Мир флоры и фауны: чеченско-русский словарь

«...Кхиа, Ӏама. Адамашкачул а алсам Ӏаламе ладегӀа. Готуъйсуш лелачу хиэ а, хиэ кхуллучу махо а, махо техкочу гӀа-бецо а, гӀа-бецо кхобучу дийнато а хъекъале дуъйцур ду хьуна, лаамийн хӀазарх бихкинчу адаман матточул а. Стигалан Ӏаършашка хъала а хьежа, лаъттан Ӏаършашка охъа а хьежа, гонахарчу анайисташка а хъежа; оцу дерригенца а бертахъ долу Бакъдерг бен тӀе а малаца...»
Юсупан Ӏабдул-Кериман Ӏусман
«Къоман тептар»
ДӀАДОЛОР
«Нохчийн мотт уггаре а хазачу а, хьалдолчу а меттанех цхьаъ бу, нагахь кхоччуш дика иза хууш хьо велахь» Л.Н. Толстой.
Дуккха а шерашкахь ишколехь нохчийн мотт, литература хьоьхуш, ненан матте, нохчийн къоман гӀиллакх-оьздангаллин хьостанашка, Даймехкан Ӏаламе безам чӀагӀбеш бечу балха тӀехь суна зеделларг: вайн юкъараллин дахар кхиаре хьаьжжина вайн гондахьарачу къаьмнийн санна, нохчийн лексика кхиар ду. Вайна кӀорггера хаа беза вайн дайша бийцина, наноша аганан иллица марзбина, дахаран новкъа воккхуш дас весеташ, хье-хамаш бина ненан мотт. Довза деза, шира дешнаш (архаизмаш, историзмаш). Уьш хааре терра девза халкъан шира дахар а. Бий-царца бен кхуьуш, бехаш а бац мотт. Дукха бац вайна юкъахь ораматийн, дийнатийн цӀерш евзаш нах. Произведени Ӏамочу муьрехь нисло вайна ца девза дешнаш. Хьехархо декхарийлахь ву дешархочун муьлххачу а хаттарна жоп дала. Цундела ерриг произведени ешна, цуьнан чулацам хууш, оцу тӀера муьлххачу а дешан маьӀна дан хууш хила веза хьехархо.
Дешархойн дешнийн хазна шоръеш болх дӀабахьар ю хьехар-хочун коьртачу Ӏалашонех цхьаъ. КӀорда а ца дойтуш, дешархош-на пайдехь а, самукъне а хиндолчу кепара коьчал дӀакховдо хаар хьехархочун говзаллийца доьзна ду. И хала а, жоьпалле а декхар кхо-чушдало, нагахь хьехархо шен хаарш кхиорна тӀехь къахьоьгуш ве-лахь а. Иштта халонаш хааелча, ас сайна хьалха Ӏалашо хӀоттийра: дийнатийн, ораматийн цӀерш Ӏамор лакхарчу тӀегӀане даккха а, уьш цхьана гуларе схьагулъян а.
ХӀара дошам нохчийн меттан, литературин хьехархошна, Дай-мехкан Ӏалам, ораматийн, дийнатийн дуьне дезачарна лерина ду. Царна хӀара дошам шайн а, дешархойн а хаарш шордарехь пайде хир ду аьлла, тешна а ву со. Вайн махкахь а, цул арахьа а дика бе-взаш болчу Ӏилманчийн талламийн белхаш долабахар яц сан Ӏалашо, ткъа лексиках долу хаарш мелла а кӀаргдар, шордар, хьехаран некъаш-кепаш йовзийтар, хьехархочун болх мелла а аттачу баккхар ю. Хьехархочо хӀора хьехарсахьтехь кхо-диъ дош довзийтича а ха-арийн хазна жимма а юзур ю, къамел а маь 1 ница, чулацамца а шар-лур ду. Хьехаран керла некъаш а, кепаш а юкъа а ялош бечу балхо дешархойн хаарш, шар а деш, тӀедузур ду.
Дуккха а шерашкахь талламан белхаш а бина, Ӏаламат меха-ла жайнаш зорбанера арахецна вайн Ӏилманчаша, дешан гозанча-ша. Джамалханов Зайндин, Алироев ИбрехӀиман «Нохчийн меттан нийсаяздаран дошам», Джамалханов Зайндин, Мациев Ахьмадан «Нохчийн меттан орфографически словарь», Алироев ИбрехӀиман «Сравнительно-сопоставимый словарь отраслевой лексики чеченского и ингушского языков и диалектов», «В лесах Чечни», «Флора и фауна Чечни и Ингушетии», «Язык, история и культура вайнахов», Берсанов Хож-Ахьмадан «Вайн махкара акхарой а, олхазарш а», Сулейманов Ахьмадан «Топонимия Чечни», Вагапов Ӏаьрбин «Нох-чийн меттан доштуьду жайна», Вагапов Ӏаьрбин, Ахмадова Зайна-пан «Нохчийн меттан урокехь дийнатийн, ораматийн цӀерш Ӏамор», Гелагаев Сайд-Мохьмадан «Олхазарийн дуьне - сан дуьне», Исмаи-лов Абун «Дош», Мациев Ахьмадан «Чеченско-русский словарь», Карасаев Айсашан, Мациев Ахьмадан «Русско-чеченский словарь», Хазбулатов Бекханан «Русско-чеченский, чеченско-русский словарь фитонимов» жайнех пайдаэцна авторо хӀара болх вовшахтухуш.
