць братоў Івана і Мікалая Дзедавец,Дзедаўца Аляксандра Аляксеевіча… Пасля савецка-польскай вайны ў вёсцы Рэцемля ,як і па ўсёй Заходняй Беларусі ,з’яўляюцца асаднікі-былыя польскія афіцэры, якія за ўдзел у вышэйзгаданай вайне атрымалі ў якасці ўзнагароды зямельныя надзелы.У нашай вёсцы гэта быў Янкоўскі Браніслаў.Памер атрыманага ім зямельнага ўчастка складаў 12 га., і быў самым вялікім ў вёсцы. Палітыка камасацыі і парцэляцыі,што праводзілася польскім урадам на далучаных землях, пакінула глыбокі след у памяці нашых землякоў.Яшчэ і зараз мы карыстаемся такімі назвамі як: Шылкаў хутар,хутар Міхася Дзедаўца,Драчова котлішча,Зверкаў лес.Даўно ўжо не існуе гэтых хутароў,сцерліся адметнасці на мясцовасці ,а памяць жыве… Улічваючы, што Заходняя Беларусь у складзе Польшчы была сельскагаспадарчым прыдаткам, адсутнічаў экстэнсіўны шлях развіцця(зямля была ў прыватнай уласнасці і магчымасці пашырэння сельскагаспадарчых надзелаў за кошт пустуючых зямель быў вычарпаны)у краіне актыўна развіваўся рынак сельскагаспадарчых зямель.Частка жыхароў вёскі выязджае на заробкі ў ЗША, Аргентыну.Аўтару вядома пра прадстаўнікоў двух сямей, што выязджалі на заробкі ў міжваенны час у ЗША:Гамановіч і Песнякевіч. У разглядаемы перыяд у вёсцы дзейнічалі два фальваркі:Рэцемля-1 і Рэцемля-2.Вёска адносілася да Поўберажскага праваслаўнага прыходу . Было 36 жылых дамоў,пражывала 248 чалавек:118мужчын і 130 жанчын.Большасць маладых людзей, якія дасягнулі 21 гадовага ўзросту, прайшлі праз службу ў Войску Польскім.Дзядуля аўтара, родны брат дзядулі Батура Іван Васільевіч ,Батура Іосіф Васільевіч былі ў іх ліку.Нам давялося пачуць успаміны Гамановіча Паўла Вікенцьевіча пра службу ў польскай арміі,пра “урлеп”(водпуск)… Некоторых ураджэнцаў вёскі ,якія знаходзіліся на вайсковай службе, заспела вайна. Сярод іх Гамановіч Павел Вікенцьевіч, Малуха Павел Вікенцьевіч, Дзедавец Міхаіл Сцяпанавіч.Дарэчы ,апошні з іх загінуў на рацэ Вісла ў снежні1944 года, будучы жаўнерам войска польскага.Не менш трагічны лёс напаткаў Малуху П.В.,які ў 1939 годзе салдатам польскай арміі трапіў ў нямецкі палон ,вызваліцца з якога пашчасціла толькі напрыканцы 1944года. Пачатак другой сусветнай вайны застаўся ў памяці старэйшага пакалення жыхароў нашай вёскі як нейкая незвычайная з’ява,падзея, якую і чакалі, і спадзяваліся ў памылковасці сваіх спадзяванняў.Расказваюць, што ў зіму 1938-1939 у ваколіцах вёскі Рэцемля назіралася даволі рэдкая з’ява- паўночнае ззянне,паназіраць за якім выйшлі цікаўныя.Сярод іх быў і польскі настаўнік,які працаваў у Рэцямлянскай школе.І калі ў яго запыталі аб значэнні гэтай з’явы ,то пачулі што гэта знаменне, і ў хуткім часе будзе вялікая крывавая вайна…Вось такая містычная гісторыя…І калі гэтая гісторыя сапраўды мела месца,то настаўнік не вызначаўся вялікай празарлівасцю,а яго словы-вынік аналізу падзей што спляталіся ў клубок, разматаць які магла толькі вайна. У першыя дні верасня 1939 года польскія ўлады выпусцілі з Навагрудскай турмы вязняў.Вярнуўся дамоў бабулі Тані родны брат-Мікалай,які знаходзіўся там за ўдзел у камуністычным руху. Уз’яднанне Заходняй Беларусі з БССР,вызваленчы паход Чырвонай Арміі 17 верасня 1939 года пакінуў куды больш успамінаў сведкаў тых падзей,якія перадаюцца з пакалення ў пакаленне.У сваёй большасці яны носяць нейкі анекдатычны,вясёлы,пазітыўны характар.Вось некалькі з іх. Па першае,”саветаў”,па ўспамінах сведкаў,выйшлі сустракаць усе жыхары вёскі.Людзі надзелі сваю лепшую вопратку,былі абуты ў хромавыя ці ялавыя боты,а вызваліцелі былі з доўгімі вінтоўкамі,у лапцях з абмоткамі.Яны недаўменна пазіралі на жыхароў вёскі і чулася адно пытанне: “А где те бедныя братья, которых мы пришли освобождать?Почему нас встречают только кулаки?” Бульба ў той год урадзіла надта добрая.Саветы саветамі,а бульбу капаць трэба,гэта ўжо ў крыві кожнага беларуса. І вось адзін з чырвонармейцаў спыніўся каля рэцямлянскага селяніна, які нетаропка напаўняў кашы добрай бульбай.Селі закурылі ,баец і пытае-“А скажи, отец,почему у вас картофель такой большой и много его? У нас в деревне под Воронежем тоже кортофель растёт, но мелкий,с вашим не сравнить.”Селянін зразумеў што можна пажартаваць, што служылы далёкі ад сельскай гаспадаркі. -А як у вас вырошчваюць картофель,салдацік? - Как и везде .Землю вспахали, картофель бросили, а осенью выкопали… -Эх ,браток,хто ж так садзіць? Мы ў восень на поле вывозім гной,разбіваем яго,заворваем.Вясной яшчэ раз заворваем і садзім нашу картоплю.Летам поле барануеем. Наступнай вясной бульбу ,іглуем і асыпаем.А ўжо восенню капаем….І вось яна бульбачка,сам бачыш. Як кажуць, салдацік толькі пачухаў патыліцу і ціха пайшоў даганяць сваіх… Гэты кароткі перыяд-восень 1939-чэрвень 1941 года ўвайшоў у гісторыю пад назвай “першыя саветы”.Правесці ўсе пераўтварэнні,якія савецкая Беларусь правяла, ідучы ў фарватэры палітыкі СССР у 30 гады, на тэрыторыі Заходняй Беларусі ў сціслыя тэрміны не ўдалося. Толькі мы ,зыходзячы з аналізу даступных нам дакументаў,можам сцвярджаць,што традыцыйны ўклад вёскі быў моцна парушаны.Змянілася адміністрацыйна -тэрытарыяльная прыналежнасць.Вёска належыць з лістапада 1939 года да Куравіцкага с-с Навагрудскага раёну Баранавіцкай вобласці,а з 08.01.1954 года ў складзе Гродзенскай вобласці.У населеным пункце працягвае работу пачатковая школа.Настаўнічае ў Рэцямлянскай ПШ у гэты перыяд Хуталевіч Марыя Самуілаўна. Аднаго з гаспадароў –Батура Уладзіміра Ігнатавіча 1907г.н. ракулачылі і асудзілі 02.07.1940г.да 8 гадоў пазбаўлення волі.