💥ХИСОБЛИ ДУНЁ.

3-қисм.
Гр: 🔥Ҳикоя ва қиссалар🔥
— Йўқ мен бир-икки кундан кейин кайтиб кетмокчиман.
—Сизни кеткизамизми? Йук булмаган ran. Бу юртнинг сувини ичган одам хеч каёккз кетолмайди, — хазилга олди йигит.
— Кани юринг, онам тушлик овкатга айтиб кел, деб
юборганди. Сал бўлмаса унутаёзибман, — гапни бурди
Хайитбой.
— Э, койил-е, Зубайдаа. Кайнинг билан иккимизни
уртамизда воситачилик килишга хам улгурибсан-а, чаккон экансан, майли охири бахайр булсин, — деб уйлаб
борарди. Овкатланишар экан уларни кузатди. Тогликларни купол овкатланишади, дейишарди. Бекор ran экан. Мана
дастурхонга пичок,, санчки кошиклар куйилган. Хаммаси, айникса, Хайитбой хам рисоладагидай ейишарди. Tог ва тог атрофи кишлокларда шахарга Караганда мехнат жуда
куп булгани сабабли овкат хам бирмунча купрок ейиларди. Шу сабаб бўлиб, баъзи гап-сўзлар таркалган булса ажаб эмас.
Овкатланишаётган пайтда хам иккисини кузи бир неча
марта учрашишди. Сурайё узини огир-вазмин, йигитга бепарводай тутарди. Хайитбой тушликдан кейин кетишга
шошилди. У янгасига нималарнидир тайинлади.
— Болажоним, бир зум хам тиниминг йук. Бир оз
утирсанг бўлмайдими? Офтобда куйиб кетибсан, — зорланарди Ойларбиби.
— Онажон бир хафтада иккинчи экинни экиб булсам
ёнингиздан кетмай угираман, — у ran орасида Сурайёга
караб куйди.
— Болам качонгача ёлгиз юрасан. Икки йил бўлай деб
колди. Энди рўзгорингни тиклаб олсанг булмайдими?
— Булади, онажон, насиб этса якинда тиклаб оламан, — деб кулини дуога очди.
— Тупрок олсанг олтин булсин. Бошинг омон булсин.
Яратган эгам бахтингни очсин, — деб онаси фотиха берди.
Шу куни кечга якин дарвоза олдига оппок рангли
волга машинаси келиб сигнал берди. Бу ердагилар унинг
овозини танийди шекилли янгам келди, деб югуришиб
дарвозани очишди. Ундан билаги-ю, буйни, кўлларига
олтин такинчоклар такиб олган магрур аёл тушди. У ховлига беписандлик билан назар ташлаб чорпоя устидаги
курпачага утирди. Ойларбиби у аёлдан айланиб-ургилар неварасининг соглигини сурарди.
— Момо, неварангизни уйлантирмокчимиз. Эртадан
кейин тўй, шунга айтиб келдим,— деди.
— Нима дединг, эртадан кейин туй дейсанми? Болажонимдан колган ёдгорим уйланадиган булдими? — кампирнинг кузларида ёш калкди. — Лекин нега олдинрок;
келмадинг? Кимнинг кизи, качон унаштирдинглар? —
Ойларбиби келинига каради.
Аёл бир зум жим булиб колди. Унинг авзойи бузилганди.
— Момо, ёлгиз бошим билан рузгоримни утказиб,
углимни укитиб уйлантирмокчи булсам. Сизларга огирим
тушмаса. Ёрдам сурамасам. Сизлар хабар олиш урнига яна
упкалайсиз-а, — чимирилди аёл.
— Болам, кейинги пайтларда икки марта бордим. Дар-
возанг кулф экан. Хамсояларингдан сурасам бир марта
курортга кетган, деди. Иккинчи боришимда каёкка кетганини билмаймиз, дейишди. Уйдан сени топмасак, —аччикланди кампир.
— Уйнаб юрганим йук соглигим булмагани учун даволанишга борганман. Бошка вакт сизни кпчон келишингизни билмайманку. Тирикчилик, бола укитиш уйлантириш узи булмайдику.
— Боламдан колган мол-дунёни ётиб есанг, етмиш
йилга етади. Нима камчилигинг бор.
— Болам, болам дейсиз. Битта болангиз эмас. Менинг
Хам хиссам катга булган. Унга отамдан колган дунё хам
кушилган. Булмаса бизлар хам сизларга ухшаб юрардик.
учма-уч яшаб.
Уларнинг тортишуви жанжалга айланмаслиги учун
Зубайда гапга аралашди.
— Куйинг янгажон, бегонадан эмас, узининг кизидай
булиб колгани учун хам сиздан упкалаяптилар. Насиб этса
эртага етиб борамиз. Кулимиздан келганича хизмат киламиз. Дастурхонга каранг, чойингиз совиб к;олди, — деб
уртадаги совукчиликни кутарди. Сурайё бу вакгда деразаси
очикуйда утириб уларни кузатарди. Бир оздан кейин аёл
урнидан турди. Машинасини ут олдириб, совуккина хайрлашиб жунаб кетди.
Шундан кейин Сурайё чикиб, дастурхонни йигиб олди.
У секин-аста рузгор ишларига ёрдамлаша бошлади. Кечкурун Зубайда Сурайёни ёнига чакирди.
— Бугун хужайним келмайди. Бир иш билан кеттан.
Келинг, гаплашиб ётамиз. Вой синглим-ей, кундузи бир
пастгина гурунглашиб утиришга вакт тополмайман. Кечкурун чарчаб ухлаб коламан, — деди. Улар ёнма-ён жой
солиб ётишар экан, Сурайё бояги аёл хакида сураб колди.
— Овсиним, исми Феруза. Э, бу хакда гапирсам узи
бир достон. Кайногам Каршида олийгохда укиб юрганида
Уша ерлик бадавлат кишининг ёлгиз кизи билан танишиб
колади. Кайнонам бу вактда чоли вафот этиб, уч угли
билан зур-базур кун куришган. Гапнинг кисқаси қайноғам уша уйга ичкуёв булиб қолади. Овсиним жуда эрка,
тантик булса хам бойлигига учган кайногам чидаб яшай
бошлайди. Кайнотаси куёвининг хурматини жойига куйиб,
унга ишониб, бор топган дунёсини уларнинг кулига тутказганди. У одамнинг аёли вафот этган булиб, канд касаллиги билан огриб келаёттани учун хам кайта уйланмаган. Бутун умиди шу кизи ва куёвида булган. У мухтож
бўлиб келганларга фоизга пул бериб бойиб кетганди. Вакти келиб, у киши бандалик килгандан кейин кайногам
билан овсиним барча мол-дунёнинг эгаси булишган.
Бу вактгда кайногам кайсидир курилиш ташкилотида
бошлик, булиб ишларди. Улар битга ўгил куришган. Овсиним бошқа тугмаган. Мен келин булиб тушганимда Рустам акам трактор хайдарди. Бир куни кишлоқка бурилишда икки бола йулидан чикиб колади. Тракторни куриб
иккиси икки томонга кочади. Уларни босмайин деб рулни
буради. Лекин бу вактда биттасини уриб юборганди. Болани дарров касалхонга етказишади. Камалиб кетмаслиги
учун милицияга, боланинг ота-онасига катта пул бериш
керак булди. Овсинимга, кайногамга ёрдам сўраб бордик.
У киши овсинимдан утолмадими, ёки узи мехрсизми, харкалай ортикча пулимиз йук, деди. Феруза: «Бир
танишим бор, у фоизга пул беради. Уртага тушиб олиб
берайинми?»—деди.
Мен Рустам акамни камалиб кетмасин деб рози булдим.
Кайнонамга айтган эдим. У киши «Майли узинг биласан»,
— деди.
Шундай килиб, Феруза овсиним мени бир аёлникига
олиб борди. Йигирма фоизга келипшб, анча пул олдим.
Овсиним узим кафолатман, деди. Мен илгари бундай
ишларга аралашмаганим учун фоиз кридасини билмасдим.