Ӏалам лардар, тӀекхуьучийн ойлаяр - дикачу ламастийн билга-лонаш ю. Ӏаламца бертахь долу дахар - иза дикачу дахаран хьос-та ду. Ӏалам лардарца цхьаьна вай вешан хиндерг а лардо. Цунна тоьшаллаш шортта ду вайн халкъан дахарехь. Самукъадаккхархьа-ма сешна тӀаьхьа талла мегаш ца хилла, олхазарийн баннаш дохор, хиш бехдар, и.дӀ.кх. къилахь лоруш хилла. Вайн дайша лерина, хаза, дика лардеш лелош хилла ораматийн дуьне. Къона хьун, цхьа доккха бахьана а доцуш, хьакхар зулам лоруш хилла, ткъа акха кхор хадийна стаг тешам боцуш лоруш хилла. Цу стага масех стоьмийн синтар дӀаделлалц, цуьнга цхьана а адамо я маршалла хоттуш а, я къамел деш а ца хилла. Хьуьнхарчу Ӏежийн диттийн адамо доладеш хилла, цӀахь долчийн санна.
Нохчийчуьрчу устазаша (эвлияаша) Ӏалам лардаран хьокъе-хь хьехамаш беш хилла. Масала, Кунта-Хьаьжас (Дала къайле цӀинйойла цуьнан) хьехна: чохь садолчу дегӀаца санна хила лаьт-таца, бохуш. Лаьттах хьокха тохар хьалха заманахь къилахь лоруш хилла.
«Бийцина а, хестийна а цаваллал, хаза, беркате бу вайн мохк. Тайп-тайпана дитташ долу хьаннаш ю, аренаш, лаьмнаш, цхьа тамашийна хазчу куьцехь латтош, зевналла яржийна татолаш, ахкаш ду, куьзга санна, сирла тулгӀенаш тӀома а йохуш, чухьаьжча, юьхьсибат а гуш, бухдуьйлу шовданаш а ду...
Хьалдолуш бу вайн мохк. Массо тайпана бохург санна, бецаш ю, шеца олхазаршна дез-деза хӀу а долуш. Стоьмаш бу: кхораш, баьллаш, комарш, стеш, хьаьрмикаш, наркаш...
Иштта вайн мохк хаза, токхе хиларна деха вайца тайп-тайпана хаза, зевне олхазарш», - яздо Гелагаев Сайд-Мохьмада шен «Олха-зарийн дуьне - сан дуьне» жайна дӀадолорехь.
К1ад а ца луш, даима къахьоьгучарех ву яздархо, фенолог Берса-нов Хожа-Ахьмад. «Дарбане ораматаш» цӀе йолу болх чекхбоккхуш ву Хожа-Ахьмад. Иза суна хиира, айса кечбечу белхан гӀуллакхаша суо Хожа-Ахьмад волчу хӀусаме валийча. Цуьнан пурбанца «Дарба-нечу ораматийн» куьйгайозанех пайдаийцира ас.
Ораматийн, дийнатийн а цӀерш цхьатера ца йоху Нохчийчуьрчу ярташкахь, кӀошташкахь. Масала, Гуьмсан кӀоштарчу наха шаптал (персик) олу, мартанхоша гӀаммагӀа олу. Цхьайолчу меттигашкахь: хьонка (черемша), чӀегӀардиг (ласточка), хьозанкӀорни (птенец); чӀебарлоша: хьанку, чӀиекъардиг, хьазукӀорнай; итумкхаьллахоша - хьонк, чӀекъалг, хьазикӀорхӀи. ХьозанкӀорнех аренца бехачу наха чантал а олу. Вай цхьа цӀе йоккхуш йолу ораматаш. оьрсийн матта-хь тайп-тайпанчу дакъошка декъа а луш, шай-шайн цӀерш йолуш нисло. Масала, муьжг - спорыш, топтун-трава, гусиная лапка. Оьр-сийн цхьа цӀе йолчу ораматийн, дийнатийн нохчийн маттахь масех цӀе йолуш, оццул дакъошка уьш доькъуш а нисло. Масала, пасту-шья сумка - жаӀуьнан буц, бежаӀуьнан пӀаьлдиг, къаьнзиг, потакх; белка - тарсал, цестарг, цицхолг, диттан пхьагал.
Профессора Николай Феофановича Яковлевс аьлла: «Со оьрсийн профессор велахь а, оьрсийн маттахь диттийн цӀерш ерриге ца хаьа суна, дахарехь суна гина, девзина доцчу диттан цӀе суна хуур яц, ткъа и дитт гина а, девзина а волчу юьртарчу ахархочунна и дитт а, цуьнан цӀе а суначул дика хаа тарло». Ма-дарра аьлча, шен мат-тахь дийнатийн, ораматийн ерриге цӀерш (меттан дерриге дешнаш хьехор дац вай) цхьанна йовза, хаа а хала ду. Вайна хуучух тоам ца беш, даима къахьоыуш, хуург тӀедузуш хилча бен хаарийн тӀегӀа лакхадер дац вайн.
Даймехкан Ӏаламан совгӀаташ, шайн цӀерш нийса а йохуш, вайн берашна (иэшахь, баккхийчарна а) довзар шордаран 1 алашон-ца вовшахтоьхна вай хӀара болх.