Большасць жыхароў вёскі з’яўляліся аднасобнікамі. Другой трагічнай старонкай у гісторыі вёскі ў 20 стагоддзі стала Вялікая Айчынная вайна.Чорным крылом яна накрыла наваколле.Ужо ў ліпені на Рэцямлянскіх могілках з’явілася першая магіла памерлага ад ран чырвонаармейца-афіцэра, якога, па ўспамінах старажылаў, везлі на фурманцы з боку в.Куравічы.На вялікі жаль слядоў магілы не захавалася, але па расказах сведкаў, яна знаходзілася на Заходніх ускраўках могліц,побач з сучаснымі пахаваннямі сям’і Батура Ферапонта. Першыя акружэнцы аселі па вёсках, у тым ліку і ў Рэцемлі, у ліпені, пачатку жніўня, а ўжо ў верасні-кастрычніку 1941 года па вёсцы пайшлі чуткі пра партызан. Бабуля ўспамінала, што да іх у хату познім восеньскім вечарам пастукалі ўзброеныя людзі і папрасілі прадукты.Брат Коля вынес ім добры аполец сала і бохан хлеба,за што атрымаў добры нагаяй ад жонкі…. Навагрудскі раён быў уключаны ў склад Генеральнай акругі “Беларусь”,на чале якоў стаяў Вельгельм Кубэ. Нямецкага паліцэскага гарнізона ў вёсцы не было.Такія гарнізоны размяшчаліся ў г.п.Любча,вёсках: Вераскава,Нягневічы,Шчорсы,Купіск. 19 кастрычніка 1943 года з’явіўся на свет загад в.а.кіраўніка Генеральнай акругі ”Беларусь” Готберга аб стварэнні “абарончых вёсак”.Укожнай мясцовасці з дапамогай казакаў,калабарыянтаў,дапаможнай паліцыі планавалася ачысціць 8-10 вёсак ад непажаданых элементаў ,а пасля ўзброіць100-150 чалавек мясцовых жыхароў для абароны вёскі ад партызан.Такімі вёскамі ў нашай мясцовасці былі: Гарадзечна,Куравічы,Басіно.Вялікія і Малыя Вераб’евічы,Нянькава,Клюкавічы,Ачукевічы,Уселюб,г.п.Любча, дзе былі размешчаны казацкія фарміраванні. У вёску яны наведваліся даволі часта.Старажылы расказвалі ,што былі даволі вострыя сітуацыі, калі ў вёсцы адначасова знаходзіліся казакі,якія ладзілі вечарынку ў школе,а ў асобных хатах былі партызаны. У масавым парадку жыхары вёскі пайшлі ў партызаны тады, калі стала відавочна што верх бяруць саветы.Хаця сувязь з партызанамі жыхары вёскі падтрымлівалі на працягу ўсёй вайны,аказвалі пасільную дапамогу.За сувязь з партызанамі быў растраляны наш зямляк Валынец Рыгор Сцяпанавіч 1905 гн.(Пахаваны ў в.Корастава)Масавы зыход у партызаны адбыўся ў канцы 1943 пачатку 1944года.Большасць рэцямлян трапілі ў партызанскі атрад імя Варашылава, брыгады імя Дзяржынскага, у іх ліку і мой дзядуля Батура Іван Васільевіч.Нашы землякі Дзедавец Міхаіл,Дзедавец Аляксандр Аляксеевіч,Батура Іван Васільевіч былі сярод тых ,хто ў ліпені 1944 года да прыходу Чырвонай Арміі вызвалялі г.п.Любчу.Па ўспамінах дзядулі, Дзедавец Алякандр, выратаваў яму жыццё-выцягнуўшы з Нёмана,калі ён пачаў тануць… Пасля вызвалення Навагрудчыны ў ліпені 1944 года 27 маладых мужчын ураджэнцаў в. Рэцемля былі прызваны ў Чырвоную Армію, і пасля непрацяглага навучання,па ўспамінах Батура І.В.у знакамітых Гарахавецкіх лагерах у Горкаўскай вобласці,трапілі на фронт.Двое нашых аднавяскоўцаў знаходіліся на франтах з 1941года. З падзей Вялікай Айчыннай вайны,што былі з вязаны з вёскай Рэцемля да нашага пакалення дайшлі расказы аб перастрэлцы, што адбылася ў 1943 годзе паміж партызанамі і казакамі, ў якой загінуў невядомы казак(пахаваны ў лясным масіве “Паляна”).Мы ведаем аб узброеным сутыкненнні вясной 1944 года казакаў і партызан,калі ” кулі свісталі ў вёсцы”.Ведаем, што ў раёне вёскі,у лясным масіве”Глыбочыца”, упаў нямецкі самалёт.Нямецкага лётчыка пахаваў на Рэцямлянскіх могліцах Жук Іван Міхайлавіч. Ведаем,што ў нашай вёсцы здарылася страшная трагедыя-сям’я Басюк(Кавальчукоў)была зажыва спалена ў сваёй хаце.Хто здзейсніў гэтае варварства?Немцы?Паліцаі?Казакі?Партызаны?Бандыты? Адказу няма,як няма яго і на старонках кнігі “Памяць”Навагрудскі раён.Прозвішча Басюк адсутнічае ў спіску ахвяр фашызму,праўда яно ёсць на помніку загінуўшым землякам ,што быў устаноўлены ў ліпені1970 года ў цэнтры калгаса “Радзіма”ў в.Масцішчы. Нашы аднавяскоўцы цаной свайго жыцця заплацілі за мірнае неба над галавой сягодяшніх і будучых пакаленняў.На франтах Вялікай Айчыннай вайны загінула 10 чалавек. Вайна раздзяліла людзей,адны змагаліся ў партызанах,у Чырвонай Арміі,другія пайшлі ў паліцыю,служылі ў батальёне Краёвай абароны Б.Рагулі,супрацоўнічалі з акупантамі.Праўда такіх сярд нашых аднавяскоўцаў было няшмат-5 чалавек.Усе яны пасля вайны былі асуджаны да розных тэрмінаў пазбаўлення волі за калабарацыянізм. Пасля вызвалення Навагрудчыны нашы землякі, якія не былі прызваны ў дзейнічаю армію прыцягваліся да аднаўленчых работ.Так Дзедавец Аляксандр Васільевіч, 1903г.н. быў мабілізаваны на лесанарыхтоўку,Бузюк Пётр Якаўлевіч, 1897г.н, Вырко Канстанцін Раманавіч, 1903 г.н.,Валынец Павел Іванавіч,1889г.н.былі мабілізаваны на работы па аднаўленні чыгункі ў жніўні- верасні 1944года.Большасць аднавяскоўцаў паранейшаму занімалася сельскай гаспадаркай-вырошчвала хлеб,гадавала жывёлу і выплочвала прадуктовы налог тым самым падтрымліваючы сваіх землякоў, што ваявалі на франтах Вялікай вайны. Згодна падворнага перапісу 1945 года ў в.Рэцемля налічвалася 70 домаўладанняў, у якіх пражываў 341 чалавек,з іх 169 мужчын і 172 жанчыны.Пачатковую адукацыю мелі 210 жыхароў вёскі,6 –няпоўную сярэднюю,а 9 жыхароў- сярэднюю адукацыю.Няграматнымі былі 116 жыхароў вёскі. Ужо ў 1948 годзе ў вёсцы пражывала 368 чалавек ,якія былі аб’яднаны ў 71 сям’ю.У тым годзе ў в.Рэцемля налічвалася 18 чалавек ва ўзросце ад 73 да 98 гадоў.Для параўнання: згодна перапісу 1945 года колькасць жыхароў гэтай узроставай групы складала 29 чалавек… Колькасць жыхароў ва ўзросце 0-18 гадоў,сярод жыхароў вёскі,у 1948 годзе складала 153 чалавекі!