Мен бир йилдан кейин кайтараман, дегандим. Улар ихтиёрингиз, йигирма фоиэдан туласангиз булди, деб тилхат
ёздириб олди. Мен бир йилдан кейин пулнинг устига йигирма фоиз кушиб беришим керак, деб уйладим.
Рустам акам жавобгарликдан кутулиб, хамма иш жой-
жойига тушганда орадан уч-тўрт ой ўтди. Бир куни пул
берган аёл шиддат билан кириб келди. У юзингда кузинг
борми демай:
— Нега фоиз пулини вактида олиб келмаяпсизлар? —
деб туполон кугарди. Мен:
— Бир йилга олгандимку, энди турт ой булди, — де-
дим хайрон булиб.
— Фоизичи, хар ойда йигирма фоиз тулашинг керак,
— деди бакириб.
— Бу канак;аси, бундай келишмагандик-ку, майли пулингизни эртага кейин етказиб бераман, — дедим.
— Канча олиб келасизлар? — деди фоизчи аёл истехзо
билан.
— Икки минг сум олганман. Хозир кулимда минг сум
бор бозорга икки сигиримизни олиб чикамиз, минг сумга
етиб крлар, — дедим.
— Карзингизни канча булганини биласизми? Бир ойда
Tÿpr юз сумбан кушилганда хозиргача фоизининг узи бир
минг олти юз сум булди. Жами уч минг олти юз сум.
— Нима, нима дедингиз? Уч минг олти юз cÿм булди
дедингизми? — Рустам акам Утирган жойида сакраб туриб
кетди.
— Ха, уч минг олти юз карзингиз бор, хисоблаб
куринг, — аёл 6ÿuш келмади.
— Ахир мен бир йилга йигирма фоиз дегандимку, —
йиглагудай булдим.
— Каерда бор шундай карз берадиган. Фоиз ойма-ой
берилади. Мана узингиз кул куйиб берган тилхат.
Мен имзомни танидим. Бу уша кунги когоз эди. Пулни бир йилдан кейин кайтараман. Ойига йигирма фоиз билан деб ёзилганди. Мен уша пайтда ойига деган сўзига
эътибор бермагандим. Рустам акам хам тилхатни укиб чикди.
Аёл дагдага килишга утди. Фоиз пули олиб карз булганимиздан бошкаларнинг хабардор булишидан уйимиздагилар
номус киларди.
— Синглим, узи ишонганим икки сигир. Шуни сотиб
берамиз. Лекин фоизини сабр килиб туринг. Tÿpт бешта
бузок, бор кишгача бокайлик. Сотиб бераман, — деди илож
топа олмай.
— Бупти, душанба куни икки мингни етказинг. Колганини кейинроқ берарсиз, — деди аёл. Кайнонам нима
килишини билмай бир бизга, бир ÿiua аёлга караб жавдирар эди. Кенжамиз Хайитбойни уйлантирамиз деган турт
бузок, хам кулдан кетаётгани учун йиглаб юборди.
Икки сигирнинг пули бир минг бир юз cÿм булди.
Юз сумни олиб к;олиб уйдаги пулга кўшиб, икки минг
килиб олиб бордик. Унгача аёл янги тилхатни тайёрлаб
куйганди. «Ойига йигирма фоизли берган пулимиздан бир
минг олти юз суми колди. Бугун иккинчи май. Качон
булса хам шу келишилган пулни фоизи билан кайтариб
беради», деб ёзиб куйган экан. Рустам ака тилхатнинг
тагига «Колган пулни октябрь ойида кайтариб бераман»,
деб ёзиб кул кўйди. Октябрнинг охирида туртга бузок;-
нинг нархи бир минг саккиз юз сум булди. Биз бир минг
олти юз сумни олиб етиб бордик.
Нурхон фоизчи олдимизга яна дафгарини очиб куйди.
— Xўш иккинчи майда бир минг олти юз cÿм булган.
Олти ойда хар ой уч юз йигирма сумдан жами бир минг
туккиз юз йигирма сум булади. Аввалги бир минг олти
юз сумга кушсак уч минг беш юз йигирма cўм булади.
Хужайиним калтираб кетди.
— Кандай одамсизлар. Ахир олган пулимиз хаммаси булиб
икки минг cÿм 6ÿnca. Хозирча уч минг олти юз cўм берган
булсам, яна нимага сурайсизлар. Инсоф борми сизда? — деди
— Э, тухтанг бакирманг, мана ёзган тилхатингиз. Истасангиз ана суд га беринг. Лекин сиз айтган инсофга келсак менинг инсоф халтам качонлар тулиб кетган. Менга
унинг кераги йук, — аёлнинг юзи локайд ва тунд эди. У
бизнинг соддалигимиздан, тажрибасизлигимиздан фойдаланган экан. Унинг «судга беринг» деган сузни баланд
овозда катьий килиб айтгани учун биз унинг сўзини суд
тасдикдайди, деб тушунибмиз. Рустам акам нима киламиз, деб менга мултаради.
— Куяверинг, хеч чорасини тополмасак отамга бораман, ёрдам беришади, — дедам. Кучага чиккач хужайиним
«акамизникига борамиз», деди.
Кайногам бадавлат булгани билан овсинимдан утиб
пул бера олишига кузимиз етмаса хам сувга чукаётган
одам хасга ёпишади деганларидай, умидвор дунё, бир ran
ташлаб курайлик, деб кириб бордик.
Ховлининг четида икки киши катга кўчкорни бугизлаш билан овора. Эшболта кайногам машинаси юкхонасидан бир неча кутилардаги нарсаларни олиб куярди. У бизларни куриб бир зум караб турдида:
— Э келинглар, калайдан йуклаб келибсизлар, — деб
куриша кетди. Бизнинг келишимизни кутмаган овсиним
шунчаки совуккина куришиб, сурашди. У ичкарига эмас,
курпачалар тушалган айвонга таклиф килди.
Сурашиб булгач, хужайиним:
— Кўй суяяпсизларми? Карашиб юборайми? — деб
кузгалди. Шунда кайногам хам, овсиним хам:
— Йук., йук,- Куявер, узлари эплашади. Бугун нозик
мехмон келиши керак эди. Шунга тайёргарлик кураяпмиз,
дейишди. Биз:
— Бир иш билан келгандик, дарров кайтиб кетмокчимиз, — дедик. Шундан кейин хотиржам тортган кайногам утириб:
— Нима ran? ~ деди. Мен овсинимга караб:
— Фоизга пул берган таниш аёлингиз ортикча пул
талаб килаяпти, — деб булган вокеани айтиб берган эдим.
Унинг ковоги уюлди.
— Бировга холис хизмат килиб кулфатдан кутказсанг-у, рахмат дейиш урнига упка-гина килиишнгиз нимаси. Хозир хамма хам фоиз пул беради. Ким хам шунчаки карз берарди, — чимирилди.
— Майли, лекин инсоф билан куйсин, фоизни купайтириб юборибди, — гапга аралашди Рустам ака.
— Йигарма фоиздан ошириб айтдими? — синчков тикилди.
— Йук, йигирма фоиздан оширмади. Лекин ой сайин
Хисоблаганда жуда купайиб кетар экан. Шунча фоиз олиш
гунохку. Шу пуллар эгасига буюрармикан, — жахл килдим.
— Ие, гунох дейсизми? Камалиб кетиишидан, касалхонада эрта улиб кетишидан кутказиб, ялиниб келишгани учун келишилган пулни олгани гунохми? Савоб эмасми, яхшиликка ёмонликми? — бобиллади овсиним.
— Майли куйсин, лекин инсоф диёнат билан куйсин.
Олган пуулимиз икки минг сўм эди. Хозиргача уч минг
олти юзсум бердик. Яна куп минг пулни буйнимизга
илиб кўйишди, — деди Рустам акам.
— Коидадан ташкарига чиккан булмаса керак. Ана шунда, мухтож булганда ялинишади. Иши битгач дагдага килишади, — деди.
Бизни пул масаласида келганимизни билгач, у олдимиздан кетмади. Кетмоқчи бўлаяпмизу қайногамни ёлгиз
колдирмаяпти. Охири Рустам акам:
— Ака, биз фоизга пул олиб ёмон тушдик. Караб турсак кундан - кунга карзимиз ошиб кетаяпти. Шунга бир оз
карз бериб турсангиз, ~ деди
— Ахмок одам фоизга пул олиб карз булади. Мени
ортиқча кучада тушиб колган пулим йук„ — деди акаси
ковогани солиб.