ХӀара дошам вовшахтухуш суна гӀо-накъосталла динчу Бер-санов Хожа-Ахьмадна (СССР-н яздархойн Бартан декъашхо, НР-н культуран хьакъволу белхало, яздархо, фенолог), Сумбулатов Де-нина (РСФСР-н халкъан дешаран отличник, НР-н хьакъволу жур-налист), Бурчаев Хьаьлимна (хьехархо, «Орга» журналан критика декъан редактор), Гайтукаев Асламбекна (РСФСР-н халкъан деша-ран отличник), сайн белхан накъостана Докаджиев Ӏабдулхьамидна (Комсомольскера юккъерчу школан дешаран декъан доладархо) даг-гара баркалла ала лаьа суна.
ХӀара болх кхин а тобаран Ӏалашонца соьга яздинарг ас бар-каллийца тӀеоьцур ду. Со веха меттиг: Гуьмсан кӀоштан Комсо-мольски-Юрт, Х.Нурадиловн урам, 33.
1. ОРАМАТАШ - ФЛОРА
Дитташ
Дитташ – деревья
акаци, аккази – акация
акха кхор, хьуьнан кхор – дикая (лесная) груша
акха (хьуьнан хьач – слива дикая, алыча
акха 1аж, хьуьнан 1аж – яблоня дикая (лесная
акхтарг, детиха акхтарг – серебристый тополь
аренан балл – степная вишня
арса, аьрса – древовидный можжевельник, арча
бага, баган дитт – сосна обыкновенная
базалг, базни – елка
бакъ ц1абалг – настоящий каштан
бакъ акаци – белая акация, робиния ложноакация
балл, оьрсийн балл – вишня
бочаб1ар – орех грецкий
боьрша хьех – липа (липа-мужчина)
буто эрз – бамбук
б1ара дитт – орех
г1айси, акха туьрк – урюк дикий вид абрикоса
г1амаран балл – песчаная вишня
г1аммаг1а, шаптал – персик
г1арг1а – пирамидальный тополь
даг1 – вязь шершавый, ильм горный, берест, карагач
дак – бредина или ива козья, ива плакучая, верба, ракита
дак, витла – ветла, белатол
дакх – береза
датта – рябина обыкновенная
детиха акаци – акация серебристая
дитт – дерево, тутовое дерево, смоковница, фиговое дерево
дога – кизил, дерен мужской
дуушто, дуустов – ясень со съедобными плодами
жима г1а долу хьиех – липа мелколистовая, сердцелистовая
зайт-дитт – оливковое дерево, маслина
зез – сосна, лиственница, можжевельник обыкновенный
инжир – фига
йез, ез – ель обыкновенная, ель европейская
кавказан акха кхор – кавказская груша, дикая (лесная)
кавказан бага – пихта кавказская
кавказан хурма – хурма кавказская, черное дерево
кавказан хьиех – липа кавказская
кавказан пха – граб кавказский
комаран дитт, к1айчу комаран дитт – тутовник – белый налив, шелковица белая
кхор – груша обыкновенная
къахьшто – ясень с горькими плодами
къаьхк – полевой клен
къаьхьо, къаьъбонан дитт – кофейное дерево
къилбера акации – мимоза, южная акация
к1айн мерза балл – белая черешня
к1айн дакх – белая береза
к1айн маъ – ольха серая
к1айн пха – белый бук, грабина
к1айн талл – белолистый тополь
лавран, лавранан дитт – лавр, лавровое дерево, обыкновенный лавр
лиега – белый клен, яров горный
малхбалера акха 1аж – яблоня дикая восточная
малхбалера поп – восточный бук, восточный платан
мах – осина, осина раскидистая (Терская)
маъ – ольха
маьлк1аз – клен красивый
мерза балл – черешня, шпанская вишня
месала дакх – береза рушистая
молханк1урдечиг, шолханк1урдечиг – крушина ломкая, ольховидная
муш, мушдечиг – карагач, вяз шершавый, берест
муьста хьач – мелкая слива, мирабель
наж – дуб обыкновенный, пушистый, черешчатый
нар, руман – гранат обыкновенный, гранатовое дерево
нохчийн балл – вишня мелкая черная
олладелла дакх, доьлху дакх – береза повислая, плакучая береза
поп – чинара, бук
пха – граб
саллар-дитт, комаран дитт – шелковое дерево, шелковица
стайр – остролистный клен
стиен (кхиел) хьех – липа (липа-женщина)
сура – рябина, глаговина, берека лечебная
талл, 1аьржа талл – тополь, ива, ракита, верба, чернотал
тархийн наж – дуб скальный, дуб каменный
туш – карагач
туьрк, туьркан дитт – абрикос
т1ийла дитт – шелковица бесплодная
хурманийн пальма, хурма – финиковая пальма, дикая хурма
хьайба – айва
хьамц – мушмула
хьач – слива
хьаьрса хьач – алыча, слива растопыренная
хьиех – липа сердцевидная обыкновенная
хьормат – груша
хьуьнан бага – сосна лесная
хьуьнан б1ар – фундук, лесной орех, ламбадский орех
ц1абалг – каштан, марон
ц1ен дакх – береза Радде
ц1ен комаран дитт шелковица красная
чиллина акаци – шелковая акация
шаламан наж – мореный дуб
шуьйра г1а долу ц1арз – бересклет широколистый
шуьйра г1а долу хьиех – липа широколистая
1аж – яблоня домашняя
1аммаг1а – карагач, вяз граболистый, берест
