Бір жылда төрт маусым бар: көктем, жаз, күз, қыс. Әрбір маусымда төрт ай бар.
Наурыз – көктемнің алғашқы айы.
Парсыша "жаңа күн" деген мағынаны береді. Шындығында, наурыз айдың аты емес, жыл басы мейрамының атауы. Қазақ халқы ықылым замандарда-ақ наурыз мерекесін жыл басы ретінде тойлау дәстүрімен ай атына айналдырып жіберген. Наурыздың жиырма екісінде күн мен теңеледі.
Сәуір – көктемнің екінші айы.
Арабша "өгіз" деген мағынаны береді. Ал "өгіз" деген – күн жолындағы шоқжұлдыздың аты. Қазақтар оны ай аты ретінде қолданып кеткен. Сәуірдің ерте кездегі атауы "көкек" болатын. Көкек деген өз атын өзі шақыратын ұшқалақ, жеңілтек құс. Бұл сөз жағымсыз мәнде айтылады деген оймен сәуір атауын екінші айға таққан екен.
Мамыр – көктемнің соңғы айы.
Бұл – жыл құстарының мамығын төгіп, көл жағасына ұя салып, мамырлайтын, семіретін кезеңі. Ескі түркі тілінде "мамыр" деген тоқшылық, семіру дегенді білдіреді. Дәл осы айда мал да оңала бастайды.
Маусым – жаздың алғашқы айы.
Арабтың "мезгіл" деген сөзімен байланысты. Шөп шабу, пішен дайындау маусымына байланысты ай да осылай аталған. Үнді, Еуропа тілдерінде "маусым" сөзімен төркіндес "муссон" термині бар, ол "жазда мұхиттан құрлыққа, ал қыста құрлықтан мұхитқа қарай соғатын жел" дегенді білдіреді.
Шілде – жаздың екінші айы.
Бұл сөз парсы тілінде ("шіллә") "қырық" деген мағынаны білдіреді. Жазғы қырық күн шілденің негізгі ыстық күндері осы айда өтетіндігін білесіз. Міне осы әуелде қырық күндік мезгіл ретінде айтылып, кейін отыз күндік ай атауына ауысқан. Шілдеде күннің ұзақтығы қысқара бастайды.
Тамыз – жаздың үшінші айы.
Тәржімалағанда "күйдіру" деген мағынаны білдіреді. Тамыздық сөзі де осы мағынадан туындаған. Тамыз айында аптап ыстықтан шөптің басы сарғайып, қурай бастайды. Піскен егін орылады. Осы құбылыстарға байланысты бұл айды кейде "сарша-тамыз" деп атап та жатады. Бұл жерде айта кететін жәйт, "сарша" сөзінің арғы тегі түркі тіліндегі "сары шақ" дегеннен шыққан.
Қыркүйек – күздің алғашқы айы.
Осы айда қой мен ешкінің төлдеу уақытын көктем айына келтіру үшін қошқар мен текеге күйек байлайды. Бұл шаруа қырда, өріс барысында өткізіледі. Сол себепті қазақ халқы "қыр" және "күйек" сөздерін біріктіріп, айды "қыркүйек" атауды жөн көрген.
Қазан – күздің екінші айы.
Парсы тілінде "күз" дегенді білдіреді. Бұл айда егін орылып, жеміс-жидек жиналып, қамбаға, қазанға түседі. Жерде қалғанын суық соғып, үсік шалады. "Қазан соғу" деген дәл осы мағынаны білдіреді.
Қараша – күздің соңғы айы.
Жердің оты кетіп, бет-бедері қоңырқай тарта бастайды. Ай атының "қараша" деп аталуы да осы себепті. Қараша айында алғашқы қар түседі, халқымыз мұны "қарашаның қары" деп атайтын болған.
Желтоқсан – қыстың бірінші айы.
"Жел" және "тоқсан" деген түркі сөздерінің бірігуінен шыққан. Яғни, үш ай желді және боранды болады дегенмен байланысты. Бір тоқсанда үш ай болатыны айтпаса да түсінікті. Ежелгі түріктер қыстың алғашқы айын жел айы немесе тоқсан айы деп те атаған. Желтоқсанның жиырма екісінде күн барынша қысқарады.
