Сар пагытыштат тунеммым чарнен огытыл

Кугу Отечественный сар тӱҥалме дене йоча-влакым туныктымо, кӱшыл образованийым пуымо шотышто шуко нелылык лектын. «Тыгай шучко сар кайыме годым науко нерген кузе кутырет, вет чылан фронтыш каеныт» манын шоналташат лиеш. Но тудо жапыште шинчымашым пуаш эшеат чот пижыныт, йоча-влакым туныктеныт, кӱшыл образованийым пуэныт, науко аланыште паша вияҥын толын.
Тидын нерген Российысе сарзе ушемын республикысе пӧлкажым вуйлатыше, историй науко кандидат Евгений Кузьмин каласкала.
Кугу Отечественный сар тӱҥалме годым Марий кундемыште 706 школ лийын. Тунамсе жаплан шуко гай чучеш. Но школ-влак ныл, шым классан лийыныт, да икмыняр кыдалаш школ пашам ыштен. Утларакшым – Йошкар-Олаште да Козьмодемьянскыште. Ӧрмашан, но сар жапыште школьник-влак шукемыныт гына, вет сар деч ончыч шуко аза шочын.
Сар тӱҥалмеке, Йошкар-Олаш шуко предприятийым эвакуироватлыме, еҥ-влак толыныт. Тунам рӱдолаште индеш школ лийын, икмыняржым пырля ушеныт, мутлан, шымше ден индешымшым, кудымшо ден луымшым. Йоча-влакым туныктышо-шамычын, тунемше-влакын пачерыштыштат туныкташ тыршеныт. Тунемме паша моткоч неле лийын. Кечывал марте икшыве-влак шинчымашым погеныт гын, кечывал деч вара йоча, кугурак тунемше-влак колхозлан полшаш але заводлаш да фабрикылаш пашам ышташ каеныт. Иктат мӧҥгыштӧ шинчен огыл: кугыеҥ-шамыч дене пырля нунат сеҥымашым лишемденыт.
Тунемше-влакын тунам тӱрлӧ движенийышт лийын. Ӱдыр-рвезе-влак, оксам поген, фронтлан полшеныт. Тимуровский отряд-влакым чумыреныт. Вет шуко еш гыч пӧръеҥ-влак сарыш каеныт. Нунын черле аваштлан але пелашыштлан полшаш кӱлын: пум йыгаш да шелаш, вӱдым кондаш. Тимуровский отряд-влак Йошкар-Олаште веле огыл, моло вереат шуко шочыныт, ӱдыр-рвезе-шамыч поро пашам ыштеныт.
Мо оҥайже, рӱдоласе кудымшо номеран школышто тыгай отрядым Ролан Быков вуйлатен. Сар деч вара тудо кумдан палыме артистыш, режиссёрыш савырнен. Сар тӱҥалмеке, рвезым Йошкар-Олаш эвакуироватленыт. Моткоч чолга школьник лийын, маныт.
Нелылыкым ончыде
Йоча-шамычым талантан туныктышо-влак туныктеныт: Клавдия Кильбедина, Таисия Александрова, Мария Шерстнёва. Палемдыман, Мария Степановна кум эргыжым фронтыш ужатен. Кугуракше, Борис, ПЛТИ-ште (кызыт – Политех) тунемын. Тудым подольский курсантлан налыныт. 1941 ий 16 октябрьыште Борис Моском аралымаште колен. Евгений – 1942 ий апрельыште Моско воктене. Кумшо Геннадий эргыже 1945 ий апрельыште Берлиным налмаште вуйым пыштен. Кум эргыжат сар гыч пӧртылын огыл. Мом шижын ава шӱм, Мария Степановна шкеже гына пала. 1946 ийыште туныктышылан «Заслуженный работник образования РСФСР» лӱмым ик эн ончыч пуэныт. Чот неле лийын гынат, вуйым сакен, шортын шинчен огытыл – пашам виян ыштеныт.
Кӱшыл образованийым пуымо паша тыгак чарнен огыл. Сар годым пединститутым Козьмодемьянскыш кусареныт, Поволжский лесотехнический институтым – Звенигово район Мушмарий селаш.
Кугу Отечественный сар жапыште пединститут 700 наре туныктышым туныктен луктын, Поволжский лесотехнический институт – 200 наре инженерым.
1941 ийыште Марий шымлыше институтым петыреныт – пашаеҥ-влак фронтыш, вес пашаш каеныт. А 1943 ийыште институт Горький уремысе 9-ше номеран пӧртыштӧ уэш пашам ышташ тӱҥалын. Специалист-влак фольклорым, этнографий да историй дене кылдалтше материалым угыч погаш тӱҥалыныт.
Адакшым сар жаплан Йошкар-Ола академический, научный рӱдерыш савырнен. Ленинград гыч тышке кугыжаныш оптический институтым кусареныт.
Марий кундемын рӱдолашкыже 700 наре учёный, вич академик, 20 науко доктор, 31 науко кандидат толыныт да иканаште пашалан пижыныт.
Нуно тӱрлӧ опытым эртареныт, олаште люминесцентный лампе, икымше электронный микроскоп (сӱретым 20 тӱжем наре пачаш кугемден) «шочыныт».
Республикысе кугыжаныш архив гыч налме фото.