1андаг1а – берест, вяз дистовой
1аьржа дакх – береза бородавчатая
1аьржа комаран дитт – шелковица черная
1аьржа маъ – ольха клейкая
1аьржа хьач – слива черная, чернослив
1овлкхуор, 1авракхор – зимняя груша
1овл1аж, 1аьн1аж, 1овра1аж – зимняя яблоня
Коьллаш
Коьллаш – кустарники
акха балл – дикая вишня
албӀар,кӀохцалбот, цӀабалг – каштан
амурера муьстарг – барбарис амурский
балдечиг – серая вишня, вишня птичья
баьццара колл – самшит
бецан дак – травянистая ива
буйдолан дакх – кустарниковая береза (черная), ерник
бурса-колл – бурса, арча
буьказаздерг – наперстянка крупноцветковая
бӀалланг, кулан бӀар, хьуьнан бӀар – орешник лесной, лещина обыкновенная
г1амаран акации – песчаная акация, сюзень
гӀундалгӀи, гӀундалгин кемсаш – черная бузина
дак – верба
дарбане лавранбалл – лавровишня лекарственная
детиха додум – серебристый лох
джагӀнакх – дикий крыжовник
дика лавран – лавр благородный
дитталг-колл – черноплодная рябина, арония
додум – лох узколистый
доьрадзӀам – дикая рябина
жӀоллам, аьрса – можжевельник обыкновенный, продолговатый, казацкий
йилгӀа – грабенщик, гребенчук
кавказан Ӏаьржабалл – черника кавказская
куока – терн, слива колючая
куоллан б1ар, хьуьнан бӀар – фундук
кхезарш, кондар-комарш – смородина
кьакъамаш – крыжовник отклоненный
кӀудалгаш – крыжовник обыкновенный
ламанан кхезарш – альпийская смородина
ламанан мангал-комар – горная ежевика
ламанан муьрг, харцмуьрг – городовина
лоппаг, куолл-балл – физалис обыкновенный, жидовская вишня, войлочная вишня, волчья ягода
малхбалехьара кхезарш – смородина восточная
мангал- комар – ежевика
маск, меска – спирея зверобойная
можа акации – желтая акация, карагана, чилига
можа колл, ялсаманан дитт – рай-дерево, желтое дерево
мокха сагалбуц – полынь сероземная
мошан колл – дрикда, куропатья трава
муьрг, бакъмуьрг – калина обыкновенная
муьстарг – барбарис обыкновенный
наркаш, стоьмагӀад – облепиха крушиновидная обыкновенная
ровзан – роза иглистая, розет
стов, стовн дитт – кизил обыкновенный, кизил мужской
суьлхьанан колл – кустарник, из ягод которого изготовляют четки
талл-колл – тальник, кустарниковая ива
тоц, эцхьам, батлакь – брусника обыкновенная
хебаре ровзан – розетт моршистая
хипалонаш, еатӀамара, сами – клюква
хьаьрмик, хьорам, к1егк1амбийриг, акха ровзан, тасалург – шиповник, гуляф, дикая роза
цициган комарш – голубика
цун колл – толокнянка
цӀелх – ситник
цӀен комар – малина
цӀен кхезарш – красная смородина
ц1ен ч1ижарг1а – красная бузина
цӀен эльхьамч – боярышник красный
цӀенлерг-колл – пион древовидный
цӀулла-дечиг – свидина, дерен кроваво-красный, свидина южная, теликрания южная
чанбалл, аьлти – крушина, медвежья вишня, бедринец
чайн-колл – чайный кустарник, камелия
чайн ровзан – чайная роза
чинтийн ровзан – китайская роза
чӀижаргӀа – бузина
шелх – вид кустарника
шиван-колл – вид кустарника
шиш – азалея, азалия, родендрон
элтаран мангал комар – сизая ежевика
эльхьамч, гӀоринг – боярышник
эртхан колл – держидерево
ярезаз, шолх – черемуха обыкновенная, или птичья
Ӏаьржа балл, элла – черника обыкновенная
Ӏаьржа комар – горная ежевика, куманикая ожина
Ӏаьржа кхезарш – черная смородина, виктория
Ӏаьржа ровзан – махровая роза, центрифолия
Ӏаьржа эльхьамч – боярышник черный
Бецаш
Бецаш – травы
айзан, айзани – рута душистая
айман – маклен сердцевидная
акха дата – дикорастущая рябина
акха бурак – дикорастущая свекла
акха картол – дикорастущий картофель
акха копаста – дикорастущая капуста
акха моьжг (муьжг) – горец почечуйный, птичий
акха (говран) муьстарг – щавель конский
акха хорсам – дикорастущая редька
акха хуох – дикорастущий лук, арум белокрылый
акха цица, очам – укроп полевой (дикорастущий)
акха цӀенлерг – дикорастущий пион-Марьин корень
аларт, дакку – донник
амброзии – амброзия
анас – рододендрон понтинский
аренан ба1 – бодяк полевой
аренан кхоьш – полевой горох
аренан кӀолла, кӀуояр – горчица полевая
аренан хьажбуц – мята полевая
атйоькхан воьта – кукушкин лен
ахка, акха кӀуомал – конопля сорная
багабуц, сег1аздерг – смолевка
бадриӀат – виснага маркововидная
байзан, йистана яз – лобелия вздутая
байн чай, цанийн чай – луговой чай
байсат, цӀебосберг – пиретрум мясо-красный