Қаңтар – қыстың екінші айы.
"Қаңтар" түрік сөзі екен. Күннің барынша қысқарып, байланғандай қаңтарылып тұрып қалуына орай "қаңтар" деп атаған. Бұдан кейін күн қайта ұзара бастайды. Дана халқымызда "қаңтарда күн қарға адым ұзарады" деген сөз бар.
Ақпан – қыстың үшінші айы.
"Ақпан" қазақтың "ақ ықпа", яғни боран деген сөзінен шыққан. "Ақпан-дақпан алты күн, аязымен жеті күн" деген бар. Бұл жеті күн нағыз қыс ортасында келеді. Қар жауып, жел тұрып, боран, бұрқасын болады, аяз да күшейеді. Малдың жұтқа ұшырауы да осы айда басталады.
Ескіше күн, ай, жыл атаулары
Төмендегі жұлдызнама жүйесіне арналған дүние осыдан 520 жылдай бұрын жазылған үлкен ғылыми еңбек «Шипагерлік баяннан» алынып отыр. Қазақ хандығының іргесін қаласқан алғашқы хандарымыздың бірі Əз Жəнібектің тікелей нұсқауымен жазылған бұл үлкен еңбектің иесі — қатарынан қара үзген шипагер Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы.
Бұл жəйт біздің қазақы дəстүрімізде жұлдызнама жүйесінің тым ерте кезден-ақ бар екенін дəлелдейді. Сонымен, баба еңбегінен алынған үзіндіге назар аударайық.
Алла тағала он сегіз мың ғаламды алты-ақ күнде жаратқан, ол күн аттары:
Бақтал (сенбі)
Баттал (жексенбі)
Сақтал (дүйсенбі)
Жақтал (сейсенбі)
Аттал (сәрсенбі)
Ғаттал (бейсенбі)
Мереке (жұма)
Жұма — он сегіз мың ғалам жаралып біт¬кен мереке күні. Бір қарықтау (түн) мен бір жарықтау (күн) ұштасып, толығып, толысып қабыспағы ұйқаш (тәулік) делініп, санамы жетіге толса мереке (апта), отызға толымдаулығы айғақ (ай) аталымын қойындамақ.
Айғақ саналғысы толымды он екіні толықтырғанда бір жылды тауысады да, он үшке аяқ басқанда келесі жыл басталмағы айқындылығы әйгіленімі шарт. Үш жүз алпыс ұйқаш (тәулік) уыстаған жыл толыңғысы 180 қарықтау, 180 жарықтау және 48 мерекені несібелеп еншілік¬теп, өтердендік жыл мәнісін білдіргілігі көземелік.
Қыста қарықтау ұзармағы мен жарықтау қысқарым тапбақтанса, артын¬ша жазда қарықтау қысқарғылықтап, жарықтау ұзармағы теңгермеленіп, жал-ғыстырылғы ауысымы Алла құдіретімен жаратқан парызы болмақ.
Бір айғақ төрт мерекеге толмақ. Алды- артқы өларалық ұйқашпен отыз күн болмақ. Бұл айлар жылға аманмен алдынан шығып жолықпақ, сыйға толған жыл толықпақ. Жасы жетіп шекті ғұмыры біткен жыл күні тайай зорықпақ, ажалы жете көзі жоғалып, ата-бабасының томпаймасыздығы молық-пақ.
Осыны өткермелегіштеуші айғақ аталғылар:
1. Ергеу (наурыз)
2. Көктеу (көкек)
3. Мезгеу (мамыр)
4. Көзгеу (маусым)
5. Шілдеу (шілде)
6. Тамыздық (тамыз)
7. Дәндeу (мизам)
8. Соқтау (қазан)
9. Күйек (қараша)
10. Қауыс (ықтырғы)
11. Ығыс (желтоқсан)
12. Қаңтар (қаңтар)
Аяңдық аңдып басудан тайынбаған да танбаған он екі айғақты өткен жылдың ер¬гeншегіне байлап, келген жылдың бетін ашып, өз саналғысымен теңестіріп, жылды он екіге толтырып, он үшке аяқ басарда мүшел жыл шыға келмек.