Тры гады раней,у 1945 годзе жыхары гэтай узроставай групы складалі-130 чалавек. Па нацыянальнаму складу насельніцтва вёскі і ў 1945, і ў 1948 гадах на 99,9 адсоткаў атаясамлівалі сябе як беларусы.Толькі адна сям’я Талочка ў 1945 годзе суадносіла сябе з палякамі і адна сям’я –Сярогіных, з рускімі.Аднак у перапісе 1948 гада сям’я Талочка пазначана як беларусы… Паводле падворнага перапісу жыхароў вёскі Рэцемля 1951 года колькасць домаўладання рэзка павялічваецца і дасягае лічбы 84 .Агульная колькасць жыхароў складала 406 чалавек. На працягу 1940-1950 гадоў на Навагрудчыне ствараюцца калгасы.Гэты працэс суправаджаўся раскулачванем .У 1951 годзе быў раскулачаны і асуджаны Піснікевіч Яўген Уладзіміравіч.Рэабілітаваны ён быў 26.07.1990 года. Першы калгас быў створаны ў в.Рэцемля 12.08.1950 года і называўся імя В.І.Куйбышава.Калгасная форма сельскагаспадарчай вытворчасці –гэта чарада рэарганізацый,змен назваў і адміністрацыйных цэнтраў.Мяркуйце самі: -З 15.03.1951 года калгас імя Куйбышава ўвайшоў у склад к-са “Радзіма”.Цэнтр калгаса в.Масцішча. -З 01.01.1980 года к-с “Радзіма”аб’яднаны з к-сам “Краіна саветаў”.Адміністрацыйны цэнтр к-са в.Уселюб. -З 02.03.1994 года вёска Рэцемля ў калгасе “Беларусь”.Адміністрацыйны цэнтр к-са в.Масцішча. -З 30.03.2003 года к-с “Беларусь” рэарганізаваны ў калектыўную сялянскую гаспадпрку “Масцішча-агра”.Цэнтр –в. Масцішча. -З 01.07.2004 года –праведзена рэарганізацыя і ўзбуйненне гаспадарак.”Масцішча-агра”увайшла ў склад КСГ “Уселюб”,з цэнтрам у аг.г.Уселюб.Старшынямі калгасу былі: Шахлеў,Добрук,Таліш В.П.,Манько А.,Вежаль,Навагран М.М.,Крыванос,Іванчык М.М.,Засадзінскі М.М.Радзюк. Калгаснае будаўніцтва кардынальна змяніла знешні воблік вёскі.Паводле перапісу 1959 года ў в.Рэцемля пражывала 410 чалавек.Была пабудавана новая дарога з гравійным пакрыццём ,што злучыла вёскі Басіна,Масцішчы,Рэцемлю,Клюкавічы.Дарога літарай “т”прайшла праз вёску, пазбавіўшы жыхароў нязручнасцей ,гразі ў дажджлівыя перыяды.Пад час будаўніцтва дарогі праз вёску былі ўзведзены 5,няхай невялікіх,але дыхтоўных,бетонных мастоў праз віхлястыя Рэцямлянскія рачулкі. У канцы 50-пачатку 70 гадоў 20 ст. у вёсцы былі пабудаваны дзве фермы:малочна- таварная і па адкорму маладняка буйной рагатай жывёлы,чырвоны куток,гумно,кармакухня.Была прабіта артэзіянская свідравіна ,пабудавана воданапорная вежа.Непадалёку ад ферм былі ўзведзены весавая і склад для мінеральных угнаенняў. Уздоўж рачулкі, што працякала праз Стругі ,былі пабудаваны тры вялікія памяшканні для апрацоўкі лёну-сушні.Два будынкі былі дашчатымі,а адзін- белая сушня ,цагляны з белай атынкоўкай.Побач з сушнямі працавала калгасная кузня,гаспадаром якой доўгі час быў Вырко Іван Раманавіч,а пазней-Рапавец Анатолій.Кузня заўсёды прываблівала нас ,хлапчукоў нейкай невядомасцю,незвычайным пахам… У 50 гадах з правага боку ад “т”- падобнага скрыжавання была ўзведзена драўляная калгасная канюшня дзе працаваў нязменна да сярэдзіны 80 гадоў конюхам Батура Іван Васільевіч.Мяняліся напарнікі,мяняліся будынкі,а ён заставаўся…Іван “Галубок”-называлі яго аднасяльчане.Бязмежная любоў да коней,усё жыццё побач з імі,з клопатам аб іх.На вайне ездавы артылерыйскага разліку,пасля вайны- калгасны конюх.Памятаю,як у пачатку 80 х, будучы на пенсіі ён кожны дзень хадзіў на канюшню ,да сваіх коней…У дзяцінстве мне давялося шмат часу праводзіць з дзедам.Тады ён навучыў мяне абыходзіцца з гэтымі разумнымі жывеламі,любіць іх…Да сягодняшняга дня памятаю клічкі тых коней:”Лысая”,”Сіўка”,”Буланчык”,”Чырвоная”…Пазней канюшя была перабудавана ,але ўжо на новым месцы – у адну лінію з сушнямі і кузняй.Прычына пераносу,на наш погляд ,у тым што яна знаходзілася метраў за 100 ад галоўнай культурнай ўстановы вёскі- клуба. Як сказалі бы зараз работнікі ідэалагічнай галіны- не адставала ў будаўніцтве і сацыяльная сфера. У весцы быў пабудаваны дыхтоўны клуб з белай цэглы з паравым ацяпленнем.Кацельня першапачаткова знаходзілася ў падвальным памяшканні і выкарыстоўвала мазут.Пазней яе вынеслі ў асобную прыбудову і зманціравалі электрычныя тэны.У клубе была танцавальная зала,більярдная,кінабудка,некалькі пакояў пад бібліятэку,глядзельная зала чалавена 100,пакой брыгадзіра.Яшчэ зараз ,у пачатку 20 гадоў 21 ст. у зацені дрэў стаяць рэшткі гэтага ,некалі велічнага будынка.За ўвесь час існаваня клуба яго загадчыкам,як і бібліятэкарам была Бузюк Валянціна-“цётка Валя”. Клуб быў зачынены ў пачатку 90 гадоў мінулага стагоддзя. У вёсцы працаваў магазін,высокі аднапавярховы будынак з цэглы- ўзведзены ў 60 гады.За магазінам былі пабудаваныя прыземістыя памяшканні- склады,а з боку парка стаяла ,прынамсі да пачатку 80гадоў, ржавая бочка-для захоўвання і продажу керасіну.Побач з магазінам,вучнямі і настаўнікамі Рэцямлянскай школы быў высаджаны парк.Таполі парка зараз як абняць чалавеку ,а магазіна няма ,ён быў зачынены з-за нерэнтабельнасці і зруйнаваны.Праўда адбылося гэта на некалькі гадоў пазней пасля закрыцця клуба. За савецкім часам у вёсцы была пабудавана і кожны тыдзень,у пятніцу і суботу працавала-баня.У пятніцу туды збіраліся мужчыны,а субота была жаночым днём.Уласная парылка,чыстая вада,для бані была выкапана спецыяльная студня,рабілі гэтае месца прывабным і папулярным сярод жыхароў.Гаспадарыў у бані –Каратай Яўгеній Сцяпанавіч,а пазней Гамановіч Вячаслаў Іосіфавіч.Баня зачынена,не працуе,але лёс да яе паблажлівы-будынак захаваўся. Завяршаючы кароткі агляд гісторыі вёскі ў перыяд яе знаходжання ў СССР неабходна сказаць яшчэ пра два грамадскіх будынка.Амбар-былая прыватная ўласнасць-будынак складзены з “пустакоў”.У калгасе выкарыстоўваўся па свайму прызначэнню.