NISBIYLIK NAZARIYASI nima

degani
Fizika faniga nisbiylik
nazariyasining kirib kelishi bu
fanni yanada chuqurlashtirdi. XX-
asr boshlarida yaratilgan bu
nazariya fizika tarixida alohida
o�rin tutadi. Nisbiylik
nazariyasining asoschisi Albert
Eynshteyn bo�lib, uning
nazariyasini o�z davrida davrida
atigi bir necha kishi tushuna
olgan ekan. Eynshteyn umrining
ko�p qismini shu nazariyani
ochish va uni tushuntira olish
uchun bag�ishlagan edi. Xo�sh,
�bu nazariyaning mazmun-
mohiyati nima� degan savol
tug�ilishi tabiiy. Gap shundaki,
Eynshteyn chuqur mulohaza va
tajribalaridan kelib chiqib, -�har
qanday harakat nisbiydir, ya�ni
kosmik kenglikda biror jismning
harakatlanishi boshqa bir jismga
nisbatan qayd etiladi.� degan
xulosaga keldi. Demak ,
harakatning mavjudligini
harakatsiz biror narsaga
nisbatan aniqlash mumkin.
Masalan: soatiga 100 km tezlikda
ketayotgan avtomobilning tezligi
undan tashqarida harakatsiz
turgan jismga nisbatan 100 km/
soat ekanligini bildiradi. Agar
o�sha avtomobil 60 km/soat
tezlikda ketayotgan ikkinchi
avtomobilni quvib o�tsa, uning
ikkinchi avtomobilga nisbatan
tezligi 40 km/soat ni tashkil etadi.
Bu, Eynshteyn nazariyasining
birinchi qismi edi.
Eynshteyn nazariyasining ikkinchi
qismi shuki, yorug�lik tezligini
Eynshteyn koinotdagi yagona
o�zgarmas tezlik deb biladi va bu
tezlik biror narsaning harakatiga
nisbatan aniqlanmaydi.
Yorug�likning tezligi 300000 km/
sekund atrofida ekanligini
bilamiz. Lekin uning o�zgarmas
tezlik ekanligini tafakkur etish
qiyin. Bunga ushbu misolni
keltiramiz: 30m/sekund tezlikda
ketayotgan avtomobilning old
chiroqlari yondi. Bu holda
avtomobilda chiqayotgan
yorug�likning teligi har ikkala
tezlikning ya�ni avtomobil va
yorug�lik tezligining yig�indisiga
teng deb xulosa chiqarish xato
bo�lar ekan. Shuning uchun
yorug�likning tezligi
o�zgarmasdan 300000 km/s
ligicha qolaveradi. Yorug�lik
tezligini hech narsa bilan
solishtirib bo�lmasligi uchun
uning tezligi o�zgarmasdir.
Eynshteyn bu nazariyani quyidagi
fikr bilan bayon etadi:
yorug�likning vakuumdagi tezligi
chegaraviydir, ya�ni tabiatda
uchraydiga tezliklarning eng
kattasidir va manbaning harakat
tezligiga ham, kuzatuvchining
harakat tezligiga ham bog�liq
emas. Bunday tezlikdagi harakat,-
tezliklarning qo�shish va ayrish
qonunlariga bo�sunmaydi.
Bundan tashqari, Eynshteyn shu
nazariya asosida massa bilan
enargiyani o�zaro bog�lovchi
qonunini ochib berdi. Massaning
energiya bilan bog�liq
muammolarini ularning bir
holatdan ikkinchi holatga o�tishi
nuqtai nazaridan o�rgandi.
Bu formulada: jism energiyasi
massaning yorug�lik tezligi
kvadratiga ko�paytmasiga teng.
