Мысалы, шырақшы...

Шырақ неге жағылады?
Бұл тарихи ұғым. Ал мұны, Қазақстан мұсылмандары Діни Басқармасы: "Мәйіт жатқан бөлмеге шырақ жағып қою дұрыс емес, 40 күн бойы шам немесе шырақ жағу деген әдет те – шариғатта жоқ амал" – деп пәтуә берген.
Бұл жерде, шырақ жағу деген қандай салт? Егер ол "дінімізге қайшы" болса неге ата-бабаларымыз дәріптеген? – деген түрлі сұрау туындары анық. Әрине басым көпшілік ата-баба жолын таңдайтыны өтірік емес.
– Шырақ жағу – ата-бабамыздан келе жатқан діни ғұрыптық салт, жоралғы. Адам қайтыс болғанан кейін аруағы сол орынға, үйге 40 күнге дейін келіп тұрады әрі ұрпақтарының ісін көреді, біледі деген түсінік бар. Оның үстіне қайтқан адамға жерленген соң қойылатын сұрақты, "қабір азабын" жеңілдетуге септесу үшін күні-түнімен құран оқып, дұға тілеуден келіп шыққан. Сол үшін 40 күн әр кеште шырақ жағып, дұға оқып отырған. Әрине, шырақ жағу барысында құран сүрелерін оқып, аруақты еске алған. Кей жерде жеті күн, кей жерде 40 күнге дейін шырақ жағылыпты. Тіптен үлкен мазарларда да жағылған. Ал шырақ жағушыны Шырақшы деп атапты, – деп түсіндіреді этнограф, жазушы Байахмет Жұмабай.
Көбінесе адам қайтқанда жатқызылған оң жаққа шырақ жағылған. Бір, үш кейде жеті шырақ жағылады екен.
Міне, бұл – тарихи, діни тәрбиелік маңызы бар іс. Одан "Аллаға серік қосуды" іздеу – дүмшелік. Молда оның жақсы мен жаман жағын айырып, түсіндіріп бере алатын болуы керек. Қазақ ешқашан шыраққа Құдай ретінде табынбаған. Тек жақсы амал ретінде, түнде өлімді еске алып, жарықта құран оқу үшін пайдаланған. Ал біз білмейтін мистикалық жақтары да бар шығар. Оны тек бір Құдай біледі.
Шырақшы туралы Мүфтиәттің пәтуәсі
Шариғатта қорым, мазар шырақшысы деген міндет пен қызмет жоқ. Алайда қазақ халқының ұғымында шырақшы – мазарды қорғап, зияратшыларға қызмет көрсетуші адам. Шырақшы көбінесе марқұм танымал тұлғаның ұрпағынан болып, кесене, мазардың маңында тұрады. Ол – жергілікті жердің тарихына, әулиенің халыққа сіңірген еңбегі мен өміріне байланысты деректерді, аңыз әңгімелерді жетік білетін, діни сауаты бар, зиярат жасаушылардың діни-ғұрыптық ғибадаттарына жөн сілтейтін, көмектесетін адам.
Шырақшының (күзетшінің) зиярат етушілерге шариғат шеңберінен шықпайтындай зиярат әдептерін үйретіп, қызмет ететін, шариғи білімі бар маман болғаны дұрыс. Ал арнайы діни білімі жоқ, шариғатқа қарама-қайшы әрекет ететін зияратшыларға, шариғатта жоқ нәрсені насихаттайтын шырақшылар сауап емес күнә арқалап, ақыреттегі есебі қиын болмақ.
Мәйіт күзету
Адам қайтыс болған соң дереу дәреттендіріп, үйдің оң жағына жатқызып қояды. Сонымен бірге мәйіт жатқан үйді бос қалдырмайды. Ішіне шырақ жағып, үлкен ақсақалдар мен жастар бірге құран оқып, жақсы әңгімелер айтады. Түрлі уағыздар сөйленеді.
"Мәйіттен, өлімнен, қабірден қорқуға болмайды" деп санайтындықтан, түнде мәйіттің бетін ашып көріп отырған. Яғни басқа жәндіктердің денесін зақымдаудан сақтанған.
Тіптен, қазақтар елсіз жерде жалғыз жүргенде кездескен қабірдің басына түнейтін болған.
Қазақтың діни танымында "өлген адам жоқ"
Себебі, қазақтар адам өлімі заманақырдан кейін болады деп санаған. Құранда да солай айтылғаны белгілі. Үлкендерді "қайтты, қайтыс болды", "пәниден кетті", "бақиға аттанды" деген сөздермен білдірсе, нәрестелерді, сәбилерді "шетінеп кетті" деп айтқан.
Бұл – өте үлкен діни философиялық түсінік әрі өте нанымды діни көзқарас екенін діни ғұламалар дәлеледеп, таза жол көрсетіп кеткенін аңғарамыз.
"Моласындай бақсының, жалғыз қалдым тап шыным" деген Абай
Байахмет ағамыздың айтуынша, тым ертеректе көріпкел, бақсы-балгерлерді құрметтегенмен, дінге жат деп санапты. Алайда қайтыс болғаннан кейін көпшілік мазардың шетін ала, бөлек жерлепті.
Оның да себебі бар. Шариғат заңы бойынша "болашақты болжап, жынмен сөйлесу" құпталмайды. Сол үшін болуы мүмкін. Десе де "балға сенбе, балсыз жүрме" деп барлық адамдар бал ашқызған. Тіптен бақсы-балгерлерге емделген. Оларды да "Құдайдың жіберген ерекше қасиетке ие пенделері" санаған. Оларды "дінге жат" деп қарамаған әрі дәріптемеген де. Жаназасын шығарып, құрметтеп, жерлеген. Бұл туралы да талас-тартыс көп.