Знаходзіўся і знаходзіцца ў Засценку.Там жа ў Засценку знаходзілася і заправачная-дашчатая будка, ўнутры якой была металічная бочка на некалькі тон.У бочцы захоўвалася дызельнае паліва-“салярка”,якой запраўляліся калгасныя трактары, што працавалі ў Рэцямлянскай брыгадзе.Будку знеслі ў 80 гадах,аднак “жырная”пляма на зямлі, на якой дзесяцігоддзямі не расце трава, яшчэ і зараз паказвае месца дзе яна знаходзілася. Так папулярная ў БССР міліярацыя не абышла бокам і вёску Рэцемля ў 60 х гадах мінулага стагоддзя.Балота за вёкай у бок в.Клюкавічы з маляўнічай назвай “Мутаўкі”,было меліярыравана.Замест невялікай азярыны з востравам пасярэдзіне,невялікіх плям дзе жыхары капалі торф,з’вілася сетка роўных каналаў.З іх дапамогай адвялі лішнюю воду.Выкарчаваныя хмызнякі і спланавыныя вертыкальныя ўчасткі сталі прыгодныя для вырошчвання траў.Некалькі дзесяткаў гадоў, сапраўды ,гэты масіў даваў добрую аддачу,але за адсутнасцю прафілактычных работ,прыйшоў у заняпад.Балота вяртае сабе тое, што было да міліярацыі.Ужо даўно тут не косяць сена,участак забалочваецца.Зараз тут гаспадараць бабры і дзікія качкі.Як напамін пра колішні маштабны праект стаяць Белы і Чорны масты,першыя і другія Кар’еры. У 1960-1990гг. в.Рэцемля як дзесяткі вёсак Навагрудскага раёну былі звязаны аўтобусным транспартам з райцэнтрам.Пяць разоў удзень ,сем дзён у тыдзень аўтобус “Навагрудак-Дубровіца”праходзіў праз вёску.Найбольшай папулярнасцю ў вяскоўцаў карыстаўся першы рэйс,калі асноўная маса тых, што працавалі ў Навагрудку, ехалі на працу, і апошні ,калі вярталіся.Аўтобусны білет да г.Навагрудка каштаваў 30 капеек.Аўтобусны “рай” скончыўся пасля распаду СССР у пачатку 90 х гадоў.Зараз атобусны транспарт абслугоўвае вёску ,але ў сціплым аб’ёме-па два рэйсы ў пятніцу і нядзелю. Вёска жыве пакуль у ёй жывуць людзі.Рэцямля жыве ,тут жывуць людзі.Нажаль дэмаграфічная дынаміка адмоўная.Змянялася яна не раптоўна ,а паступова на працягу апошніх 60 гадоў. 1959год-410 жыхароў 1970год-300 жыхароў 1979 год-222 жыхары 1989 год-133 жыхары 1999 год-102 жыхары 2009 год-45 жыхароў 2016 год-30 жыхароў Мы верым, што абраўшы для свайго пражывання гэтыя маляўнічыя землі некалькі тысяч гадоў таму чалавек ніколі не пакіне іх.Падставай да аптымізму служыць той факт,што ўжо больш пяці пустуючых домаўладанняў куплена гараджанамі пад лецішчы;што ўжо некалькі сямей колішніх рэцямлян, выйшаўшы на пенсію, вярнуліся ў бацькоўскія хаты для сталага пражывання….
️
Гiсторыя вескі
У прасторы і часе.
Я нарадзіўся тут,на гэтай пакрытай лясамі ўзгоркавай зямлі.Тут у сутонні двух рачулак:Рэцемлі,што бярэ пачатак у Амшарове і безымяннай, якая выцякае з Недашэвіцкіх і Дубровіцкіх крыніц,тысячагодзі таму назад узнікла пасяленне старажытных людзей.Значна пазней гэтае паселішча атрымала назву Рэцемля…Відавочна назву паселішчу дала рачулка,аднак прасачыць яе этымалогію пакуль не ўдаецца.Дакладна вядома дата першага пісьмовага ўпамінаня пасялення пад назвай Рэцемля-1567 год ,як уласнасць Яўстафія Пракаповіча ,які выстаўляў у войска ВКЛ аднаго каня.
Аб тым што на гэтай зямлі здаўна жылі людзі ,сведчаць вынікі гаспадарчай дзейнасці і яе сляды на мясцовасці. Узгоркавая мясцовасць прымусіла мясцовых сялян выкарыстоўваць рэдкую для Беларусі тэрасную сістэму земляробства.Такі невялікі ўчастак з трох рознаўзроўненых палёў можна назіраць паміж Засцянковымі могліцамі з аднаго боку і невялікім ляском з назвай Кротаў роў ,з другога боку.Сляды былых палёў прасочваюцца на Дубовай,Хвойніку,Далінках Засцянковых, Паляне,Амшарове(зараз лясныя масівы).
Вёска Рэцемля мяжуе з вв.Поўбераг,Валосаўка на Усходзе,в.Дубровіцай- на Захадзе,в.Масцішчы на Поўдні,а.г.Уселюб на Поўначы,вёскамі Басіна,Куравічы,Клюкавічы ,хутар Бардзячы на Пд.У.
У 1597 годзе населены пункт уласнасць Софьі Нарбутавай.
18 дымоў(дым- двор,сям’я –асноўная адзінка падаткаабкладання ў ВКЛ,а пазней і ў Рэчы Паспалітай) вёскі Рэцэмль у 1683 годзе адносяцца да маёнтка Бардзячы і знаходзяцца ва ўласнасці Залесскага.
У 1717 годзе Мазырскі чашнік Матыцкі валодае ў в.Рэцемля 6 дымамі.
У 1777годзе веска Рэцэмль адносіцца да сельскай грамады в.Басін Навагрудскага павета, Навагрудскай парафіі і з’яўляецца ўласнасцю Францкевіча.
Ужо ў 1789 годзе месца Рэцэмль адносіцца да Сенненскай парафіі і з’яўляецца ўласнасцю Харужага ВКЛ Фёдара Вайніловіча, які перадаў у пасесію Герасімовічавай трох цяглых сялян.
У 1790 годзе 4 дымы месца Рэцемля перайшлі ва ўласнасць Навагрудскай парафіі.
У 1798 годзе в.Рэцемля адносіцца да Нянькаўскай вуніяцкай парафіі і налічвае 10 дымоў.
Вёска Рэцэмбля ў 1870 годзе адносілася да Басінскай сельскай грамады,Гарадзечанскай воласці Суляціцкага праваслаўнага прыходу. З насельніцтва вёскі ў гэты час 38 рэвізскіх душ знаходзяцца ў прыватнай уласнасці,тры рэвізскія душы аднадворцаў адосяцца да Навагрудскага каталіцкага прыходу.
У 1888 годзе побач з вёскай размяшчаецца некалькі фальваркаў:С.М.Віторскай-дваранкі,праваслаўнага веравызнання,якая валодала 22 дзесяцінамі зямлі,двараніна Віторскага -20 десяцін.Буйным уласнікам зямлі ў гэты час была К.М.Пясецкая-дваранка каталіцкага веравызнання ,ва ўласнасці якой было 24 дзесяціны.
Насельніцтва вёскі ў 1897 годзе было аб’яднанна ў 40 домаўладанняў і налічвала 264 чалавекі:130 мужчын і 134 жанчыны.
На пачатку 20 ст.,у 1909 годзе, ў вёсцы налічваецца 37 двароў, у якіх пражывала 247 жыхароў.Функцыянуе фальварак Віторскага,да якога адносяцца тры жыхары аднаго двара і фальварак Юзефовіча,якому належыць адзін двор -2 жыхары.
У 1911 годзе ў вёсцы фальварак Віторскай які апрацоўваў 31 дзесяціну зямлі.