Bu qonun
yordamida har qanday
elementning massasi yoki
energiyasini topish mumkin, bu
formula, hattoki, butun borliq
koinotning quvvat ustida bino
etilganiligini ko�rsatish bilan
birga, borliq tabiat ilmlarini ham
tushunishda muhim ahamiya
kasb etadi. Formulada, massa
energiyaning bir shakli
ekanligini, ya�ni moddaning
energiyaga aylanish ehtimolligi
mavjudligini bildiradi. Shu tariqa
modda va quvvat alohida
narsalar emas. Balki ular birbutun
borliq ekanligi haqiqatga
aylanmoqda. Bundan tashqari
formulada ko�rib turganingizdek
yorug�lik tezligi ham qayd
etilgan. Bu esa, massa (modda) ,
quvvat va tezlik orasida
bog�lanish borligini ko�rsatadi.
Albert Eynshteyn zamon ya�ni
vaqt tushunchasiga ham alohida
e�tibor bilan qarardi. U o�zining
nazariyasi bilan fanga ajoyib
yangiliklar kiritdi, zamon va vaqt
haqiqatini o�lchov sifatida
tanitdi. Buning ma�nosi shuki:
vaqtning ham o�lchovi bor, u
hamisha ham bir xilda o�tmaydi.
Eynshteynning aytishicha,- massa
va vaqt o�rtasida qandaydir
bog�lanish bor. Massasi bor
bo�lgan jismning tezligi 300 000
km/sekunddan oshishi mumkin
emas. Agarda massaga ega
bo�lgan jism yorug�lik tezligidan
ya�ni 300 000 km/sekunddan
oshsa, u holda jism vaqtdan
chetga chiqadi. Ya�ni biz biladiga
vaqt tushunchasiga
bo�ysunmaydi. Buni tushunarli
bo�lishi uchun quyidagi misolni
keltiramiz: musobaqada ikkita
poygachi (sportchi) avtomobilda
harakatlanishyapti. Ulardan biri
avtomobilning maksimal tezligida
harakatlanyapti, ikkinchi
poygachi esa yorug�lik tezligidan
katta tezlikda ketyapti. Ikkinchi
poygachi uchun vaqt to�xtab
qolgandek bo�ladi. Agar har
ikkala poygachining qolida soat
bo�lsa, va bu soatlar poyga
boshlanishidan avval bir xil
vaqtni ko�rsatgan bo�lsa, Ammo,
musobaqa davomida yorug�lik
tezligidan yuqori tezlikda
ketayotgan poygachining soati
bo�yicha vaqt ancha oldinga
ketib qolgandek ko�rinadi.
Bunga sabab: ikkinchi poygachi
300 000 km/s tezlikdan yuqori
telikda harakat qilgani uchun
unga vaqt o�tishi sekinlashadi.
Ammo soat esa yuraveradi.
Shuning uchun o�rtada farq
yuzaga keladi va uning soati
oldinga yurgan bo�ladi.
Shunday qilib, Eynshteyn o�zining
nazariyasi bilan fanga ajoyib
yangiliklar kiritdi, uning bu
nazariyasi islom dini nuqtai
nazaridan ham o�rinlidir.
Masalan:Payg�ambarimiz (s.a.v)
meroj (yettinchi qavat osmoni)ga
chiqqanlarida, u yerda ancha yil
qolib ketgan edilar, qaytib
kelganlaridan keyin bilsalar
dunyo vaqti bo�yicha bir necha
daqiqada borib kelgan ekanlar.
Bu voqeadan ma�lum bo�ladiki
bizning dunyomizdagi vaqt bilan
koinotning boshqa qismidagi
vaqt bir birida farqli ravishda
o�tar ekan. Biz insonlar zamon
(modda) va makon (vaqt)
chegarasi ichidamiz. Alloh taolo
va uning yaratgan ba�zi
maxluqotlari (farishtalar,
shaytonlar,�.) zamon va makon
chegarasidan tashqarida. Demak,
shunday xulosa chiqarish
mumkinki: vaqt ham Xudoning
yaratgan narsasidir. Bunday
hodisalarni to�la anglashda
insonning aql doirasi torlik qiladi.
Chunki insonning aqli
chegaralangan. Qanday qilib u
cheksiz narsani o�ziga sig�dirishi
mumkin?