байшакъий – барашек
баката, кӀогӀадерг – базилик мятолистый
баксат – гравилат городской
баксати – пиретрум цинерарцелистый
бакшат, гӀирмаяр – крестовник
бакъ цикори, сийназаз – цикорий обыкновенный
балозан хутал-буц – восковой плющ
бамба-яр, чуьрк йолу бамба – хлопчатник мохнатый
бамба-буц, воьтан буц – льнянка
баркис – корцандр посевной
барсак, шера барсак – стефания гладкая
басарбуц, цӀийдаран буц – румянка, марена красильная, герань кроваво-красная
баслак – паслен дольчатый
баталаска – гледичия обыкновенная
бахчан, чоболу яр – панцерия шерстистая
бахьара, бӀарзалг, лагзаз – костяника
баштар – дрок красильный
ба1 – репейник, лопух, репей, репейник аптечный
бельси – гамамелис
бенбуц, доӀсьар буц – клевер луговой
берзан цӀозамаш – волчьи ягоды, жимолость
бернашкондар – сушеница топяная
бесгӀал – касатик
бешара зезаг – желтофиоль садовая
бикшети – сферофизап солонцовая
бити, кондарзаз – астрагал густоветвистый
бисикъат – стальник полевой
бишта – толокнянка обыкновенная
бици, можа зазакондар – желтушник раскидистый
бицина – олеанур обыкновенный
бойбӀаьргаш – манжетка обыкновенная
боккха баI – лопух большой
болатбуц, бинату – стальник
бугӀаяр, буькаяр, пистонъерг – белена (черная)
букати – бадан
бустамгӀа – аконит джунгарский
буштак – бодан толстолистый
буьказаз, мекха бос берг – наперстянка ржавая
бӀаьста, бӀаста – род горного лопуха широколистый лопух
бӀаьстенан маьлхабӀаьрг – адонис весенний
б1ег1иган ба1 – лопух войлочный
бӀижбаӀ – череда
бӀостбуц – борщевик Сосновского
вирбаӀ, 1онт1азхьоькхург – татарник колючий, чертополох
вирчӀим – дудник, дурман
галантус – гармала обыкновенная
генгентатеш – трава с красными стеблями
говрбуц – разновидность травы
говрмерз, жӀаьлийнцӀога, мерзбуц – хвощ
горгагӀадерг – псоралея костянковая
горга кан болу сугӀа – овсюг с круглым колосом
горгалийн канн – наперстянка розовая
гуьра болу вирбаӀ – чертополох курчавый
г1алакх-буц – меч-трава
гӀамаран шач – песчаная осока
г1амарбуц – цмин песчаный
гӀанйистденлург – каланхоэ
гӀанкурс – ламинария
г1арг1улин буц – журавельник, герань
гӀаргӀулин кхоьш – астрагал, журавлиный горох
гӀартабаӀ – дурнишник обыкновенный
гӀелан буц – маральник
гӀелан орам маралий корень
гӀиргӀан буц – ястребинка
гӀундалгӀи – бузина травянистая
гӀуореш – род съедобной травы
девзиг-буц – мятлик
деган буц – пустырник сердечный
даккхан хьагӀ буц – березка-вьюнок
дарбане аларт, даку, зазбохь – донник лекарственный
дарбане буквица, турсоби – буквица лекарственная
дарбане орам – женьшень, «человек- корень», жинзенг
датан г1ад, ч1урамзаз – коровяк раскидистый
дашбуц – свинцовка
даьтта доккху ба1 – сафлор шерстистый, желтяница
дегаорам – валерина (маунный корень) лекарственная
джакъ-джакъ-буц – вид сорняка
джантани – разновидность щирицы
джӀовни – корнеплод, дикая морковь
дзазкочар – петуния садовая
дзамбуц – разновидность травы
дзӀаьнбуц – растения с красными цветами
дзанжабил, Ӏамбар – имбирь
дзаӀпар – трава, из которой делали чернила
дзумбуц – разновидность травы
динберг, говрберг – подорожник большой
динкхел, говран тати – конский щавель
духдеттарг – трясунка
екабуц – погремок
жаӀуьнан буц, бежӀуьнан пӀаьлдиг – разновидность пастушьей сумки
жима баӀ – репешок (репейнишек)
жима г1а долу муьстарг – шавелек
жӀаьлин нитт, кӀайн нитт, къора нитт, тарбулас – крапива глухая, яснотка белая, пустырник сизый
зуьнан буц – ежовник
ишалчай – иван-чай узколистый, кипрей, капорский чай
иччархойн буц – трава снайперов
йоша – род сорной травы с сильным запахом
йилбазк1охцал – верблюжья колючка
йилбазк1удал – род сорной воды
йиппар – фенхель
кан болу суг1а – овсюг с колосом
кержибуц – овсянка
ковсткомар – разновидность травы
кондар-буц – перекати-поле
корсам – мох, омела белая
куж болу буц, залам, зилам – хохлатка
куй болу ба1 – бодяк огородный
куочар – иван-чай обыкновенный
кура кам болу суг1а – овсюг с красным колосом
кхарнакх – колючий молокан, молокан татарский
кхиош болу к1омал – конопля посевная
кхоткъа, кхот1а – дикий или ползучий клевер, трехлапка, люцерна
кьаж – осока, тырса (вид ковыля)
къаьнзиг – пастушья сумка
къаьхьа буц – чернобыльник
кьаьхьа нуй, кьаьхькьух – полынь таврическая
къийган бӀаьрг-буц – вороний глаз