— Ака, доктор билан милицияга ишингиз тушмасин.
Мажбур булдим олишга. Хозир уйимизда, х,атто егулик
нарсамиз хам колмаган. Хамма топганимизни фоиз тулашга бердик. Молларимиз хам кулогани ушлаб кетди.
— Нима, биз хазина топиб олганимиз йук,-ку, биз
хам.пешана теримиз билан топганимизга яшаб юрибмиз,
— Қайногамнинг урнига хотини жавоб берди.
Иккимиз ерга караганимизча ноумид бўлиб йўлга тушдик. Хеч булмаса онаси учун куйнинг гуштидан бир парча
хам бериб юборишмади. Эртаси куни отамнинг олдига
бориб, бошимизга тушган мухтожликларни айтиб бердим.
Отам икки акамни чакириб вокеани тушунтирди. Кейин
билсам улар кейинги хафтада машина олишмокчи булиб
туришган экан. Кичик акам мени сўзларимни эшитиб:
— Синглим, эртага уша аёлникига бирга борамиз. Улар
сизларни соддалигингиздан фойдаланиб роса шилмокчи
бўлибди. Лекин молларингизни бекор сотибсизлар. Тоглик
кишлокда яшаб мол килмаслик мумкин эмас, — деди уйланиб. Уша куни отам ва акаларим маслахатлашибди. Акам
Шодиёр билан эртаси куни Нурхонникига бордик. У бизни кўриб шошиб колди. Акам тилхатни суради.
— Нима кипасиз тилхатни? — деб малол келиб олиб
чикди. Акам хатни укиб йиртиб ташлади. Нурхон айёрлик
килиб:

— Нега тилхатни йиртасан? Судга бераман, — деб бакирди.
— Юринг, судга борамиз. Булар сиздан икки минг
сўм олганмиди, — аёл “ха” ишорасини килди. — Биринчи
икки минг сум бердими? Кейин бир минг олти юз олиб
келдими? Карзни тани берилгач фоиз усмайдику. Каерда
бор бундай каллоблик. Юринг биз билан, борадиган жойингизга бораман, — деди акам газабланиб.
— Хозир боролмайман. Бетобман. Мен сизлар билан
кейинчалик гаплашаман, — деб чинқирди Нурхон.
— Качон десангиз манзилимни биласиз, бемалол судга беринг. Мен сиз билан уша ерда гаплашаман, — буш келмади акам ва кўлимдан ушлаганича судрагандай олиб
чикди ховлидан. Биз бир оз юргандан кейин кулимдаги
сумкачамни колдириб кетганимни сезиб колдим ва уни
олиш учун орқамга кайтдим. Ховлида хеч ким йук эди.
Мен сумкамни олаётиб, Нурхонни ким биландир телефонда асабийлашиб гаплашиб турганини эшитиб колдим.
— Феруза опа, мени тўгри тушунинг, акаси закунчига ўхшайди. Йўқ йук сизларнинг пулингиз эканлигини
билишмайди. Узимнинг пулим, деб турибман. Кеча бир
минг олти юз сум келтиришганди. Майли сиз айтгандай
олти юзини олиб колиб минг сумини хозир олиб бораман.
Эшболта поччам уйда булмаса бир гурунглашиб келаман.
Мени дарров кайтиб чикмаганимдан хавотирланган
акам ховлига кирганди. Мен бармогимни огзимга кўйиб
«жим» ишорасини килдим. Нурхон гушакни куйиб, менинг хамма гапларини эшитиб турганимни сезиб шошиб
колди.
— Ха, нимага кайтиб келдинглар. Гап пойлагани уялмайсанми? — деб жаврай кетди.
— Мен гап пойлагани келганим йўқ;. Сумкамни унутиб колдирибман. Шуни олиш учун қайтиб келиб, гапларингизга гувох буддам. Пул Феруза овсинимники эканку.
— пул ўзимники эди, — деди уялмай.
— Хозиргина хамма гапларингизни эшитдим, — дедимда чикиб кетдим. Мен акамга эшитганларимни айтиб
бердим.
— Ака, куп кийналганимизни бири — такси олайлик, — дедам. Акам рози бўлди. Такси машинаси хайдовчиси билан кайногамнинг манзилига ва кайтиб бизнинг
уйимизгача олиб боришини келишдик. Биз етиб келганимизда булар х,амма гапдан хабардор эди. Ховлидаги сУрида
кэйногам кайфиятсиз холда утирарди. Биз куришиб булгач,
овсинимни сурадим. У киши узини хеч нарсадан хабарсиздай тутиб:
— Бир иш билан чикиб кетган эди. Тинчликми? —
деди. Мен кискача килиб вокеани тушунтирдим.
— Аввало, Ферузанинг пул берганидан хабарим йук,.
Колаверса, яхшиликка ёмонлик килиб нега норози булиб
келдинглар, — деди бакрайиб.
— Биров оркали бердирмай, шу пулни узи берса хам
булардику. Бегона эмасмизку, — дедам.
— Ферузанинг хам ортикча пули йук,. У хам бировдан
олиб холисона яхшилик килган булса керак, — деди пинагини бузмай.
— Ё, пирай, — дедим ичимда нахотки шу одам қайногам булса, нахотки Ойларбибидай имон-инсофли аёлнинг угли бўлса. Пул, давлат одамни шунчалар худбин
килиб юборар эканда, — деб уйладим, бошк;а хеч нарса
демасдан чикиб кетдик.
Мен к;айногам Эшболтани нега бунчалар локайд булиб
кщганини кейинчалик билиб олдим.
Эшболта ичкуёв булгач, шахарнинг амалдорлари билан алокаси яхши болган кайнотаси унта хар томонлама
хомийлик кила бошлабди.
— Болам ўзинги курилиш ишига ургин. У ўлмайдиган, бир умр керак буладиган амал, — деб жуда катта
курилиш ташкилотига аввал кичик, кейинрок, кутарилиб
охири таниш-билиш ва пулнинг кучи билан шу ташкилотга бошлик булиб ишлай бошлабди.
Мойга мой томар, мошовага жаз хам йук, деганларидай, уларнинг бойлигига бойлик кўшилиб борди. Шундай кунларнинг бирида унинг оркасидан одам тушиб,
каёвдадир оширилган бир неча “ КамАЗ ”даги курилиш
молларини махсус одамлар оркали кулга туширишибди.
Шунда кайногам уларга ялиниб, келишишга чакирган.
— Майли, бир шарг билан ишни тухтатамиз. Иигирма
минг кукидан берасиз. Агар рози булмасангиз хам ишдан
кетасиз, камида беш-олти йил оласиз, — дейишибди.
Кайногам рози булиб уйидаги жами пулини, тилласини ва бошқа нарсаларини йигиб, ўн беш минг тайёрлабди. Колган беш мингни сураб бир неча таниш-билишиникига борибди. Улар у кишининг кулга тушганини эшитиб
барибир ишдан бушатишади, деб пул беришмабди. Бу уйга
келиб укалари ва онасига булган вокеани айтиб берибди.
Бу вактда укаларининг кулида хеч нарсаси йўк экан. Кайногам онасига:
— Укангизнинг уйига бориб, пул олиб келинг, — дебди. Ойларбиби укасининг уйига пул сураб борганида:
— Ортиқча пулим йук,- Хабарингиз бор, учта углимни
икки йил ичида уйлантирдим. Ховли, уй олиб бердим.
Бор пулимни тугатдим. Агар бошка пулим булганда хеч
Хам аямасдим, — дебди.
Кайногам кариндошларидан хафсаласи пир булиб уйига кайтгач, хотини:
— Ана айтгандимку сизнинг бирорта хам окибатли
кариндоишарингиз йук деб. Камалиб кетсангиз суюнишади. Чунки сизни куришолмайди, — деб узиб олибди.