12. Қорысқы (доңыз) деп аталғыланып бір һалал, бір һарамнан теңгерімделгі тапқаны айқын ұғыныс.
Әрі көсем, әрі біл¬гір ата-бабамыз осы жыл аталымдарын хай¬уанат, мақұлұқат аталғылығымен атаған. Алла адамзатына өзінен кейінгі ақыл-па¬расатты беріп, 18 мың ғаламның бәрін бағындырушы еткені хақ. Ал адамзатты өзінен басқаның бәрін мойын ұсындыратыны да дәлелімдік саналғылық.
Әне, соның үшін 18 мың ғалам – адамзатының несіптік ризығы. Бұл Алланың жаратымы. Неліктен жылдар аты мақұлұқат аталғыларымен аталған? Алла біледі ғой, бірақ ата-ана балаға сын¬шы, ата-бабаларымыз әр жылғы туылған нәрестелердің жыл басындағы бір жұма ішінде туылғандардың мінездемелік құлқы мен сол жылғы жылдық ырайлық құбы-лым өзгерімінің және ауысымдық алтылық өзгерісінің ұқсастығы барлығын аңғарған, бірте-бірте көзі әбден жеткілік болған айқындығы туылған.
Осыған сай кемеңгер ата-бабаларымыз әр жылғы туылған ба-лалардың мінездемелік пейіл, мінездемелік һарекет, мінездемелік сөйлемелік, мінезде¬мелік құлық ұқсастығына сай баса маңыз беріп, деңгейлес құлық, сыпаттас мінезге дәл түптес хайуанаттар мен мақұлұқтарды тал¬дап, соның аталғысымен атаған. Туылған бала атымен атауға тікелейлік ел намысы мен ер намысы жол бермеген.
Тіпті кейбі¬реулер күнбилердің бике, тақ мұрагері біліктісі, қалғаны сұлтандардың сұлбасы, сұлғасы, ең аяққылығы қаранның, қарашаның ұрпағы болса да қаны бір туыстығы жақын, ұраны ортақ болған. Сондықтан бет¬ке шіркеу, намысқа сіл¬кеу қанға дақ түсіргілік болмауға тіке айтудан жалт бұрылып, жана-малай жалғасқылық аталымдық амалын қолдалынғылық жара¬тымы айқын ұғындарғы.
Олайы ырайлық құ-былым өзгерісі, ауы-сымдық алталық жол бер¬кесі, ұқсастық шатысыда дүлей, ат қойып аталғылық етпек мақұлықтарда негі¬зі дүлей, соның үшін алайлық пен дүлейлікті теңгермелеп, мі¬нездемелік ұштаспалық, ұласымдық жалғамындық жарасым талғамымен адамзатындық барлық мінездер мен құлықты жинамалап, он екіге құндақтатып аталымдағанда, етектеуіш үлгілік қа-рапай¬ым туылмағы айқындық берген...»
Таңқаларлық жайт, ескі қолданыстағы күн, ай, жыл атаулары қайда кеткен? Ойла¬нарлық дүние..
Бір деулігім - білек, Екі деулігім - енші, Үш деулігім - үшке, Төрт деулігім - төселгі, Бес деулігім - бесілгі, Алты деулігім - алқа, Жеті деулігім - желке, Сегіз деулігім - саста, Тоғыз деулігім - торқа, Он деулігім - ойғақ, Он бір түбі - жұмдама, Он екі томпақ құндама.
7 ӘУЛИЕ (7 ҚАЗЫНА):
Ауыз әулие - татым (қазан), Көз әулие - атым (мылтық), Көз-мұрын әулие - тұз (бүркіт) Көз-құлақ әулие - қыз (айел), Оң-қол әулие - күн (ер жігіт) Қол-ауыз әулие - байтақ (ат, жылқы), Қол-көз әулие - айтақ (ит,тазы).