Сонымен бірге өзіне-өзі қол жұмсап, қайтыс болған адамдарға жаназа шығармапты. Себебі, мұсылман дінінде "өзіне-өзі қол жұмсап, өлу" – ауыр, кешірілмейтін күнә саналған. Кейде ғана "Алланың жазмышы" деп қарап, жаназа шығарған. Бірақ бөлек жерлеген.
Иман айту және Талқы оқу
Қазақта қайтыс болып, жерленген адамға "талқы оқу" ғұрпы бар. Ол – шариғаттың талқин деген сөзінен шыққан болуы мүмкін. Оның қазақ арасындағы қолданылуы сәл өзгерген. Мәйіттің беті жасырылып, құран оқылған соң жиналған ел-жұрт тарқайды.
Дәл сол кезде молда не дінді жақсы білетін ақы иелерінен екі адам 40 қадамнан кейін қайта айналып келіп, қабір басында талқы оқиды. Талқыда "қабірде сұралатын сұрақтар айтылып, сол сұрақтарға қалай жауап беру керек екені айтылады".
Бұл – қайтыс болған адамға жерленгеннен кейін жерлеушілер 40 қадам кеткен соң сұрақ басталады деген діни сенімнен туған. Сол қайтыс болған адамға көмектескісі келген жақсы ниеттен туған амал болуы мүмкін.
Әдетте, қайтыс болған адамның беті жасырылмай құран оқылмайды.
Арауақтарға құран бағыштайтын күндер
Қазақтар бейсенбі, жұма күндері аруақтар үйге келеді деп сенген. Сол үшін сол күні таңертең ерте тұрып, дәрет алып, құран бағыштаған.
Кейде түсіне қайтыс болған кіселер кіргенде "құран дәметті" деп қарап, құран оқытып, түс садақасын берген. Әсіресе атам қазақ таңға жақын көретін түсті "аян" ретінде қабылдайды. Жақсыға жорып, құран оқытады, ырымын да жасайды.
Сонымен бірге, Құрбан айт пен Ораза айттан бір күн бұрынғы күнді "Қарпа күні немесе шек күні" деп атап, құрбан шалып, аруақтарға арнап құран оқытып, хатым түсірткен. Яғни, өлімді еске алып, өткен-кеткен марқұмдардың үлгілі істерін әңгімелеген.
Жалпы осы салттар мен ырымдар – Ислам құндылығын дәріптеу үшін де қызмет көрсетуде.
Мұндай салт-дәстүр мен садақалардың барлығы "аруақтарға бағышталады" екен
Осылайша, әр жылы сөз бен әр істеген жақсы іс, таратылған тамақ, берілген ақы, оқылған құран мен жасалған жақсылықтың барлығының сауабын алдымен аруақтарға атаған. Бұл – қазақ жұртының тарихи діни сенімі.
Алайда, қазір имамдар да "Аруақ" туралы айтудан қорқады. Себебі, қазір аруақты айтуды "Аллаға серік қосумен" шатастыратын жаңа ағым пайда болды.
Тұлдау – қазақтың өлімді еске алу салты
Асын беруге дайындық ретінде сойылатын жылқыны марқұмның жетісінде не қырқында (қырық күн өткен соң берілетін ас-су) тұлдайды. Оған көбінесе марқұмның мінген аты немесе қосқан жүйрігі белгіленеді. Тұлдау – сол аттың қара терін шығарып барып суыту. Жал-құйрығын күзеу. Содан соң жүген-құрықтан азат етіп, жайылысқа қоя беру. Жылқыға семіруге мүмкіндік жасау.
Адам қайтыс болғанан кейін, оның киімдері аша бақанға не кереге басына ілінеді. Тіптен, есік алдына қара ту байлап қояды. Көшкен кезде тұлдаған атты сол қайтқан кісінің ер-тұрманымен ерттеп, жетектеп жүреді. Үйге әшекей жасамайды. Сырттан келген не көрген адам "азалы үй" екенін біліп, құран оқитын болған. Сонымен бірге тұлдаған жылқыны көрген жортуылшылар ол атқа тиіспейтін болған.
Тұлдау алып тасталғанға дейін некелесу болмаған. Барлық іс тұлдау аяқталғаннан кейін қайта басталып отырған.
Қаралы туды құлатып, қазан төңкеру салты
Жыл уағы толып, тұлданған ат сойылып, ас берілгеннен кейін Тұлданған ту құлатылып, асқа сойылған малдың сүйектерін өртеп, қазанды төңкеріп қойған. Бұл – азалы күн бітті, қаралы ту құлады, қара қазан төңкерілді дегенді білдіреді екен.
Бұл ғұрыптық рәсімнің алдында марқұмның жеке заттары мен киім-кешектерін ұрпақтары мен туыс-туғандарына таратып отырған. Бай, би, ақын, батыр, ұзақ жасаған адамдардың заттарын ел ырымдап талап алған. Тіптен, зат жетпей қалғанда үлкен матаны жыртып, таратқан. Бұл – жыртыс деп аталған. Бұның бәрі жақсы ниеттен туған жақсы ырымдар.
Мысалы, кейінгі кезде батырларымыздан қалған сауыттың, киімнің бірнеше ғасырдан кейін табылуы да осыдан болса керек. Яғни сол заттарды киелі санап, ырымдаған. Мысалы, қазір Бөгенбай батырдың дулығасы, Қожаберген батырдың туы және киімдерін ұрпақтары сақтап отыр.