Айтилган бир хафталик ваъдага бир кун колганда каттиқ сиқилиб ётиб колибди. Шундан кейин овсиним ака-
укаларидан колган пулни олиб келибди. Шу-шу кайногамнинг якинларидан кўнгли колиб кетган. Айникса, овсиним:
— Кариндошларингиз тугул укаларингизу, онангиз
хам сизга мехрсиз. Узларида булмаса таниш-билиш, якинларидан пул туплаб келишса булардику. Сизни яккалаб
куйишган. Камалиб кетасизми, Уласизми юраклари жиз
этмайди ушаларингизни, — деб имкони булса хар лахзада
юзига солиб, унга бутунлай сингдириб юборган. Энди узича бирор кишига бирор сум хам беролмайди. Чунки барча
маблаг хотинининг кулида.
Кейинчалик канд касалиги чалинганини билгач, яна
хам тошюрак булиб колган. Духтирлар бир нарсадан каттик куркиб сикилгансиз, шу сабабли канд касалига йуликқансиз, дейишган. Буни эшитган овсиним:
— Ана, якинларингиздан сизга келган совга. Ушанда
йигилишиб, мехрибонлик ва ёрдам килишганида бунча
сикилиб касал бўлмасдингиз,— шу каби сузлар деярли
тез-тез такрорланиб бориб уз самарасини берди. Эшболта
Кариндошларига бефарк, мехрсиз булиб узоклаша борди.
Ферузадан рухсатсиз мустакил хеч кимга ёрдами тегмасди.

Акам шу куни бизникида ётиб колди. Хужайиним билан узок, гурунглашди. Эрталаб карасам икковлари уринларида йук, Тушга яқин юк машинасида бир ёшлардан ошган
унта бузок; олиб келшди. Акам машина оламиз деган пулига эрга тонгда бозордан бузок олиб берибди.
— Майли, келаси йил олармиз шу машинани. Бир йил
буларни бокинглар. Ярими билан биздан кутуласизлар.
Колганини купайтирасизлар, — деди акам. Келаси йилгача подада юрган бузоклар катталиб кетишди. Бизлардан
хабар олгани келган акам молларни куриб:
— Хозир сотманглар. Яна бир оз кутайлик, тугсин,
кейин бир ran булар, — деб кетди. Айтганидай орадан беш-
олти ой униб, унтаси хам бузоклади. Сигирларнинг олтитасини бозорга олиб чиккан хужайним кайфияти аъло
булиб келди. Кўлидаги пули акам берган пулдан анча кўп
эди. Гапнинг кискаси бир ярим йил деганда хам акаларимга пулини бердик. Хам туртга сигир уйимизда колди.
Турт йил утиб, молимизни сони йигирмадан ошди. Кайнимни х;ам уйлантирдик. «Москвич» машиналик хам булдик.
— Овсинингиз билан учрашдингизми?— дедим.
— Ха, туй, маракада учрашиб турдик. Кайнорюгам уйимизга келиб турарди. Пул хакида на биз, на улар бирор огиз суз очмадик. Бир куни Эшболта кайногамни бетоб
булиб касалхонага тушганини эшитдик. Миясида шиш пайдо
булибди. Саратон касали дейишди. Уч-тўрт ой ичида у киши
бандалик килди. Биз тез-тез бориб куриб турдик. Таъзиясида бир-икки кун колиб кетдик. Шундагина уйлари оркасида курилаётган иморатни кўриб анграйиб колибмиз.
Хали тула битмаган уйнинг ойнаси куйилмаган. Деразасидан бир неча той пахта, бочка-бочка ёглар, хаттоки совунгача яшикларда тахланиб турарди.
Мен хайратдан ёкамни ушлаб тавба килдим. Кайнимни уйлантиришда курпага солиш учун, куда томонга беришга пахта тополмай кийналганимизни кайногам хам
овсиним хам билган эдику. Катга-катта, турт-беш хонанинг хаммасида озик -овкат ва бошк;а махсулотлар билан
тула кутилар тахланиб ётарди.
Кайнорам туй-маракада бир-икки кунлаб туриб, бош
буларди. Кушганим, деб арзимаган пул узатарди. Уларнинг yгли битгагина эди. Овсиним биз билан очилиб гаплашмагани учун нимага бошка фарзанд курмаганини билмас эдик. У бизга паст назар билан карарди. Кайногам
улгач, у яна хам узгариб кетди. У янги машина олди. Уни ўзи хайдай бошлади.
— Гурунглашамиз деб уйкудан колдирдим. Эрталаб
киладиган ишингиз куп, — дедим хижолат булиб.
— Хечкиси йук;. Эртага дам олиш куни бир мириқиб
ухлаб оламан, — деда кулиб. Мен Зубайданинг сузларини
уйлаб ухлаб колибман. Эрталаб ёнимга карасам Зубайда
йук,. Мирикиб ухлайман деган аёл эрталаб сигир согиш,
молларни подага кушиш, сут кайнатиш ва бошка юмушлар
учун эрта тонгдан туриб кетган эди. Мен секин-аста бу
ерга мехр куйиб, куникиб кулимдан келганича уй ишларига кумаклаша бошладим. Овкатни узим пиширардим.
Идиш товокни хам ювиб куярдим. Бир хафтадан кейин
эрталаб нонушта пайтида Хайитбой келиб колди. У яна
Хам корайиб кетганди. У кайта экиладиган экинларни тугатиб, келганлигини тулкинланиб гапирарди.
Хайитбой тор багрига дам олишга янгаси ва Сурайёни
таклиф килиб келганди. Бу хакда аввал янга-кайин келишиб олишган эди. Уттан кунларда токка чикаиб бир мирикиб дам олиб келиш хакида Зубайда кайнонасига, кейин
Сурайёга айтганди. Сурайё бу таклифга на ха, на йук
демай елка кисиб куя колганди. У узича уйлаб колди. Хуп
десам улиб турган экан, енгил табиат аёл экан, дейишмасмикан. Лекин у ерда бир узим эмас, ёнимда Зубайда хам булади-ку, деган уйда эди.
— Сурайё синглим, жуда зерикиб кетдингиз. Бир яйраб келайлик, — деб чин юракдан кайта таклиф килгач,
индамай бош силкиб куя кодди. Зубайда машина юкхонасини очиб, нима бор-йуклигини аниклаб етишмаганини
топиб сола бошлади.
— Рустам ака хам биз билан борадими? — савол берди
Сурайё. Зубайда кулди. Узингиз уйланг. Хайитбой укаси
буладику. У кишининг олдида кайним бир хуплам хам
ичолмайди. Ундан ташкари, бу ерда сиз бор. Такдир насиб
этса, балки келин булиб коларсиз. Шунинг учун сизлар
утирган жойда у киши хеч качон бормайди- Узининг хур-
матини билади,—деди.
Ярим соат чамаси юриб, куюк дарахтлар билан уралган жойда тухтадик. Мен бу манзарани бирор эртакда
укисам ёки кинода курсам муболага килибди, деб ишонмасдим. Соя-салкин жойга палос тушаб, курпачаларни
ёзишди. Ажабо, тошлар орасидан куз ёшларидай милтираб
зилол сувлар оқарди. Улар томчи-томчи булиб бир-бирига
кушилиб ажаб товур ховучлаб оладиганга келар, яна беш
ўн кадам нарида сув хажми янада купайиб борарди.
Дастурхон устига беш-олти килолар чамаси гуштни
олиб куйшди. Бир килоча думбани яримидан купрогани
туграб, тошлардан тайёрланган кулбола учокка кичикрок;
козончани осиб, аввал уни чаларок эригаб олишди. Жиззани олиб, устига майда тугралган пиёз сепиб, дастурхонга
тортишди. У ерда кушлар шунчалик куп эдики, турли
овозда сайрашларидан дил яйрарди. Унгача турли салатлар
тайёрлашди.
Хайитбой халта ичидан бигга арок олиб очмокчи
булганди Сурайё каршилик килди. Аслида Ойларбиби оиласидагиларнинг хеч бири ичмасди. Тошкентлик аёл, балки
ичар деб олиб келишган эди. Бу ерга келишдан максад хам
бир-бирини яхшилаб урганиш, дилдан сухбатлашиш эди.