кьухбуц, деган буц – пустырник
кӀабуц – пырей
кӀайн аларт – донник белый
к1ай ба1, к1айн корта болу ба1 – бодяк, белый репейник
кӀелхьардиг, кӀалхьа, чхьовг – сурепка
кӀен баӀ – пшеничный репейник
кӀуомал – конопля
кӀуон орам – хрен
лайлакх буц – аистник
ламанан чайбуц, чайнкондар – зверобой горный
лавран, чомагӀа, сийлаллин гӀанкочар – лавровая трава, лавр
лаьтталуьттург, чайн кондар – зверобой обыкновенный, пронзенный
лаьттан бӀараш – арахис, земляной орех, лабазник обыкновенный
лаьхьанмоп – ланцетолистый подорожник
лаьхьан моьжг (муьжг), лаьхьан яр, ирпатар – горец змеиный
лаьхьан саьрамсекх – дикорастущий чеснок
лекха арса, ирагӀашдерг – можжевельник высокий
лергьяхаран копаста – заячья капуста
липпар – пажитник обыкновенный
ломан моьжг (муьжг) – альпийский горец
маждарбуц – желтущник
мазункӀ, мазуте1 – вид горного молочая
маргӀал – разновидность травы
маск – спирея зверобойная
машхьоькхург – мать и мачеха
маьлхан буц – солнечная трава
меж (муьжг), г1езан хох – гусиная лапка, гусиный лук
мерза орам – многоножка, лакрица
мохлоьцург – ветреница
мошанбуц – куропаточья трава
моьж, муьжг – спорыш, топтун-трава
мушкарт-комар – куманика
муьжг – подорожник-лапчатка
муьстарг – щавель, кислица
мӀаьлеш – разновидность травы
наббуц – сон-трава, прострел золотистый –
набйийриг, атйокхан бӀаьрхиш – дрема лесная, кукушкина слезки
нацхчӀим – дудника разновидность
нехца – купырь лесной
нитт (нитташ) – крапива двудомная
норибуц – полынь веничная, таврическая
ноьдаба1, зазабохьберг – пижма обыкновенная
нӀаьний доху буц, дешигӀаз – золототысячник малый
огар – ковыль нежный, степной
паччахьан буц – базилика
паччахьан буц-хутал – клематис
потакх – разновидность пастушьей сумки
пхьагалчӀим – дудника разновидность
пхьадаран хьесаш, хинан бецаш – водоросли
пхьаьгал-цӀазам, хьуьнцӀазам – земляника
риевен – ревень
сагалбуц, къаьхькъух – полынь, ешман
сайн корсам – олений мох, ягель
сегӀазбуц – тау-сагыз, хандрила ситниковая
седан зезаг – звездовка
сейн комарш – оленьи ягоды
селдарбуц – сельдерей
селенгӀа – омела белая
сесий лохку яр, къаьхькъух – полынь серебристая
синз – веничная трава
стимурха – черемина
сугӀа – овсюг, сорго
суорам – вид болотного растения
тархбуц – стенница
тати – лебеда, щирица луговая
тидарбуц – ячмень заячий
товбуц – отава
томари – рогоз узколистый
тоьлабуц – разновидность травы, растущей на земляной крыше
турбуц, энийн буц – сабельник
турс – таволга зверобоелистая, лабазник вязолистый
тхинбуц, сагалматаш лоьцург – росянка
тӀелеташ долу сугӀа – прилипающий овсюг
т1еххаза шурба1 – молочай прекрасный, плонцетия
тӀулгийн огар – ковыль камнелюбивый
уьстагӀан буц – баранья трава, баранка, орника
уьстагӀан кхоьш – нут
уьшалан шач – аир
харцнитт – крапива нежгучая
халбуц – свербига
харцтати – лебеда
харцтаьллинг – девичий виноград, партеноциус
хилуьттург – разновидность травы
хинан бурч – водяной перец, водяной горец
хинан бӀара – водяной орех, чилим
хинан 1еха – ряска малая
хинджбуц – куриное просо
хояхар, хур, бодсовсоргаш – хмель обыкновенный
хояхаран бурч – хмельной перец, кава-кава
хутал-буц – плющ
хьажойн буц, хьажбуц, кӀочамберг, басхьат – мята длиннолистая
хьакхийн Ӏажаркх – свинорой пальчатый
хьожа йогӀу буц – богородская трава, чабрец, чабер, тимьян
хьозан цӀен дуга – птичья гречишка
хьозийн кхоьш – вика, мышиный горошек, чечевица
хьокхам буц – просвирняк, калички, мальва
хьонка – черемша с узкими листьями
хьоькхург – разновидность лопуха, чумной корень
хьуьнан ба1 – лопух лесной
хьуьнкӀашъяр – икотник
хӀордан хох – морской лук
цициган комар – паслен, паслен черный
цицигцӀога – разновидность хвоща
цициган кӀайн комар – паслен белый
цициган цӀен комар, цӀелергахъухкарш – паслен красный
цицмат – режуха, мурратун
цкьарг – дикорастущий лук, сухотный корень, арум белокрылый
цӀабалган яр, кӀохцалботт – конский каштан
цӀазам – клубника
цӀазамбуц – лютик
ц1ег1а бенбуц, хьаштарг – клевер розовый (красный)
цӀелхьанаш – ситник
цӀен орам, туьтигӀад – копеечник чайный, красный корень
цӀийцӀандийриг, эзаргӀадерг – тысячелистник
чайнбуц, кондарчай – чайная трава
чамбуц, пекшут – петрушка
чамхутал – ваниль
чанкӀирт – род съедобной травы