ҚАЗАҚТЫҢ 41 ЫРЫСЫ БАР:
1. Жаратылым - жан ырысы, 2. Тіршілік - хан ырысы, 3. Хан - тақ ырысы, 4. Тақ - бақ ырысы, 5. Әділдік - нақ ырысы, 6. Байлық -сән ырысы, 7. Сән - сәулет ырысы, 8. Сәулет - дәулет ырысы, 9. Сыйласым - санат ырысы, 10. Алмауыт - албауыр ырысы, 11. Ынтымақ -бірлік ырысы, 12. Ермауыт - найза ырысы, 13. Ерлік білгі - елдің ырысы, 14. Көптігі -көлдің ырысы, 15. Әрекет - дән ырысы, 16. Жарасым - мән ырысы, 17. Өнер - білім ырысы, 18. Білім -өмір ырысы, 19. Қос босаға -түтін ырысы, 20. Дауасыз би - бүтін ырысы, 21. Шілдехана - төр ырысы, 22. Кебін - көр ырысы, 23. Жаңбыр - байтақ ырысы, 24. Ірге - айтақ ырысы, 25. Жақсы сөз - жан ырысы, 26. Ғақыл бәйт - сөз ырысы, 27. Ақыл - көздің ырысы, 28. Көзкөрім - ездің ырысы, 29. Мир - жасақ ырысы, 30. Қалқан - адақ ырысы, 31. От - мал ырысы, 32. Жағым - ел ырысы, 33. Ағым - мал-жан ырысы, 34. Сағым - алжан ырысы, 35. Жас - бақыт ырысы, 36. Қан -ақыт ырысы, 37. Сыйлылық - сенімнің ырысы, 38. Шыдамдылық - көнімнің ырысы, 39. Тайсалмау - талаптың ырысы, 40. Науқас - сырқаттың ырысы, 41. Шипагерлік дарым - айығым ырысы.
ДЕРЕК КӨЗІ: «ШИПАГЕРЛІК БАЯН» кітабы, 1470-1472 ж.
🕌🇰🇿 Ұлы дала сазы🎼Музыка великой степи 🇰🇿🕌
:🕌 Қабдрахман Мəмежан 🕌
Ай атаулары нені білдіреді?
Ескіше күн, ай, жыл атаулары.
«ШЫЙПАГЕРЛІК БАЙАН» КІТЕБІНЕН ҚЫЗЫҚТЫ ДЕРЕКТЕР.
Кабдрахман Мамежан.
Наурыз – көктемнің алғашқы айы.
Парсыша "жаңа күн" деген мағынаны береді. Шындығында, наурыз айдың аты емес, жыл басы мейрамының атауы. Қазақ халқы ықылым замандарда-ақ наурыз мерекесін жыл басы ретінде тойлау дәстүрімен ай атына айналдырып жіберген. Наурыздың жиырма екісінде күн мен теңеледі.
Сәуір – көктемнің екінші айы.
Арабша "өгіз" деген мағынаны береді. Ал "өгіз" деген – күн жолындағы шоқжұлдыздың аты. Қазақтар оны ай аты ретінде қолданып кеткен. Сәуірдің ерте кездегі атауы "көкек" болатын. Көкек деген өз атын өзі шақыратын ұшқалақ, жеңілтек құс. Бұл сөз жағымсыз мәнде айтылады деген оймен сәуір атауын екінші айға таққан екен.
Мамыр – көктемнің соңғы айы.
Бұл – жыл құстарының мамығын төгіп, көл жағасына ұя салып, мамырлайтын, семіретін кезеңі. Ескі түркі тілінде "мамыр" деген тоқшылық, семіру дегенді білдіреді. Дәл осы айда мал да оңала бастайды.
Маусым – жаздың алғашқы айы.
Арабтың "мезгіл" деген сөзімен байланысты. Шөп шабу, пішен дайындау маусымына байланысты ай да осылай аталған. Үнді, Еуропа тілдерінде "маусым" сөзімен төркіндес "муссон" термині бар, ол "жазда мұхиттан құрлыққа, ал қыста құрлықтан мұхитқа қарай соғатын жел" дегенді білдіреді.
Шілде – жаздың екінші айы.