— Очайлик, оз-оздан иштаха учун ичайлик, — кайта
таклиф килди Хайитбой. Хавони, табиатни каранг, кайфиятни хам, иштахани хам карнай килаяпти, — хазилга
олди.
— Ичкилик шарт эмас, агар узингизни ичкингиз келмаса, —деди сал жиддий тарзда Сурайё. Зубайда эса ran
кушмай уларни кулимсираб кузатиб утирарди. Жаздан кейин думба ёгига ош килшдии. Орада бир оз айланиб келишди. Хайитбой кабоб учун гуштни тайёрлаб куйди. Кун
тиккага келганда Зубайда озгина дам олай, деб ухлаб колди.
Сурайё чарчаган булса хам Хайитбойнинг олдида ётишга
ийманди.
Тош учок, устида кайнаб турган чой идишдан чой дамлаб келишди.
— Ох, ох, бунинг исини каранг. Турли доривор утларни
ёкиб кайнатганимиз учун хам гиёхларнинг ва тутуннинг
иси жуда хам ёкимли булиб чойимизни хушхўр килиб
юборибди, — деди кулиб, макгаб чойни кайтарар экан
Хайитбой. Гурунглашиб иккиси чойхурлик килишди. Хайитбой хакида Зубайда кисқача айтиб утганди.
Олийгохнинг иккинчи боскичидан кандайдир сабабга
кура ташлаб кетганини эшитган. Лекин сабабини билгиси
келгани учун хам:
— Хайитбой ака, нега олийгохни ташлаб келдингиз? —
деда сал тортиниб.
— Ха, узим хам бу хакда айтиб бермокчи эдим. Мен
макгабда факат аъло бахоларда укиганман. Мактганиш эмаску, лекин синфда эмас макгабда менга етадиган иқтидорли укувчи булмаса керак, деб уйлардим. Олтин медалга
икки киши давогар эдик. Менинг кулим кискалик килди.
Онам айтганидай уша пайтда дастурхонимиз ярим метр
эди. Бу дегани етишмовчилик деган маънони берарди. Шундай кипиб, дастурхони беш метрликлар илиб кетди. Мен
олтин медалсиз хам Самаркднддаги кишлок хужалиги
олийгохининг агрономия булимига хеч кандай кийинчиликсиз имтихонлардан утдим.
Иккинчи боскичда укиб юрган вактимиз эди. Кечаси
ширин уйкуда ётган жойимда тасир -тусур килиб хонага
бир канча талаба йигитлар кириб келищди. Уларнинг бири
бошка вилоят боласи билан жанжаллашиб колишибди. Уни
Уша ерликлар химоя килишибди. Шу болани вилоятдошларим ёнини олибди. Шу сабаб булиб жанжал кучайиб
кетибди. Охири йигитлар тарафма-тараф булиб кучага
чикдб кетишибди. Шу сабабдан мени хам Қашқадарёлик
бўлганим учун чакириб келишган экан.
Вокеани чукур Урганмай туриб ур, ха ур, деб тудага
кушилиб чикдим. Олийгохдан икки куча берида тупланишганларидан бир нечтаси бугишиб, муштлашаётган эди.
Биз хам уша туполонга кушилиб улгурмай юзимга мушт
тегди. Коронгуда бир неча машинада милиция ходимлари
етиб келишди. Болалар анор доналаридай хар томонга сочилиб коча бошлашди. Улар ушлаганини махсус машиналарга тикишарди. Мен кочишга улгурмай икки формали
йигит кулимни кайириб машинага тикди.
Мен сўрокда жанжалга аралашганим йук, дедим. Елкасида юлдузчали бадкавок киши:
—Ха, аралашмаганинг юзингдан куриниб турибди, —
деда. Шундан кейин туполонда юзимга тушган муштни
эсладим. Кулим билан юзимни силаган эдим бир томоним шишганини сездим. Юз суягимда огрик борлигини хам. Кейин билсак бошка вилоят йигитларидан иккитаси
жиддий жарохат олишибди. Биттасини боши ёрилиб, иккинчисининг икки ковургаси синган экан.
Ушлаб келгарилганларининг хеч каерида белгаси булмаганлар тусатдан уша ердан утаётгандик, деб кугулиб кетишди. Учтамизни олиб колишди. Кизиги шундаки, бизнинг хеч биримиз жиддий шикастланмагандик. Жабрланганларнинг ота-оналари келиб биэларни судга топширмокчи булишди. Агар иш шу тарафа кетса камалиб кетишимизни англадик, унда укишдан хам хайдалишимиз аник
булиб колди. Лекин рахбарият, айрим охирги боскич талабалар ншни бошка томонга буришга эришибди.
Биз ва бошкалар узр сўрай бошладик. Уша икки талабанинг ота-оналари бизни ўкишдан хайдалиб шахардан чииб кетмас экан, давомиздан кайтмаймиз, дейишибди.
Хуллас, оилавий шароитимиз ва соглигимизга кура ўкишдан четлатиш хакдда ариза ёздик. Бизга тинчгина кетинглар. Кейинчалик бир-икки йил утиб, яна укишга тикланишларингиз мумкин, дейишди. Шундай килиб, укишдан хайдалиб, ишни бошладим.
Уйландим ва турмуш ташвишларига уралиб колдим.
Ана шунака гаплар. Мен бор-йуги бир ярим йилгина талабаликнинг нонини едим. Кайтиб келиб, колхоз раисига
учрадим. Олийгохни иккинчи боскич талабаси деган когозни топшириб, укишшни оилавий шароитимга кура давом
эттиролмадим. Сиртқи булимга утказмокчиман, деб айтишга мажбур бўлдим. Лекин чинданда сиртки булимга
утказиш ниятим бор эди.
Хужаликнинг энг четидан, янги очилаётган ердан
ажратиб беришди. У ер уйимиздан Ун беш километр чамаси олисда эди. Аввал кийналдим, лекин тиришкоклигимни куриб мента бригадирликни беришди. Шукр, хужаликда илгорлардан бириман, режаларимизни ортиги билан уддалаб келаяпмиз. Хозирча передавоймиз, — хазилга
бурди сузини.
Хайитбой кабобни тайёрлаб булганда Зубайда уйгонди. Овкатлангач, купам кечга қолмайлик, деб йулга тушишди. Сурайё шу кеча деярли ухламади. У Хайитбойни
ёктириб крлганди. Йигит севаман деб айтмаса хам харакатидан сезилиб турарди.
Сентябрь бошланиб, Зубайда ишга чикиб кегди. Хадемай пахта йигим-терими деб ўкишлар тухтаб, оммавий
сафарбарлик бошланди. Энди Сурайё уй ишларини деярли кўлига олганди. Шу кунгача икки-уч кунда бир келиб
турган Хайитбой энди хафтада бир келадиган булди.
Бир томондан пахта терими, иккинчи томондан экинларга ишлов масаласи. Сурайё Хайитбойни кургиси келар, келмай қолган кунлар зерикарли утарди. Зубайда билан ёлгиз колди дегунча ran мавзуси айланиб Хайитбойга
келарди. Уни гапиршдан янгаси чарчамасди.
Биринчи теримни тугатган куни Хаййтбой хуш кайфиятда келди. Етмиш саккиз фоизга режамизни бажардик. Хали далада хосилнинг ярми турибди. Иккинчи терим тамом булмай режамизни уддалаймиз, деб гурурланди.
Хайитбой бу сафар хаётини, тақдирини узил-кесил
хал килиб олиш учун келганди. Манти килиш учун хамир
ёяётган Сурайёнинг олдига келиб:
— Синглим, кечирасизу, ёлгизлик эзиб юборди. Ишдан кейин уйга кайтсам уй ютиб юборай дейди. Жуда
кийналиб кетдим. Тўгриси, жураларим бир неча кизларни
тавсия кипишган эди. Мен барчасига рад жавобини бериб
келаяпман. Жамоамизда хам менга кунгил берган кизлар
бор. Уларнинг бирортасига тугриси сизни курганимдан
кейин кунгил беролмадим. Сиз хафа булманг, дангал айтди деб. Агар истамасангиз ran орамизда колсин, — деди
дабдурустдан.