чантик – медвежий огурец
чинтийн цица, тахьсур – анис китайский
чо болу ба1 – ворсянка
човбуц – володушка
чураш, курагӀад – папоротник (шитовник-мужской, матерка - женский)
чхьовг – сурепка
чхьораш – черный папоротник
чӀим, нехца – купырь лесной, бутень
чӀирбаӀ – чертополох
шайтӀан к1а, чӀурамзаз – коровяк, медвежье ухо
шайтӀан сахьт – разновидность травы
шач – аир, пущина
шекъабуц, баштакъ, цӀенагӀад – чистотел
шиебу – черемша с широкими листьями, медвежий лук
шиш – спорынья или родендрон желтый
шолча, товрид, батлас – шалфей
шоьпа – черемша с более резким вкусом и запахом
шпинат – огородная съедобная трава
шурбаӀ – лактук, молочай
шурлуьттург – мягкая трава, через которую цедят молоко
шуьйра гӀа долу шач – рогоз широколистый
шуьйра кан болу сугӀа – овсюг с широким колосом
эмкалбаӀ – верблюжий репейник
эмкалбуц, желтийн буц, кӀохцалбуц – верблюжья трава, греческое сено, солянка
эрз – камыш, тростник
эфирбуц – эфиронос
юша, къаьхькъух – полынь обыкновенная, чернобыльник ланцетолистый
яхкар – звездчатка средная, мокрица
Ӏажалкх – пырей ползучий
Ӏажаркх – пырей, свинорой
Ӏаждарбуц – душица обыкновенная
Ӏаждаркх – душица, материнка
1алларойн ба1 – вид репейника
Ӏанжалг, баскату – алтей лекарственный
1аь1а – лопух обыкновенный
1аь1алг, жимаӀаьӀа – разновидность лопуха, лопух маленький
Ӏетторг – рвотный корень, сенега
1иеха, хьаг1буц – полевой вьюнок, тина, ряска
1ов-буц – перловник
1онт1аз – девясил лекарственный
1онт1азхьоькхург – чертополох
1оь1арг – разновидность лопуха, лопух большой
Чам тобо ораматаш
Чам тобо ораматаш – Пряные растения
акха дата – дикорастущая рябина
акха бурч – дикорастущий перец (нераскрывшиеся цветочки)
алзам – гвоздика
аренан кӀолла – горчица полевая
бӀостбуц – борщевик Сосновского
дарбане аларт, даку, зазбохь – донник лекарственный
йиппар – фенхель
къаьнзиг – пастушья сумка
къаьхьа буц – чернобыльник
кӀон орам – хрен
лавран, чомагӀа, сийлаллин гӀанкочар – лавр, лавровая трава
лавранан г1а, чамтобийриг – лавровыи лист
липпар – пажитник
муьстарг, муьста гӀа – щавель, кислица
муьрг, бакъмуьрг – калина
нитт (нитташ) – крапива
ноьдабаӀ, зазабохьберг – пижма обыкновенная
оччам – укроп
селдарбуц – сельдерей
хьажойн буц, хьажбуц, кӀочамберг, басхьат – мята длиннолистая
хьожа йогӀу буц – богородская трава, чабер, тимьян, чабрец
цица, ломан цица – тмин, горный укроп
чамбуц – петрушка
чамхутал – ваниль
шовхалди, байшакь – борщевик
юша, къаьхькъух – полынь обыкновенный
Ӏаьржа орам – скорцонер, черный корень
1онт1аз – девясил высокий
Чайн чам тобо ораматаш
Чайн чам тобо ораматаш – Растения, дающие напитки чайного типа
байн чай – луговой чай
дарбане буквица, турсоби – буквица лекарственная
ишал-чай – иван-чай узколистый, кипрей
йилбазкӀохцал – верблюжья колючка обыкновенная
куочар – иван-чай обыкновенный
ламанан чай – зверобой горный
лаьттан бӀараш – лабазник обыкновенный
лаьттлуьттург, чайн кондар – зверобой обыкновенный
муьстарг – кислица обыкновенная
очам – укроп обыкновенный, горный укроп
хьажбуц – мята
хьожа йогӀу буц – чабрец
чайн буц – чайная трава
Къахъон чам тобо ораматаш
Къахъон (кофе) чам тобо ораматаш – Растения, дающие напитки кофейного типа
бакъ цикори, сийназаз (орам) – цикорий обыкновенный (корень)
боккха баӀ (орам) – лопух большой (корень)
дарбане баппа, бежаӀуьнан баппа (орам) – одуванчик лекарственный (корень)
датта (хӀуш) – рябина (семена)
наж (бӀараш) – дуб черенчатый (желуди)
тархийн наж (бӀараш) – дуб скальный (желуди)
хьаьрмик, тасалург (хӀущ) – шиповник (семена)
элхьамч (хӀуш) - боярышник (семена)
Юуш йолу ораматаш
Юуш йолу ораматаш – Съедобные травы
акха копаста – дикорастущая капуста
акха хох – дикорастущий лук
балг – земляная груша, топинамбур
бахьара, бӀарзалг, лагзаз – костяника
боь – горный чеснок
бӀаьста, бӀаста – горный лопух, широколистый лопух
г1уореш – род съедобной травы
джӀовний, жӀонка – дикорастущий морковь
лаьхьан моьжг (муьжг) горец змеиный –
лаьхьан саьрамсекх – дикорастущий чеснок
мерза орам – многоножка, лакрица, солодка
мушкарт-комар – куманика
муьстарг – щавель, кислица
нехца – купырь лесной
нитт (нитташ) – крапива
пет1аматан зезаг (х1уш) –
пхьагал-цӀазам, хьуьнцӀазам – мак (семена) земляника