Бұл сөз парсы тілінде ("шіллә") "қырық" деген мағынаны білдіреді. Жазғы қырық күн шілденің негізгі ыстық күндері осы айда өтетіндігін білесіз. Міне осы әуелде қырық күндік мезгіл ретінде айтылып, кейін отыз күндік ай атауына ауысқан. Шілдеде күннің ұзақтығы қысқара бастайды.
Тамыз – жаздың үшінші айы.
Тәржімалағанда "күйдіру" деген мағынаны білдіреді. Тамыздық сөзі де осы мағынадан туындаған. Тамыз айында аптап ыстықтан шөптің басы сарғайып, қурай бастайды. Піскен егін орылады. Осы құбылыстарға байланысты бұл айды кейде "сарша-тамыз" деп атап та жатады. Бұл жерде айта кететін жәйт, "сарша" сөзінің арғы тегі түркі тіліндегі "сары шақ" дегеннен шыққан.
Қыркүйек – күздің алғашқы айы.
Осы айда қой мен ешкінің төлдеу уақытын көктем айына келтіру үшін қошқар мен текеге күйек байлайды. Бұл шаруа қырда, өріс барысында өткізіледі. Сол себепті қазақ халқы "қыр" және "күйек" сөздерін біріктіріп, айды "қыркүйек" атауды жөн көрген.
Қазан – күздің екінші айы.
Парсы тілінде "күз" дегенді білдіреді. Бұл айда егін орылып, жеміс-жидек жиналып, қамбаға, қазанға түседі. Жерде қалғанын суық соғып, үсік шалады. "Қазан соғу" деген дәл осы мағынаны білдіреді.
Қараша – күздің соңғы айы.
Жердің оты кетіп, бет-бедері қоңырқай тарта бастайды. Ай атының "қараша" деп аталуы да осы себепті. Қараша айында алғашқы қар түседі, халқымыз мұны "қарашаның қары" деп атайтын болған.
Желтоқсан – қыстың бірінші айы.
"Жел" және "тоқсан" деген түркі сөздерінің бірігуінен шыққан. Яғни, үш ай желді және боранды болады дегенмен байланысты. Бір тоқсанда үш ай болатыны айтпаса да түсінікті. Ежелгі түріктер қыстың алғашқы айын жел айы немесе тоқсан айы деп те атаған. Желтоқсанның жиырма екісінде күн барынша қысқарады.
Қаңтар – қыстың екінші айы.
"Қаңтар" түрік сөзі екен. Күннің барынша қысқарып, байланғандай қаңтарылып тұрып қалуына орай "қаңтар" деп атаған. Бұдан кейін күн қайта ұзара бастайды. Дана халқымызда "қаңтарда күн қарға адым ұзарады" деген сөз бар.
Ақпан – қыстың үшінші айы.
"Ақпан" қазақтың "ақ ықпа", яғни боран деген сөзінен шыққан. "Ақпан-дақпан алты күн, аязымен жеті күн" деген бар. Бұл жеті күн нағыз қыс ортасында келеді. Қар жауып, жел тұрып, боран, бұрқасын болады, аяз да күшейеді. Малдың жұтқа ұшырауы да осы айда басталады.
Төмендегі жұлдызнама жүйесіне арналған дүние осыдан 520 жылдай бұрын жазылған үлкен ғылыми еңбек «Шипагерлік баяннан» алынып отыр. Қазақ хандығының іргесін қаласқан алғашқы хандарымыздың бірі Əз Жəнібектің тікелей нұсқауымен жазылған бұл үлкен еңбектің иесі — қатарынан қара үзген шипагер Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы.
Бұл жəйт біздің қазақы дəстүрімізде жұлдызнама жүйесінің тым ерте кезден-ақ бар екенін дəлелдейді. Сонымен, баба еңбегінен алынған үзіндіге назар аударайық.