Сурайё эртами-кечми йигитдан шуни кутарди. Лекин
у узини жиддий тутди. Уялиб нариги томонга юзини бурди.
Бу оз булсада кўнгли борлипши хис килган йигит:
— Мен янгамга колган гапни айтиб кетаман, — деб
сигир согаётган Зубайда томон юрди. Улар ун дакикалар
гаплашишди. Хайитбой машинасини юргизиб кетиб колди.
Овкатланишаётган пайтда Зубайда Сурайёга бот-бот караб
унинг юзидаги узгаришни укиб олмокчи буларди.
Кечкурун идиш-товок ювиш билан машгул булганда
Зубайда унинг олдига бориб бир оз ёрдамлашди.
— Бу ёкка юринг, гаплашиб олайлик, — деб ички
уйга бошлади. Хамма гапдан хабари бор булган Ойларбиби хаяжон билан уларни кузатиб турарди. Зубайда Хайитбой айтган барча гапларни бир оз кушиб булса хам айтиб
берди.
— Шундай ran синглим, мана икки йилдан бери ёлгаз-
ликда яшаяпти. Хеч бир йигит шунча вакт уйланмай юрмайди. Уртоглари анча илгари уйлантирмокчи булиб бир
кизни кўрсатишган экан. Уша кунлар сизни куриб уйланишни кечиктирибди. Энди яна хам узингиз биласиз. Агар
рози булсангиз шу икки-уч кун ичида якин кариндошлар
билан кичкина йигин килиб, никох укитсак деяпти.
Сурайё уйланиб колди. У унсиз йигларди.
—Ха, нимага йиглаяпсиз? Кунглингиз булмаса бу гаплар ташқарига чикмайди. Иккинчи айтилмайди. Ушандай
менинг синглим сифатида юраверасиз, — деди шошиб.
Сурайё бир оз сукут сакладида:
— Опажон, мен кўнглим йуклиги учун эмас. Мусофир юртда ёлгизлигим, шундай кунда бирорта якинларим йўклигидан. Айникса, ота-онам хаёт булганда бундай
ахволга тушмасмидим, — деб йиглаяпман. Сиз киёматли
опам булдингиз кандай тухтамга келсангиз мен розиман,
— деди шошқатор ёшлар тукиб.
— Синглим, биринчидан мусофир юрт деманг. Сизни
акаларингиз излаб тополмай юрган булса керак. Истасангиз хабар бериб чакиртирамиз.
— Йуқ кераги йук- Чакиришга хожат йук. Такдирим
сизнинг кулингизда, мен розиман, — деди катъий килиб.
—Булмаса бугун сешанба. Эртадан кейин пайшанба,
никохни шу куни ўтказсак, нима дейсиз?
— Маъкул, билганингизни килинг, — деб бошини ёстикка ташлаб хунграб юборди.
Сурайё мента узингизга ёкқан куйлагингизни беринг,
— деди бошини силаб. У ran нимада эканлигини сезиб,
енглари сал узун кўкрак бурмали куйлагини олиб берди.
Пайшанба куни куй суйиб, козон осишди. Учта тикувчига берилган бешта куйлак, румол, нимчалар ва бошка кийимлар солинган катга бугчани олиб киришди.
— Сурайё, айланиб кетай, пальтони кейинрок шахарга олиб чикиб, узингизга кийгизиб олиб. берар экан, —
деди Зубайда. Мулла никох ўкигани келгани хакида айтишиб кийинтиришди. Атлас куйлакда озгина пардоз килиб
оппок румол ёпинган Сурайё эртаклардаги малак каби сулув эди.
Мулла утирган хонага олиб утишди. Шунда ховлидаги
одамларнннг куплигини куриб:
— Бунча одам куп, — секин шивирлади.
— Хали хам хамма кариндошларни айтганимиз йук;. Бар-
часини чакирсак ховли, уйларга сигмай кетади, — деди -
астагина Зубайда. Улар кирган хонада мулла, Хайитбой ва
икки киши ўтиришарди. Сурайё утираётганида румол та-
гидан юзи куриниб кетди. Пардоз килганиданми ёки румол
аёл кишига гузаллик бахш этадими харкалай Хайитбой
ширин энтикиб кўйди.
Хамма расм-русумлар тамом булгач, иккита енгил
машинада Хайитбойларнинг уйига жунаб кетишди. Янги
ер очиб бригадир булдим, деганича бор экан. Уша ерда
бор-йуги бешта уй булиб, улар хам кейинги икки-уч йил
ичида курилган эди.
Сурайёга ёкқани уйлари ёнидан арик, тула сув окиб
утаркан. Тартибсиз булса хам хамма жойга дарахг экил-
ган, айримлари хосилга кирган эди. Энг к зиги бешта
хонадоннинг бирортасида хам девор дарвозаси йук экан.
У ерларга электр сими тортилиб, хали газ етиб келмаганди. Лекин катта кичик беш-олтита балонли газ ва плитаси
бор эди. Рангли телевизор, видеомагнигафон ва бошда хужаликка зарур буюмлар бор эди.
Биринчи кунлар ховлига чиккан Сурайёни вахима
босди. Чор-атроф бийдай дала. Шу беш уйдан бошка бирор
нарса куринмасди.
— Ух, пешанам шурмикан шунчалар, куникиб кетолармиканман, — деб йиглаб юборди. Уни курган Хайитбой:
—Жоним, нимата йиглаяпсан, бирор нарсадан кунглинг
тулмадими? — деди ran нимада эканлигини сезмай.
— Зерикарли жойлар экан.
—Хали беш-ун кун турганингдан кейин урганиб, бу
ерлар кузингга оловдек куриниб кетади. Хали мени айтди
дейсан, — деди унинг кунглини кутармокчи булиб Тош
тушган жойига огир, деган макол бор. Курпанг кайда булса
кунглинг шу ерда деганларидай секин-аста ургана бошла-
ди. Ичкарига кирди дегунча телевизор томоша киларди.
Турли фильм ва концертлар ёзилган кассеталарни куйиб
вактини утказарди.
Кейинчалик ховлидаги ишлар, мол, товукларга караш.
Сигар согиш каби ишларни зиммасига ола бошлади. Биринчи хотини вафот этгандан бери сигирларини кушни
аёл согаб ичар экан. Хайитбой эрталаб катга-кичик беш-
олтита кора молни даласи томонга хайдаб кетар, кечкурун бирга олиб кайтарди. Уттизга якин товуклар атрофда
ёйилиб юрарди. Кечкурун узлари катакларига киргач,
эшигани ёпиб куярди. Товукларга бир махал дон берилар
экан. Бошқа пайт атрофдаги усимликлар орасида ёйилиб
юришаркан.
Сурайё кушнилари билан борди-келди кепа бошлабди. Тут дарахтидай тез кукариб соя берадигани булмаса
керак. Арик буйига экилган икки туп тут ажабтовур соя
бериб ховлига курк багишларди. Сурайё молхонадан тахланиб турган тахталардан бир нечтасини олиб чикиб икки
дарахт орасига арикнинг устига куприксимон килиб жой
тайёрлади. Уша пайгда келиб колган кушниси Анорбой тахталарни териб текислашда ёрдамлашди. У атрофга сув сепиб супурди. Устига палос, курпачалар ёзди. Бир чиройли жой булди.
Октябрь охирлаб колгани билан хидли кундузи иссикнинг тафти баланд эди. Тагингдан бир арик сув окиб турса-ю, устида сояда ёнбошлаб чой ичишнинг гашти бошкача буларкан. Сурайё санади. Йигирма олтига товук ва бешта
хуроз булиб, негадир бир кунда бор-йуги беш-олтита тухум олади. Товукларнинг хаммаси тугмаслигига хайрон эди.
Кечки пайт энди дастурхон атрофига утиришганида
кушниси катта челакда лиммо-лим килиб ок - сарик рангли
тухум кугариб келди.
— Ха, буни нимага кўтариб юрибсиз, қаердан олдингиз? — кулди Хайитбой. Чунки кушнилари бу йил юзга
якин жужа олиб бокишаётганди. Улар хали тухум килишига икки-уч ой бор эди.