Падзеі першай сусветнай вайны не абышлі бокам нашу вёску.Частка насельніцтва –больш за 10 сямей падаліся ў бежанства ў 1915 годзе,пакінуўшы нерухомую маёмасць на волю лёсу.Частка мужчынскага насельніцтва была прызвана ў рускую армію і трапіла на фронт,невялікая частка тых, што засталіся, пайшлі на службу да кайзераўскіх акупантаў.Гэты перыяд у гісторыі вёскі застаўся як час, калі была пабудавана грэбля якая злучаўшая вёску з Засценкам.Яе рэшткі прасочваліся на мясцовасці паміж клубам і Засценкам яшчэ на пачатку 2000 гадоў.Новым уладальнікам будынка клуба названы ўчастак быў разараны і парэшткі былі знішчаны. Па ўспамінах старажылаў грэблю немцы будавалі, разбіраючы пустуючыя будынкі тых аднавяскоўцаў што знаходзіліся ў бежанцах.
Побач з вёскай у 1917 годзе немцамі была пабудавана вузкакалейка, што злучала чыгуначную станцыю Наваельня з мястэчкам Любча і Налібоцкай пушчай.Вузкакалейка прайшла праз вёскі Басіна, Вераб’вічы, хутар Бардзячы -у непасрэднай блізасці да нашай вёскі…Дарога патрэбна была акупантам для падвозу боепрыпасаў на лінію фронту і для вывазу драўніны з Налібоцкай пушчы ў Германію.
Гісторыя вёскі- гэта пакручасты шлях адміністрацыйнай і дзяржаўнай прыналежнасці на працягу больш чым 400 гадовай гісторыі.У складзе якіх толькі краін не пабывала вёска Рэцемля за гэты перыяд! Мяркуйце самі:
-на момант першага пісьмовага ўпамінання 1567г.,вёска як аднаімены маёнтак адносілася да Навагрудскага павета,Навагрудскага ваяводства Вялікага Княства Літоўскага.
-з 01.07.1569 года ў складзе Рэчы Паспалітай,якая ўтварылася пасля аб’яднання Каралеўства Польскага і ВКЛ на прынцыпах канфедэрацыі;
-пасля трэцяга ,1795года, падзелу РП веска ў складзе Расійскай імперыі;
-З 1796 года ў Навагрудскім павеце Слонімскай губерні;
З 1797 года ў Навагрудскім павеце Літоўскай губерні;
З 1801 года ў Навагрудскім павеце Гродзнскай губерні;
З 1842 года ў Навагрудскім павеце Мінскай губерні;
З верасня 1915 года па сакавік 1918 года-у складзе кайзераўскай Германіі.Навагрудчына была акупавана нямецкімі войскамі пад час першай сусветнай вайны,а пасля 03.03.1918 аддадзена Германіі па ўмовах Брэст-Літоўскага мірнага дагавору па снежань 1918 г.
-З 01.01.1919 года ў складзе Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі Беларусь.
-З 27.02.1919 года ў складзе Літоўска –Беларускай ССР.
-З красавіка 1919 года акупавана польскімі войскамі пад час савецка польскай вайны 1919-1921 г.
-З 31.07.1920 года ў складзе БССР.
-З кастрычніка 1920 года акупавана польскімі войскамі.
- З сакавіка 1921 года ў Другой Рэчы Паспалітай-вёска ў складзе Гарадзечанскай гміны ,Навагрудскага павета ,Навагрудскага ваяводства да 17 верасня 1939г.
- З верасня 1939 па 04.07.1941г.у складзе БССР і СССР
-З 17 ліпеня 1941 г. па 08.07.1944г. у складзе Генеральнай акругі “Беларусь”рэйхскамісарыята “Остланд”
- З 08.07.1944 г. па снежань 1991 г. – у складзе БССР і СССР
- Са снежня 1991 года ў складзе Рэспублікі Беларусь.
Перыяд знаходжання Заходнебеларускіх зямель у складзе Польшчы быў досыць складаным і супярэчлівым,далёкім да аднаколернасці.З аднаго боку, у гэты час у вёсцы з’яўляецца пачатковая школа,з другога, навучанне вялося на польскай мове і абавязковым узроўнем адукацыі лічыўся ўзровень пачатковай школы.Атрымаць сярэднюю адукацыю можна было толькі на платнай аснове на польскай мове.У гэты перыяд у вёсцы былі моцнымі пазіцыі КПЗБ(б) і камсамолу Заходняй Беларусі.У вёсцы з’яўляюцца свае лідары,важакі,завадатары, якія супольна з прагрэсіўнай моладзю суседніх вёсак Поўбераг,Куравічы,Масцішчы ладзілі шэраг мерапрыемстваў камуністычнай і беларускай накіраванасці.Сярод іх варта ўспомніць братоў Івана і Мікалая Дзедавец,Дзедаўца Аляксандра Аляксеевіча…
Пасля савецка-польскай вайны ў вёсцы Рэцемля ,як і па ўсёй Заходняй Беларусі ,з’яўляюцца асаднікі-былыя польскія афіцэры, якія за ўдзел у вышэйзгаданай вайне атрымалі ў якасці ўзнагароды зямельныя надзелы.У нашай вёсцы гэта быў Янкоўскі Браніслаў.Памер атрыманага ім зямельнага ўчастка складаў 12 га., і быў самым вялікім ў вёсцы.
Палітыка камасацыі і парцэляцыі,што праводзілася польскім урадам на далучаных землях, пакінула глыбокі след у памяці нашых землякоў.Яшчэ і зараз мы карыстаемся такімі назвамі як: Шылкаў хутар,хутар Міхася Дзедаўца,Драчова котлішча,Зверкаў лес.Даўно ўжо не існуе гэтых хутароў,сцерліся адметнасці на мясцовасці ,а памяць жыве…
Улічваючы, што Заходняя Беларусь у складзе Польшчы была сельскагаспадарчым прыдаткам, адсутнічаў экстэнсіўны шлях развіцця(зямля была ў прыватнай уласнасці і магчымасці пашырэння сельскагаспадарчых надзелаў за кошт пустуючых зямель быў вычарпаны)у краіне актыўна развіваўся рынак сельскагаспадарчых зямель.Частка жыхароў вёскі выязджае на заробкі ў ЗША, Аргентыну.Аўтару вядома пра прадстаўнікоў двух сямей, што выязджалі на заробкі ў міжваенны час у ЗША:Гамановіч і Песнякевіч.
У разглядаемы перыяд у вёсцы дзейнічалі два фальваркі:Рэцемля-1 і Рэцемля-2.Вёска адносілася да Поўберажскага праваслаўнага прыходу . Было 36 жылых дамоў,пражывала 248 чалавек:118мужчын і 130 жанчын.Большасць маладых людзей, якія дасягнулі 21 гадовага ўзросту, прайшлі праз службу ў Войску Польскім.Дзядуля аўтара, родны брат дзядулі Батура Іван Васільевіч ,Батура Іосіф Васільевіч былі ў іх ліку.Нам давялося пачуць успаміны Гамановіча Паўла Вікенцьевіча пра службу ў польскай арміі,пра “урлеп”(водпуск)…
Некоторых ураджэнцаў вёскі ,якія знаходзіліся на вайсковай службе, заспела вайна. Сярод іх Гамановіч Павел Вікенцьевіч, Малуха Павел Вікенцьевіч, Дзедавец Міхаіл Сцяпанавіч.Дарэчы ,апошні з іх загінуў на рацэ Вісла ў снежні1944 года, будучы жаўнерам войска польскага.Не менш трагічны лёс напаткаў Малуху П.В.,які ў 1939 годзе салдатам польскай арміі трапіў ў нямецкі палон ,вызваліцца з якога пашчасціла толькі напрыканцы 1944года.