Алла тағала он сегіз мың ғаламды алты-ақ күнде жаратқан, ол күн аттары:
Бақтал (сенбі)
Баттал (жексенбі)
Сақтал (дүйсенбі)
Жақтал (сейсенбі)
Аттал (сәрсенбі)
Ғаттал (бейсенбі)
Мереке (жұма)
Жұма — он сегіз мың ғалам жаралып біт¬кен мереке күні. Бір қарықтау (түн) мен бір жарықтау (күн) ұштасып, толығып, толысып қабыспағы ұйқаш (тәулік) делініп, санамы жетіге толса мереке (апта), отызға толымдаулығы айғақ (ай) аталымын қойындамақ.
Айғақ саналғысы толымды он екіні толықтырғанда бір жылды тауысады да, он үшке аяқ басқанда келесі жыл басталмағы айқындылығы әйгіленімі шарт. Үш жүз алпыс ұйқаш (тәулік) уыстаған жыл толыңғысы 180 қарықтау, 180 жарықтау және 48 мерекені несібелеп еншілік¬теп, өтердендік жыл мәнісін білдіргілігі көземелік.
Қыста қарықтау ұзармағы мен жарықтау қысқарым тапбақтанса, артын¬ша жазда қарықтау қысқарғылықтап, жарықтау ұзармағы теңгермеленіп, жал-ғыстырылғы ауысымы Алла құдіретімен жаратқан парызы болмақ.
Бір айғақ төрт мерекеге толмақ. Алды- артқы өларалық ұйқашпен отыз күн болмақ. Бұл айлар жылға аманмен алдынан шығып жолықпақ, сыйға толған жыл толықпақ. Жасы жетіп шекті ғұмыры біткен жыл күні тайай зорықпақ, ажалы жете көзі жоғалып, ата-бабасының томпаймасыздығы молық-пақ.
Осыны өткермелегіштеуші айғақ аталғылар:
1. Ергеу (наурыз)
2. Көктеу (көкек)
3. Мезгеу (мамыр)
4. Көзгеу (маусым)
5. Шілдеу (шілде)
6. Тамыздық (тамыз)
7. Дәндeу (мизам)
8. Соқтау (қазан)
9. Күйек (қараша)
10. Қауыс (ықтырғы)
11. Ығыс (желтоқсан)
12. Қаңтар (қаңтар)
Аяңдық аңдып басудан тайынбаған да танбаған он екі айғақты өткен жылдың ер¬гeншегіне байлап, келген жылдың бетін ашып, өз саналғысымен теңестіріп, жылды он екіге толтырып, он үшке аяқ басарда мүшел жыл шыға келмек.
Мүшелдік жасалғылдық түпкілік өзектілігі өрелгі жыл¬дар аталымдары етектeуіш көз көргілі болмағы:
1. Сумақы (тышқан)
2. Маңғаз (сиыр)
3. Айбар (барыс)
4. Секем (қоян)
5. Сумаң (жылан)
6. Тұлпар (жылқы)
7. Иртек (ұлу)
8. Шопан (қой)
9. Мешін (мешін)
10. Айтақ (ит)
11. Шақырауық (тауық)
12. Қорысқы (доңыз) деп аталғыланып бір һалал, бір һарамнан теңгерімделгі тапқаны айқын ұғыныс.
Әрі көсем, әрі біл¬гір ата-бабамыз осы жыл аталымдарын хай¬уанат, мақұлұқат аталғылығымен атаған. Алла адамзатына өзінен кейінгі ақыл-па¬расатты беріп, 18 мың ғаламның бәрін бағындырушы еткені хақ. Ал адамзатты өзінен басқаның бәрін мойын ұсындыратыны да дәлелімдік саналғылық.
Әне, соның үшін 18 мың ғалам – адамзатының несіптік ризығы. Бұл Алланың жаратымы. Неліктен жылдар аты мақұлұқат аталғыларымен аталған? Алла біледі ғой, бірақ ата-ана балаға сын¬шы, ата-бабаларымыз әр жылғы туылған нәрестелердің жыл басындағы бір жұма ішінде туылғандардың мінездемелік құлқы мен сол жылғы жылдық ырайлық құбы-лым өзгерімінің және ауысымдық алтылық өзгерісінің ұқсастығы барлығын аңғарған, бірте-бірте көзі әбден жеткілік болған айқындығы туылған.