— Бугун тушда ховлида сабзи туграб турсам товукларингиз бизнинг гузапоя гарамимизнинг орасига кириб кетди. Бир оздан кейин бири какаглаб чикиб бошкаси кирди.
Шунга кизикиб уша ерга бориб карасам, гузапоянинг
орасида анча очик жойи бор экан. Бундай утинни сурсам
ичи тула тухум. Товукларингизнинг кўпчилиги уша ерга
тухум куйишга урганиб колган экан. Уларни челакка сикканича солиб келавердим, — деди.
Сурайё шундай халол яхши кушнилари борлигига севиниб кетди.
— Опажон, беш-унтасини олиб коламан. Колганини
болаларингизга олиб боринг. Сизга энди халол булди, —
деди.
— Хали у ерда яна бир оз тухум колди. Ушани олсам
етади. Унингсиз хам хар доим тухумларингиздан бериб турибсиэлар, рахмат, — деди аёл.
— Яхши булди. Эрталаб онамни кургани бормокчи
эдик. Уларга олиб борамиз, — деди Хайитбой. Улар эрта
билан барвакг туриб Зубайдалар энди нонуштага утиришганларида етиб келишди. Бир челак тухум олиб келишганини куриб хурсанд булган Ойларбиби уларни узок дуо қилди.
Хайитбой бир соатлар чамаси утириб, туришга шошилди.
— Бунча тез тураяпсизлар, — хайрон булди онаси.
— Пахта режасини бажардик, хабарларинг бор. Энди
ёгин-сочинга колдирмай бир оз дехкончилигимизни йигиб олайлик. Кишда насиб этса утираверамиз, — деди Хайитбой.
— Майли болам, ишингнинг баракасини берсин. Тан-
жонинг сог булсин, — деди Ойларбиби улар кузагишаётганида.
— Опажон, бизларникига хам бориб туринглар, согиниб коляпман, —деди Сурайё Зубайдага. Хайитбой машинани ховлига куйиб узи далага молларини хайдаб кетди. Сурайё уни кузатиб колар экан шундай ахип инок,,
окибатли инсонлар билан такдири кўшилганлигидан, осойишта тинч яшаётганидан «Яратганга шукур», деб кўйди.
Киш чилласига борганда Сурайё бошкоронгу булганда Хурсанд булиб кетган Хайитбой нимани кунгли тусаса шуни етказиб турди.
Августнинг бошларида угиллик булишди. Унгача кундошининг онаси икки-уч марта кизини олиб келиб кетди.
Сурайё кампирнинг кунглига караб, «онажон» деб, кетаётганида куйлакли мато бериб хурмат билан кузатарди.
Кизчаси ширингина булиб колганди. У Хайитбойнинг
буйнига осилиб, отажон деб бижилларди.
Аёл зоти кизик яралган, хар кандай пайтда хам эри
кадрласа, эътиборини каратса, севса бошқа муаммоларни
унутиб юборади. Кечга томон овкат тайёрлаб Хайитбой
келаётган томонига караб турарди. Анча узокдан енгил
чанг кутарилиб, молларини хайдаб келаётган эри куриниши билан севиниб кетарди. Ёш боладай шошиб коларди.
Молларни тинчитиб, ювинганича дастурхон ёзиб, овкатни ва чойни тайёрлайди.
— Чарчамадингми, зерикмадингми? — деб Хайитбой
кулиб куяди. Унинг мехр билан шу бокишининг узидан
Сурайёнинг кунгли кутарилиб яйраб кетади.
ир куни кушниси Содик тугилган кунига айтиб кетди.
У сал оксокланиб юрар, хужаликда кассир булиб ишларди. Хайитбой ва Сурайё совга кутариб кириб боришганида ёнидаги кушнилари хам чикишган экан, зиёфат жуда
яхши утди. Айникса, Содик аскияга мойил йигит экан.
Хар гапда бир кизик кулгили иборалар ишлатиб даврани
Киздирарди.
Сурайё уйларига кайтгач:
— Очик кунгил киши экан. Оёгига нима килган? — деб
сураб колди.
—Э, бунинг тарихи узун. Утган йили уйларига мехмон келиб, мени хам чакиришган эди. Борсам иккита
формали йигитлар утиришган экан. Кейин билсам Содик
саккиз йил милицияда ишлаган экан. Ушанда мехмон узи
колиб уртоги Содик хакида кизикарли вокеаларни гапириб берганди.
—Айтиб беринг, нима ишлар килган экан, — кизикиб
суради Сурайё.
Содик ички ишлар булимида хизмат килиб юрганида
яраланиб, нафакага чиққан.
— Ким яралаган? Ахир у ички ишлар булимида хизмат
Килган деяпсизку, — савол берди Сурайё.
—Хозир мен сенга унинг кандай яраланганлигини айтиб бераман. Бир кишлокда яшаётган Соли исмли одам
бор экан. У узи каби бир киши билан куролланиб вакти
вакти билан талончиликка чикиб турар экан. У шу кишлокда яшовчи бир кишининг дангиллама уйларини сотгани хакида эшитди.
—Уйини катта пулга сотибди. Якинда бошка жойга
кучиб кетар эмиш, —деб шеригини чакириб келди. Улар
кечаси уша уйга кириб пул излашаётган пайтда уй эгалари уйгониб колишаци. Шошиб колиб иккаласи эр-хотинларга ташланиб пичоклаб ташлашади. Жиноят изларини
беркитиш учун мурдаларни конли курпаларга ураб, уч-
турт километр нарида жойлашган кулга ташлаш учун машина юкхонасига ва ичига жойлаштиришади.
Улар катта йулга чикиб, энди буриламан деганда бир
гурух ДАН ва милиция ходимларига дуч келишади. Улар
шу кеча содир болган бир жиноятни очиш учун чикишган эди. Соли машинасини сал берига тухтатиб, узи уларнинг ёнига борди.
— Биз Тошкентга гушт олиб кетаётган эдик. Рухсат
берсангизлар, — деб уларнинг биттасини кулига пул кистиради. Пул олган ходимни олдига келган Содик, пулни
нимага ва канча берди, нега олдинг? —деб сўради. Пул юз
минг сўм эди.
— УХ - ХУ узи енгил машинадаги гушт бУлса, унта хар
тухтатган ходимга юз минглаб кистирса. Унда гуштининг
нархи тилла катори булмайдими? Улар бу гуштдан канча
фойда киларди. Йук, бу ерда бошқа ran бор, — деб Солининг машинасини олдини тусиб чикади.
Ишни бу тарифа узгаришини кугмаган Соли тезликни камайтирмай утиб кетмокчи булиб Содикни уриб юборади. У ердагилардан икки-учтаси Солини кува бошлабди.
Бошкаси Содикри касалхонага олиб кетишибди. Содиқнинг оёклари майдаланиб кетгани сабабли шифокорлар
аранг, кесмасдан саклаб колишибди. Шундан кейин у оксаб
босадиган булиб колибди.
Ана шунака гаплар. Оллохга шукурки кўшниларимизни хаммаси яхши одамлар. Бахордан бошлаб хар йиш йигирма-уттиз оилага атрофимиздан уй куриш учун ер беришар экан. Хали караб тургин, келажакда бу ерлар обод
кишлоққа айланади,—деди мамнун булиб.
Кишнинг изгиринли кунлари иссиққмна уйда телевизор куриб, овкатланиб утиришганида:
— Хайитбой ака, уша укиёттан жойингиздаги жанжалга к;анча вакт булди? — деб сураб колди Сурайё.
— Уч йилча бўлиб колди, нега сураяпсан?
— Энди бориб укишингизни қайта тиклаб олсангиз
булмайдими? Сизда бир хужаликка, хатто туманга рахбарлик килиш кобилиятингиз, ташкилотчилигингиз бор. Назаримда келажакда сиздан яхши рахбар чикади, — деди
хазиломуз Сурайё.
— Тугриси мен бу хакда уйламай кўйгандим.
Ишим яхши, бригадирман. Хосилимиз, даромадимиз нолийдиган эмас. Ишим тинч, кичкина жамоа. Мехнатга урганганман. Рахбарликка кутарилиб, ишёқмас булиб колишни
истамайман.