риевен – ревень
суорам – вид болотного растения
тухтатеш – колокольчик лесной
халбуц – свербига
хьаьрмик, тасалург – шиповник
хьожа йогӀу буц – чабрец
хьозийн кхоьш – чечевица
хьонка – черемша с узкими листьями
цкъарг – дикорастущий лук, сухотный корень, арум белокрылый
цӀазамбуц – лютик
чамбуц, пекшут – петрушка
чанкӀирт – род съедобной травы
чӀим – бутен
шовхалди, байшакъ – борщевик
шоьп – черемша с широкими листьями
Ӏамбар – имбирь
1аь1а – лопух
Дарбане ораматаш
Дарбане ораматаш – Лечебные травы
адамат – помидор
адлус – коричник камфорный
аларт, нецабоьяр, дакку – донник
байса – авран лекарственный
бакъ цикори, сийназаз – цикорий обыкновенный
басар, горгалешдерг – колокольчик
бахьара, бӀарзалг, лагзаз – костяника
баӀ – репейник, лопух
бенбуц, докъар буц – клевер луговой
боча бӀар – грецкий орех
боьразӀам, чӀегӀардиган кӀа – ландыш
буг1аяр, буькаяр, пистонъерг – белена (черная)
бурак – свекла
бӀижбаӀ – череда
вета – лен посевной
галантус – гармала обыкновенная
говрмерз, жӀаьлийн цӀога, мерзбуц – хвощ
горгагӀадерг – псоралея костянковая
горгалийн канн – наперстянка розовая
гӀабакх – тыква
гӀамарбуц – цмин песчаный
дак – ива (кора)
дарбане аларт, даку, зазбохь – донник лекарственный
дарбане буквица, турсоби – буквица лекарственная
дарбане баппа – одуванчик лекарственный
дарбане орам – женьшень
даьтта доккху баӀ – софлор
дегаорам, дарбане дегаорам, набтуьйсург – валериана аптечная, маунный корень
дзанжабил, Ӏамбар – имбирь
динберг, говрберг – подорожник большой
жима ба1 – репешок маргаритка
жовхӀаран буьртигаш, можаб1аьрг –
з1ам, з1амбуц – целебная трава
йиппар – фенхель
картол – картофель
куж болу буц, залам, зилам – хохлатка
кхеламуолх – горошек лесной
кьаьнзиг – пастушья сумка
кьаьхьа буц – чернобыльник
кӀайн зезаг, аштаркх – белая ромашка лекарственная
к1айн нитт, кьора нитт, тарбулас – яснотка белая
кӀолла – горчица
кӀон орам – хрен
лаван, лаван зезаг, кенабуц – лаванда
лаьттлуьтгург, чайн кондар – зверобой обыкновенный, пронзенный
лаьхьанмотт – ланцетолистый подорожник
лаьхьан моьжг (муьжг), лаьхьан яр, ирпатар – горец змеиный
липпар – пажитник обыкновенный
машхьоькхург – мать и мачеха
маьлхан буц – солнечная трава, лекарственная
маьлхан хӀуш, кхахьпа – подсолнечник
моьжг (муьжг) – спорыш
муьжг – подорожник-лапчатка
муьстарг – барбарис
наркаш, стоьмагӀад – облепиха крушиновидная обыкновенная
нитт (нитташ) – крапива
ноьдаба1, зазабохьберг – пижма обыкновенная
нӀаьний доху буц, дешигӀаз – золототысячник малый
оччам – укроп
петӀамат-зезаг – мак
пхьагал-ц1азам, хьуьнан ц1азам – земляника
риевен – ревень
сарап, къаьхьабаӀ – алоэ, столетник
саьрамсекх – чеснок
селенгӀа, корсам – омела белая
стимуха – черемица
сула, канберг – овес
тхинбуц, сагалматаш лоьцург – росянка
хипалонаш, еатӀамар, сами – клюква
хох – лук
хояхар, хур, бодсовсоргаш – хмель обыкновенный
хояхаран бурч (орам) – хмельной перец, кава-кава
хьажойн буц, хьажбуц, кӀочамберг, басхьат – мята длиннолистая
хьаьжкӀан хьаса – кукурузные рыльца
хьаьрмик, тасалург – шиповник
хьожа йогӀу буц – чабрец
хьоькхург – лопух, чумной корень
хьуьнан пхьагал-цӀазам – земляника лесная
хӀордан копаста – морская капуста
цитмат – режуха, мурратун
цица – тмин
цӀабалган яр, кӀохцалботт, албӀар – конский каштан
цӀазамбуц – лютик
цӀен бурак – красная свекла
цӀен дуга, ал дуга, мокха хӀу – гречиха
ц1ен орам, туьтиг1ад – копеечник чайный, красный корень
цӀий цӀандийриг, эзаргӀадерг – тысячелистник
чайнбуц, кондарчай – чайная трава
чамбуц, пекшут – петрушка
чамхутал – ваниль
човбуц – володушка
чанбалл, аьлти – крушина, медвежья вишня, бедринец
чураш, курагӀад – папоротник (шитовник - мужской, матерка - женский)
шач – аир болотный
шекъабуц, баштакъ, ц1енаг1ад – чистотел
шелла, лайк1елзаз – подснежник красный
шовхалди, байшакъ – борщевик
шолча, батлас, товрид – шалфей
шурба1 – латук, молочай
эмкалбуц, желтийн буц, кӀохцалбуц – верблюжья трава, греческое сено, солянка
юша, къаьхькъух – полынь
Ӏаж – яблоня (плод)
Ӏамбаран тайпа – галанта, калган
Ӏанжалг, баскату – алтей лекарственный
Ӏаьнджолг, заьнажалг – алтейский корень
Ӏаьржабалл – черника (ягода)
Ӏетторг – рвотный корень
1онт1аз – девясил лекарственный