Осыған сай кемеңгер ата-бабаларымыз әр жылғы туылған ба-лалардың мінездемелік пейіл, мінездемелік һарекет, мінездемелік сөйлемелік, мінезде¬мелік құлық ұқсастығына сай баса маңыз беріп, деңгейлес құлық, сыпаттас мінезге дәл түптес хайуанаттар мен мақұлұқтарды тал¬дап, соның аталғысымен атаған. Туылған бала атымен атауға тікелейлік ел намысы мен ер намысы жол бермеген.
Тіпті кейбі¬реулер күнбилердің бике, тақ мұрагері біліктісі, қалғаны сұлтандардың сұлбасы, сұлғасы, ең аяққылығы қаранның, қарашаның ұрпағы болса да қаны бір туыстығы жақын, ұраны ортақ болған. Сондықтан бет¬ке шіркеу, намысқа сіл¬кеу қанға дақ түсіргілік болмауға тіке айтудан жалт бұрылып, жана-малай жалғасқылық аталымдық амалын қолдалынғылық жара¬тымы айқын ұғындарғы.
Олайы ырайлық құ-былым өзгерісі, ауы-сымдық алталық жол бер¬кесі, ұқсастық шатысыда дүлей, ат қойып аталғылық етпек мақұлықтарда негі¬зі дүлей, соның үшін алайлық пен дүлейлікті теңгермелеп, мі¬нездемелік ұштаспалық, ұласымдық жалғамындық жарасым талғамымен адамзатындық барлық мінездер мен құлықты жинамалап, он екіге құндақтатып аталымдағанда, етектеуіш үлгілік қа-рапай¬ым туылмағы айқындық берген...»
Таңқаларлық жайт, ескі қолданыстағы күн, ай, жыл атаулары қайда кеткен? Ойла¬нарлық дүние..
ҚАЗАҚТЫҢ ЕСКІШЕ ЖЫЛ АТАУЛАРЫ:
1. Сумақы - тышқан, крыса;
2. Маңғаз - сиыр, корова;
3. Айбар - барыс, барс;
4. Секем - қоян, кролик;
5. Иртек - ұлу, улитка;
6. Сумаң - жылан, змея;
7. Тұлпар - жылқы, лошадь;
8. Шопан - қой, овца;
9. Мешін - мешін, обезьяна;
10. Шақырауық - тауық, петух;
11. Айтақ - ит, собака;
12. Қорысқы - доңыз, кабан.
ҚАЗАҚТЫҢ ЕСКІШЕ АЙ АТТАРЫ:
1. Ергеу - наурыз, март;
2. Көктеу - көкек(сәуір), апрель;
3. Мезгеу - мамыр, май;
4. Көзгеу - маусым, июнь;
5. Шілдеу - шілде, июль;
6. Тамызық - тамыз, август;
7. Дәндеу - мизам(қыркүйек), сентябрь;
8. Соқтау - қазан, октябрь;
9. Күйек - қараша, ноябрь;
10. Қауыс - ықтырғы(желтоқсан), декабрь;
11. Ығыс - желтоқсан(қаңтар), январь;
12. Қаңтар - қаңтар(ақпан), февраль.
ҚАЗАҚТЫҢ ЕСКІШЕ АПТА КҮНДЕРІ:
1. Бақтал - сенбі, суббота;
2. Баттал - жексенбі, воскресенье;
3. Сақтал - дүйсенбі, понедельник;
4. Жақтал - сейсенбі, вторник;
5. Аттал - сәрсенбі, среде;
6. Ғаттал - бейсенбі, четверг;
7. Мереке - жұма, пятница.
ҚАЗАҚТЫҢ ЕСКІШЕ МЕЗГІЛ АТАУЛАРЫ:
1. Қорықтау - түн, ночь;
2. Жарықтау - күндіз, день;
3. Ұйқаш - тәулік, сутка;
4. Мереке - апта, неделя;
5. Айғақ - ай, месяц;
6. Толығым - айдын алдыңғы 10 күні, первые 10 дней месяца;
7. Толықсым - айдың ортасы, середина месяца;
8. Торығым - айдың соңғы 10 күні, последние 10 дней месяца.