Пачатак другой сусветнай вайны застаўся ў памяці старэйшага пакалення жыхароў нашай вёскі як нейкая незвычайная з’ява,падзея, якую і чакалі, і спадзяваліся ў памылковасці сваіх спадзяванняў.Расказваюць, што ў зіму 1938-1939 у ваколіцах вёскі Рэцемля назіралася даволі рэдкая з’ява- паўночнае ззянне,паназіраць за якім выйшлі цікаўныя.Сярод іх быў і польскі настаўнік,які працаваў у Рэцямлянскай школе.І калі ў яго запыталі аб значэнні гэтай з’явы ,то пачулі што гэта знаменне, і ў хуткім часе будзе вялікая крывавая вайна…Вось такая містычная гісторыя…І калі гэтая гісторыя сапраўды мела месца,то настаўнік не вызначаўся вялікай празарлівасцю,а яго словы-вынік аналізу падзей што спляталіся ў клубок, разматаць які магла толькі вайна.
У першыя дні верасня 1939 года польскія ўлады выпусцілі з Навагрудскай турмы вязняў.Вярнуўся дамоў бабулі Тані родны брат-Мікалай,які знаходзіўся там за ўдзел у камуністычным руху.
Уз’яднанне Заходняй Беларусі з БССР,вызваленчы паход Чырвонай Арміі 17 верасня 1939 года пакінуў куды больш успамінаў сведкаў тых падзей,якія перадаюцца з пакалення ў пакаленне.У сваёй большасці яны носяць нейкі анекдатычны,вясёлы,пазітыўны характар.Вось некалькі з іх. Па першае,”саветаў”,па ўспамінах сведкаў,выйшлі сустракаць усе жыхары вёскі.Людзі надзелі сваю лепшую вопратку,былі абуты ў хромавыя ці ялавыя боты,а вызваліцелі былі з доўгімі вінтоўкамі,у лапцях з абмоткамі.Яны недаўменна пазіралі на жыхароў вёскі і чулася адно пытанне: “А где те бедныя братья, которых мы пришли освобождать?Почему нас встречают только кулаки?”
Бульба ў той год урадзіла надта добрая.Саветы саветамі,а бульбу капаць трэба,гэта ўжо ў крыві кожнага беларуса. І вось адзін з чырвонармейцаў спыніўся каля рэцямлянскага селяніна, які нетаропка напаўняў кашы добрай бульбай.Селі закурылі ,баец і пытае-“А скажи, отец,почему у вас картофель такой большой и много его? У нас в деревне под Воронежем тоже кортофель растёт, но мелкий,с вашим не сравнить.”Селянін зразумеў што можна пажартаваць, што служылы далёкі ад сельскай гаспадаркі.
-А як у вас вырошчваюць картофель,салдацік?
- Как и везде .Землю вспахали, картофель бросили, а осенью выкопали…
-Эх ,браток,хто ж так садзіць? Мы ў восень на поле вывозім гной,разбіваем яго,заворваем.Вясной яшчэ раз заворваем і садзім нашу картоплю.Летам поле барануеем. Наступнай вясной бульбу ,іглуем і асыпаем.А ўжо восенню капаем….І вось яна бульбачка,сам бачыш.
Як кажуць, салдацік толькі пачухаў патыліцу і ціха пайшоў даганяць сваіх…
Гэты кароткі перыяд-восень 1939-чэрвень 1941 года ўвайшоў у гісторыю пад назвай “першыя саветы”.Правесці ўсе пераўтварэнні,якія савецкая Беларусь правяла, ідучы ў фарватэры палітыкі СССР у 30 гады, на тэрыторыі Заходняй Беларусі ў сціслыя тэрміны не ўдалося.
Толькі мы ,зыходзячы з аналізу даступных нам дакументаў,можам сцвярджаць,што традыцыйны ўклад вёскі быў моцна парушаны.Змянілася адміністрацыйна -тэрытарыяльная прыналежнасць.Вёска належыць з лістапада 1939 года да Куравіцкага с-с Навагрудскага раёну Баранавіцкай вобласці,а з 08.01.1954 года ў складзе Гродзенскай вобласці.У населеным пункце працягвае работу пачатковая школа.Настаўнічае ў Рэцямлянскай ПШ у гэты перыяд Хуталевіч Марыя Самуілаўна.
Аднаго з гаспадароў –Батура Уладзіміра Ігнатавіча 1907г.н. ракулачылі і асудзілі 02.07.1940г.да 8 гадоў пазбаўлення волі.Большасць жыхароў вёскі з’яўляліся аднасобнікамі.
Другой трагічнай старонкай у гісторыі вёскі ў 20 стагоддзі стала Вялікая Айчынная вайна.Чорным крылом яна накрыла наваколле.Ужо ў ліпені на Рэцямлянскіх могілках з’явілася першая магіла памерлага ад ран чырвонаармейца-афіцэра, якога, па ўспамінах старажылаў, везлі на фурманцы з боку в.Куравічы.На вялікі жаль слядоў магілы не захавалася, але па расказах сведкаў, яна знаходзілася на Заходніх ускраўках могліц,побач з сучаснымі пахаваннямі сям’і Батура Ферапонта.
Першыя акружэнцы аселі па вёсках, у тым ліку і ў Рэцемлі, у ліпені, пачатку жніўня, а ўжо ў верасні-кастрычніку 1941 года па вёсцы пайшлі чуткі пра партызан. Бабуля ўспамінала, што да іх у хату познім восеньскім вечарам пастукалі ўзброеныя людзі і папрасілі прадукты.Брат Коля вынес ім добры аполец сала і бохан хлеба,за што атрымаў добры нагаяй ад жонкі….
Навагрудскі раён быў уключаны ў склад Генеральнай акругі “Беларусь”,на чале якоў стаяў Вельгельм Кубэ.
Нямецкага паліцэскага гарнізона ў вёсцы не было.Такія гарнізоны размяшчаліся ў г.п.Любча,вёсках: Вераскава,Нягневічы,Шчорсы,Купіск. 19 кастрычніка 1943 года з’явіўся на свет загад в.а.кіраўніка Генеральнай акругі ”Беларусь” Готберга аб стварэнні “абарончых вёсак”.Укожнай мясцовасці з дапамогай казакаў,калабарыянтаў,дапаможнай паліцыі планавалася ачысціць 8-10 вёсак ад непажаданых элементаў ,а пасля ўзброіць100-150 чалавек мясцовых жыхароў для абароны вёскі ад партызан.Такімі вёскамі ў нашай мясцовасці былі: Гарадзечна,Куравічы,Басіно.Вялікія і Малыя Вераб’евічы,Нянькава,Клюкавічы,Ачукевічы,Уселюб,г.п.Любча, дзе былі размешчаны казацкія фарміраванні. У вёску яны наведваліся даволі часта.Старажылы расказвалі ,што былі даволі вострыя сітуацыі, калі ў вёсцы адначасова знаходзіліся казакі,якія ладзілі вечарынку ў школе,а ў асобных хатах былі партызаны. У масавым парадку жыхары вёскі пайшлі ў партызаны тады, калі стала відавочна што верх бяруць саветы.Хаця сувязь з партызанамі жыхары вёскі падтрымлівалі на працягу ўсёй вайны,аказвалі пасільную дапамогу.За сувязь з партызанамі быў растраляны наш зямляк Валынец Рыгор Сцяпанавіч 1905 гн.(Пахаваны ў в.Корастава)Масавы зыход у партызаны адбыўся ў канцы 1943 пачатку 1944года.Большасць рэцямлян трапілі ў партызанскі атрад імя Варашылава, брыгады імя Дзяржынскага, у іх ліку і мой дзядуля Батура Іван Васільевіч.Нашы землякі Дзедавец Міхаіл,Дзедавец Аляксандр Аляксеевіч,Батура Іван Васільевіч былі сярод тых ,хто ў ліпені 1944 года да прыходу Чырвонай Арміі вызвалялі г.п.Любчу.Па ўспамінах дзядулі, Дзедавец Алякандр, выратаваў яму жыццё-выцягнуўшы з Нёмана,калі ён пачаў тануць…
Пасля вызвалення Навагрудчыны ў ліпені 1944 года 27 маладых мужчын ураджэнцаў в. Рэцемля былі прызваны ў Чырвоную Армію, і пасля непрацяглага навучання,па ўспамінах Батура І.В.у знакамітых Гарахавецкіх лагерах у Горкаўскай вобласці,трапілі на фронт.Двое нашых аднавяскоўцаў знаходіліся на франтах з 1941года.
З падзей Вялікай Айчыннай вайны,што былі з вязаны з вёскай Рэцемля да нашага пакалення дайшлі расказы аб перастрэлцы, што адбылася ў 1943 годзе паміж партызанамі і казакамі, ў якой загінуў невядомы казак(пахаваны ў лясным масіве “Паляна”).Мы ведаем аб узброеным сутыкненнні вясной 1944 года казакаў і партызан,калі ” кулі свісталі ў вёсцы”.Ведаем, што ў раёне вёскі,у лясным масіве”Глыбочыца”, упаў нямецкі самалёт.Нямецкага лётчыка пахаваў на Рэцямлянскіх могліцах Жук Іван Міхайлавіч.
Ведаем,што ў нашай вёсцы здарылася страшная трагедыя-сям’я Басюк(Кавальчукоў)была зажыва спалена ў сваёй хаце.Хто здзейсніў гэтае варварства?Немцы?Паліцаі?Казакі?Партызаны?Бандыты? Адказу няма,як няма яго і на старонках кнігі “Памяць”Навагрудскі раён.Прозвішча Басюк адсутнічае ў спіску ахвяр фашызму,праўда яно ёсць на помніку загінуўшым землякам ,што быў устаноўлены ў ліпені1970 года ў цэнтры калгаса “Радзіма”ў в.Масцішчы.
Нашы аднавяскоўцы цаной свайго жыцця заплацілі за мірнае неба над галавой сягодяшніх і будучых пакаленняў.На франтах Вялікай Айчыннай вайны загінула 10 чалавек.
Вайна раздзяліла людзей,адны змагаліся ў партызанах,у Чырвонай Арміі,другія пайшлі ў паліцыю,служылі ў батальёне Краёвай абароны Б.Рагулі,супрацоўнічалі з акупантамі.Праўда такіх сярд нашых аднавяскоўцаў было няшмат-5 чалавек.Усе яны пасля вайны былі асуджаны да розных тэрмінаў пазбаўлення волі за калабарацыянізм.
Пасля вызвалення Навагрудчыны нашы землякі, якія не былі прызваны ў дзейнічаю армію прыцягваліся да аднаўленчых работ.Так Дзедавец Аляксандр Васільевіч, 1903г.н. быў мабілізаваны на лесанарыхтоўку,Бузюк Пётр Якаўлевіч, 1897г.н, Вырко Канстанцін Раманавіч, 1903 г.н.,Валынец Павел Іванавіч,1889г.н.былі мабілізаваны на работы па аднаўленні чыгункі ў жніўні- верасні 1944года.Большасць аднавяскоўцаў паранейшаму занімалася сельскай гаспадаркай-вырошчвала хлеб,гадавала жывёлу і выплочвала прадуктовы налог тым самым падтрымліваючы сваіх землякоў, што ваявалі на франтах Вялікай вайны.
Згодна падворнага перапісу 1945 года ў в.Рэцемля налічвалася 70 домаўладанняў, у якіх пражываў 341 чалавек,з іх 169 мужчын і 172 жанчыны.Пачатковую адукацыю мелі 210 жыхароў вёскі,6 –няпоўную сярэднюю,а 9 жыхароў- сярэднюю адукацыю.Няграматнымі былі 116 жыхароў вёскі.
Ужо ў 1948 годзе ў вёсцы пражывала 368 чалавек ,якія былі аб’яднаны ў 71 сям’ю.У тым годзе ў в.Рэцемля налічвалася 18 чалавек ва ўзросце ад 73 да 98 гадоў.Для параўнання: згодна перапісу 1945 года колькасць жыхароў гэтай узроставай групы складала 29 чалавек… Колькасць жыхароў ва ўзросце 0-18 гадоў,сярод жыхароў вёскі,у 1948 годзе складала 153 чалавекі!Тры гады раней,у 1945 годзе жыхары гэтай узроставай групы складалі-130 чалавек.
Па нацыянальнаму складу насельніцтва вёскі і ў 1945, і ў 1948 гадах на 99,9 адсоткаў атаясамлівалі сябе як беларусы.Толькі адна сям’я Талочка ў 1945 годзе суадносіла сябе з палякамі і адна сям’я –Сярогіных, з рускімі.Аднак у перапісе 1948 гада сям’я Талочка пазначана як беларусы…
Паводле падворнага перапісу жыхароў вёскі Рэцемля 1951 года колькасць домаўладання рэзка павялічваецца і дасягае лічбы 84 .Агульная колькасць жыхароў складала 406 чалавек.
На працягу 1940-1950 гадоў на Навагрудчыне ствараюцца калгасы.Гэты працэс суправаджаўся раскулачванем .У 1951 годзе быў раскулачаны і асуджаны Піснікевіч Яўген Уладзіміравіч.Рэабілітаваны ён быў 26.07.1990 года.
Першы калгас быў створаны ў в.Рэцемля 12.08.1950 года і называўся імя В.І.Куйбышава.Калгасная форма сельскагаспадарчай вытворчасці –гэта чарада рэарганізацый,змен назваў і адміністрацыйных цэнтраў.Мяркуйце самі:
-З 15.03.1951 года калгас імя Куйбышава ўвайшоў у склад к-са “Радзіма”.Цэнтр калгаса в.Масцішча.
-З 01.01.1980 года к-с “Радзіма”аб’яднаны з к-сам “Краіна саветаў”.Адміністрацыйны цэнтр к-са в.Уселюб.
-З 02.03.1994 года вёска Рэцемля ў калгасе “Беларусь”.Адміністрацыйны цэнтр к-са в.Масцішча.
-З 30.03.2003 года к-с “Беларусь” рэарганізаваны ў калектыўную сялянскую гаспадпрку “Масцішча-агра”.Цэнтр –в. Масцішча.
-З 01.07.2004 года –праведзена рэарганізацыя і ўзбуйненне гаспадарак.”Масцішча-агра”увайшла ў склад КСГ “Уселюб”,з цэнтрам у аг.г.Уселюб.Старшынямі калгасу былі: Шахлеў,Добрук,Таліш В.П.,Манько А.,Вежаль,Навагран М.М.,Крыванос,Іванчык М.М.,Засадзінскі М.М.Радзюк.