ТӘУЛІКТІҢ 12 БӨЛІГІ (ҚОС САҒАТЫ, ӨТІ):
1. Есекқырған - әсіре шалдама, алдамшы уақыт;
2. Таңертең - шытқыл;
3. Сәске - құрғауыл;
4. Түс - әсіре құзыма, алдамшы уақыт;
5. Қиым(қыйым) - кепкін;
6. Бешін - кепкеуіл;
7. Бейуак - өткін сызыма, алдамшы уақыт;
8. Кеш - суытпа;
9. Іңірт - шықтама;
10. Қатаң - өткін ызғыма, алдамшы уақыт;
11. Ауым - дымдауыл;
12. Таң жақ - қармауыл.
ҚАЗАҚИ ЕСКІШЕ САНАУ:
1- Ауыз, рот;
2- Көз, глаза;
3- көз-мурын, глаза-нос;
4- Көз-құлақ, глаза-уши;
5- оң қол, правая рука;
6- Қол-ауыз, рука-рот;
7- Қол-көз, рука-глаза;
10- оң-сол қол, правая и левая рука.
ҚАЗАҚИ ЕСКІШЕ САНАҒЫШ:
Бір деулігім - білек,
Екі деулігім - енші,
Үш деулігім - үшке,
Төрт деулігім - төселгі,
Бес деулігім - бесілгі,
Алты деулігім - алқа,
Жеті деулігім - желке,
Сегіз деулігім - саста,
Тоғыз деулігім - торқа,
Он деулігім - ойғақ,
Он бір түбі - жұмдама,
Он екі томпақ құндама.
7 ӘУЛИЕ (7 ҚАЗЫНА):
Ауыз әулие - татым (қазан),
Көз әулие - атым (мылтық),
Көз-мұрын әулие - тұз (бүркіт)
Көз-құлақ әулие - қыз (айел),
Оң-қол әулие - күн (ер жігіт)
Қол-ауыз әулие - байтақ (ат, жылқы),
Қол-көз әулие - айтақ (ит,тазы).
ҚАЗАҚТЫҢ 41 ЫРЫСЫ БАР:
1. Жаратылым - жан ырысы,
2. Тіршілік - хан ырысы,
3. Хан - тақ ырысы,
4. Тақ - бақ ырысы,
5. Әділдік - нақ ырысы,
6. Байлық -сән ырысы,
7. Сән - сәулет ырысы,
8. Сәулет - дәулет ырысы,
9. Сыйласым - санат ырысы,
10. Алмауыт - албауыр ырысы,
11. Ынтымақ -бірлік ырысы,
12. Ермауыт - найза ырысы,
13. Ерлік білгі - елдің ырысы,
14. Көптігі -көлдің ырысы,
15. Әрекет - дән ырысы,
16. Жарасым - мән ырысы,
17. Өнер - білім ырысы,
18. Білім -өмір ырысы,
19. Қос босаға -түтін ырысы,
20. Дауасыз би - бүтін ырысы,
21. Шілдехана - төр ырысы,
22. Кебін - көр ырысы,
23. Жаңбыр - байтақ ырысы,
24. Ірге - айтақ ырысы,
25. Жақсы сөз - жан ырысы,
26. Ғақыл бәйт - сөз ырысы,
27. Ақыл - көздің ырысы,
28. Көзкөрім - ездің ырысы,
29. Мир - жасақ ырысы,
30. Қалқан - адақ ырысы,
31. От - мал ырысы,
32. Жағым - ел ырысы,
33. Ағым - мал-жан ырысы,
34. Сағым - алжан ырысы,
35. Жас - бақыт ырысы,
36. Қан -ақыт ырысы,
37. Сыйлылық - сенімнің ырысы,
38. Шыдамдылық - көнімнің ырысы,
39. Тайсалмау - талаптың ырысы,
40. Науқас - сырқаттың ырысы,
41. Шипагерлік дарым - айығым ырысы.
ДЕРЕК КӨЗІ: «ШИПАГЕРЛІК БАЯН» кітабы, 1470-1472 ж.