Калгаснае будаўніцтва кардынальна змяніла знешні воблік вёскі.Паводле перапісу 1959 года ў в.Рэцемля пражывала 410 чалавек.Была пабудавана новая дарога з гравійным пакрыццём ,што злучыла вёскі Басіна,Масцішчы,Рэцемлю,Клюкавічы.Дарога літарай “т”прайшла праз вёску, пазбавіўшы жыхароў нязручнасцей ,гразі ў дажджлівыя перыяды.Пад час будаўніцтва дарогі праз вёску былі ўзведзены 5,няхай невялікіх,але дыхтоўных,бетонных мастоў праз віхлястыя Рэцямлянскія рачулкі. У канцы 50-пачатку 70 гадоў 20 ст. у вёсцы былі пабудаваны дзве фермы:малочна- таварная і па адкорму маладняка буйной рагатай жывёлы,чырвоны куток,гумно,кармакухня.Была прабіта артэзіянская свідравіна ,пабудавана воданапорная вежа.Непадалёку ад ферм былі ўзведзены весавая і склад для мінеральных угнаенняў. Уздоўж рачулкі, што працякала праз Стругі ,былі пабудаваны тры вялікія памяшканні для апрацоўкі лёну-сушні.Два будынкі былі дашчатымі,а адзін- белая сушня ,цагляны з белай атынкоўкай.Побач з сушнямі працавала калгасная кузня,гаспадаром якой доўгі час быў Вырко Іван Раманавіч,а пазней-Рапавец Анатолій.Кузня заўсёды прываблівала нас ,хлапчукоў нейкай невядомасцю,незвычайным пахам…
У 50 гадах з правага боку ад “т”- падобнага скрыжавання была ўзведзена драўляная калгасная канюшня дзе працаваў нязменна да сярэдзіны 80 гадоў конюхам Батура Іван Васільевіч.Мяняліся напарнікі,мяняліся будынкі,а ён заставаўся…Іван “Галубок”-называлі яго аднасяльчане.Бязмежная любоў да коней,усё жыццё побач з імі,з клопатам аб іх.На вайне ездавы артылерыйскага разліку,пасля вайны- калгасны конюх.Памятаю,як у пачатку 80 х, будучы на пенсіі ён кожны дзень хадзіў на канюшню ,да сваіх коней…У дзяцінстве мне давялося шмат часу праводзіць з дзедам.Тады ён навучыў мяне абыходзіцца з гэтымі разумнымі жывеламі,любіць іх…Да сягодняшняга дня памятаю клічкі тых коней:”Лысая”,”Сіўка”,”Буланчык”,”Чырвоная”…Пазней канюшя была перабудавана ,але ўжо на новым месцы – у адну лінію з сушнямі і кузняй.Прычына пераносу,на наш погляд ,у тым што яна знаходзілася метраў за 100 ад галоўнай культурнай ўстановы вёскі- клуба.
Як сказалі бы зараз работнікі ідэалагічнай галіны- не адставала ў будаўніцтве і сацыяльная сфера. У весцы быў пабудаваны дыхтоўны клуб з белай цэглы з паравым ацяпленнем.Кацельня першапачаткова знаходзілася ў падвальным памяшканні і выкарыстоўвала мазут.Пазней яе вынеслі ў асобную прыбудову і зманціравалі электрычныя тэны.У клубе была танцавальная зала,більярдная,кінабудка,некалькі пакояў пад бібліятэку,глядзельная зала чалавена 100,пакой брыгадзіра.Яшчэ зараз ,у пачатку 20 гадоў 21 ст. у зацені дрэў стаяць рэшткі гэтага ,некалі велічнага будынка.За ўвесь час існаваня клуба яго загадчыкам,як і бібліятэкарам была Бузюк Валянціна-“цётка Валя”.
Клуб быў зачынены ў пачатку 90 гадоў мінулага стагоддзя.
У вёсцы працаваў магазін,высокі аднапавярховы будынак з цэглы- ўзведзены ў 60 гады.За магазінам былі пабудаваныя прыземістыя памяшканні- склады,а з боку парка стаяла ,прынамсі да пачатку 80гадоў, ржавая бочка-для захоўвання і продажу керасіну.Побач з магазінам,вучнямі і настаўнікамі Рэцямлянскай школы быў высаджаны парк.Таполі парка зараз як абняць чалавеку ,а магазіна няма ,ён быў зачынены з-за нерэнтабельнасці і зруйнаваны.Праўда адбылося гэта на некалькі гадоў пазней пасля закрыцця клуба.
За савецкім часам у вёсцы была пабудавана і кожны тыдзень,у пятніцу і суботу працавала-баня.У пятніцу туды збіраліся мужчыны,а субота была жаночым днём.Уласная парылка,чыстая вада,для бані была выкапана спецыяльная студня,рабілі гэтае месца прывабным і папулярным сярод жыхароў.Гаспадарыў у бані –Каратай Яўгеній Сцяпанавіч,а пазней Гамановіч Вячаслаў Іосіфавіч.Баня зачынена,не працуе,але лёс да яе паблажлівы-будынак захаваўся.
Завяршаючы кароткі агляд гісторыі вёскі ў перыяд яе знаходжання ў СССР неабходна сказаць яшчэ пра два грамадскіх будынка.Амбар-былая прыватная ўласнасць-будынак складзены з “пустакоў”.У калгасе выкарыстоўваўся па свайму прызначэнню.Знаходзіўся і знаходзіцца ў Засценку.Там жа ў Засценку знаходзілася і заправачная-дашчатая будка, ўнутры якой была металічная бочка на некалькі тон.У бочцы захоўвалася дызельнае паліва-“салярка”,якой запраўляліся калгасныя трактары, што працавалі ў Рэцямлянскай брыгадзе.Будку знеслі ў 80 гадах,аднак “жырная”пляма на зямлі, на якой дзесяцігоддзямі не расце трава, яшчэ і зараз паказвае месца дзе яна знаходзілася.
Так папулярная ў БССР міліярацыя не абышла бокам і вёску Рэцемля ў 60 х гадах мінулага стагоддзя.Балота за вёкай у бок в.Клюкавічы з маляўнічай назвай “Мутаўкі”,было меліярыравана.Замест невялікай азярыны з востравам пасярэдзіне,невялікіх плям дзе жыхары капалі торф,з’вілася сетка роўных каналаў.З іх дапамогай адвялі лішнюю воду.Выкарчаваныя хмызнякі і спланавыныя вертыкальныя ўчасткі сталі прыгодныя для вырошчвання траў.Некалькі дзесяткаў гадоў, сапраўды ,гэты масіў даваў добрую аддачу,але за адсутнасцю прафілактычных работ,прыйшоў у заняпад.Балота вяртае сабе тое, што было да міліярацыі.Ужо даўно тут не косяць сена,участак забалочваецца.Зараз тут гаспадараць бабры і дзікія качкі.Як напамін пра колішні маштабны праект стаяць Белы і Чорны масты,першыя і другія Кар’еры.
У 1960-1990гг. в.Рэцемля як дзесяткі вёсак Навагрудскага раёну былі звязаны аўтобусным транспартам з райцэнтрам.Пяць разоў удзень ,сем дзён у тыдзень аўтобус “Навагрудак-Дубровіца”праходзіў праз вёску.Найбольшай папулярнасцю ў вяскоўцаў карыстаўся першы рэйс,калі асноўная маса тых, што працавалі ў Навагрудку, ехалі на працу, і апошні ,калі вярталіся.Аўтобусны білет да г.Навагрудка каштаваў 30 капеек.Аўтобусны “рай” скончыўся пасля распаду СССР у пачатку 90 х гадоў.Зараз атобусны транспарт абслугоўвае вёску ,але ў сціплым аб’ёме-па два рэйсы ў пятніцу і нядзелю.
Вёска жыве пакуль у ёй жывуць людзі.Рэцямля жыве ,тут жывуць людзі.Нажаль дэмаграфічная дынаміка адмоўная.Змянялася яна не раптоўна ,а паступова на працягу апошніх 60 гадоў.
1959год-410 жыхароў
1970год-300 жыхароў
1979 год-222 жыхары
1989 год-133 жыхары
1999 год-102 жыхары
2009 год-45 жыхароў
2016 год-30 жыхароў
Мы верым, што абраўшы для свайго пражывання гэтыя маляўнічыя землі некалькі тысяч гадоў таму чалавек ніколі не пакіне іх.Падставай да аптымізму служыць той факт,што ўжо больш пяці пустуючых домаўладанняў куплена гараджанамі пад лецішчы;што ўжо некалькі сямей колішніх рэцямлян, выйшаўшы на пенсію, вярнуліся ў бацькоўскія хаты для сталага пражывання….