— Ха, хали рахбарларнинг хаётини тинч, ишёкмас
одамлар деб уйлайсизми? Мана сиз Ун беш-йигирма одамга
бошлиқсиз. Шуларнинг ташвишини килиб юрасиз. Хатто
уйда хам фалончи касал булибди, шахарга олиб боришим
керак, фалончи уришиб колишибди, яраштиришим керак, деб кайгуриб юрасиз. Лекин харкалай тинч ётиб ухлайсиз. Рахбарлардачи, уларнинг хаётлари факат уй-фикрда. Хатто уйкусида хам халоватлари булмайди. Чунки елха-
сида катта, салмокли масьулияти бор.
— Ухху, куп нарсанинг фаркига борар экансан. Сенда
хам рахбарлик кобилиятини куриб турибман, — деб Хайитбой Сурайёнинг кунглини кутариб куйди.
— Менинг отам йигирма йилдан купрок туманга
рахбарлик килган. Эсимда, ярим кечада хам ниманидир
режалаштириб, хонасини тутунга тулдириб, сигарета чекиб утирганини бир неча марта курганман.
— Нима дединг, отанг райком булганми? — хайрон
булиб суради Хайитбой. Сурайё бир хўрсиниб «ха» ишорасини килди.
— Нега шу пайт гача бу хакида айтмадинг. Нега оиланг
тугрисида гапирмайсан? — ажабланди Хайитбой.
— Мавриди келганда билиб оларсиз. Харкалай жиноятчи, кочкинчи эмасман, — хазилга олди Сурайё.
— Сиз бошка гапни куйинг, хозир бекорчилик, иложи булса эртадан бошлаб Укишингизни тиклаб олиш харакатини бошланг, — деди жиддий.
Хайитбой Сурайёнинг олий маълумотли ипакчи аграномлиги
учун кейинчалик мендан хафа булмасин деб ишлашни таклиф килди.
— Сурайё, колхозда сенбоп иш бор экан. Хохласанг
ишлашинг мумкин, — деди синчков тикилиб..
— Йук, менинг бахтим оилам, яъни сиз, фарзандларим; Сиз ишласангиз булди. Мен ишламокчи эмасман, —
деди катьий килиб.
Орадан уч йил утиб, олийгохнинг туртинчи боскичига
угган пайтда хар йили режасини ошириб бажаргани учун,
хужаликнинг юксалишида унумли хиссаси борлигини назарга олиб Хайитбойни орден билан такдирлашди. Бу вактда кизчаси Барнохон уч ёшга етиб колганди. Ёр-дустлари
барчасини бир килиб «Ювмайсанми», деб туриб олишди.
Шундан кейин узларига хам кийим-кечак олиб зиёфатга
ул-бул харид килиш учун Карши бозорига боришибди.
Боласини йул-йулакай оналарига колдиришибди. Улар бо-
зор айланишибди. Дуконларга кириб, керакли нарсаларини олишибди. Ойларбибига ва Зубайда янгасига хам совга
олишни унутишмабди. Улар овкатланиш учун ошхонага
кириб овкат буюришганида ён томондаги столда утирган
бир аёл ва бир эркак уларни курсатиб нимадир дейишди.
Сурайё уларга куз кирини ташлаб каердадир кўргандай
булди.
— Вой, булар бизнинг кучамизда яшайдиган магазинчиларку, — бирдан хаёлига келди. — Улар хам мени
таниб колишди. Энди куришмасликнинг иложи йук -
деб уйлаб турганада у аёл урнидан туриб Сурайё томон
юра бошлада.
Иккиси кучоклашиб куришдилар.
— Сурайё синглим, бор экансанку. Акаларинг сени
излаб жинни булаёзди. Сени йуколиб колган деб, кидирувга хам хабар берилган. Турмушинг к;алай? Согликинг
яхшими, нега каерда яшашингни яшириб келаяпсан? Кароқчи эмассанку, - кетма-кет савол берарди аёл.
Официант овкатни келтирганда икки столни бириктиришни буюришди. Шундан кейин тўрталаси бирга утириб сухбатини давом этгаршди. Кичик янгаси кишда оёги тойиб йиқилиб ногирон булиб колгани-ю, ким вафот этди,
ким турмушга чикди. Хеч нарса к;олдирмай айтиб беришди.
— Хуш, узларингиз бу ерда нима кдлиб юрибсизлар?
— деди хаяжонланиб утирган Сурайё.
— Кайнисинглим шу шахарга келин булиб тушганди.
Кеча тугилган куни бахона кургани келгандик. Бугун шахарни томоша килдик. Бозорларни айландик. Энди овкатлангани кириб сизларни куриб крлдик. Синглим айтчи,
нимага хабарсиз булиб кетдинг. Катта янганг сен кетиб
қолгандан кейин уйларингга келиб, Тошпўлат акангга янгангни килмишини гапириб жанжал килибди. Сен туфайли чикиб кетган, сен кун бермагансан, деб роса уришибди. Акаларинг сени согиниб адойи тамом булишган. Хайрият сени топдик, — дебди севиниб.
— Мана шу киши хўжайиним, бир углимиз бор.
Хаётим тинч. Дехконободда илгор бригадир булиб ишлайдилар, — хазил аралаш сузлади Сурайё. Улар бир оз сухбатлашиб утириб, кейин хайрлашиб жўнаб кетишибди. Уйларига боргач, Топшулатнинг олдига бориб суюнчи олишибди. Бу хабардан севиниб кетган йигит Сурайёнинг манзилини суради.
— А, манзилими, каранга хаяжонланганимиздан аник
манзилини сураш ёдимиздан чикибди. Лекин синглингиз
ran орасида Дехконобод дегандай булувди.
—У, бу катта туман булса топишимиз мушкулку. Кийинчилик билан булса хам топиб оламиз. Харкалай туманини эслаб колибсиз. Шунга хам рахмат.
—Э, шошманг, бу йил кандайдир орден олишган экан.
Илгор бригадир, деганди.
—Ха, энди топиш бир мунча осон булади. Битта тумандан бир йилда нари борса туртта - бешта киши орден олиши мумкин, — деда кайфияти кутарилиб Тошпулат.
Шу куни акасиникига бориб хушхабарни етказди. Бир неча кундан кейин акасининг машинасида Дехконобод кайдасан деб йулга тушишди. Улар туман ижроия кумитасига келиб, у ердаги масъул кишилар билан учрашишди.
Узлари уйлаганларидай орденли бригадирни топиш осон булди. Улар Хайитбой ишлаётган хужалик идорасига келиб, раис билан учрашишди. Раис уларнинг манзилини
аниклаб берди. Тошпулатлар кишлокчага етиб келишгач,
девор кугараёгган йигитлардан Хайитбойнинг уйиниди.
ди.
— Хув анови охирги уй, — деди кўли лойли йигит.
Чанг кучадан асфальт ёткизилган йулга чикиб, курсатилган уй тўгрисида йулнинг четига машиналарини тўхтатишиб, аник шу Сурайёмикан деб ховлию, уйни кузата
бошлашибди. Улар машина капотини очиб каеринидир ковлашиб туришарди. Бир оздан кейин сочини ювиб, бошига
катта сочили Ураб олган аёл куринди.
— Будди, шу Сурайё, —деда Тошпулат ховликиб.
— Тузукрок карадингми, катта аёлга ухшайди, —деда
акаси.
— Ака, мен уни бошига сочикни урашидан танидим.
У аввал хам шундай ўрарди. Колаверса, кишлокда яшовчи аёл-кизлар бошларини ювса эскирок рўмол билан ёки
сочикни бошкача урашади, — деди.
Сурайё ховлидан уйга кираётиб кучада турган йигитларнинг биттаси кузига таниш куриниб, юраги жиз этиб
кетди. Тошпулат дадил юриб ховлига кирди. Сурайё деразадан караб акасини таниди. Тошпулатнинг кузларидан
ёш куйиларди. Сурайё узини акасининг кучогига отди.
Унинг оркасидан катта акаси багрига босди.
Ён-атрофдан караб турганлар уларнинг йиглашиб
куришаётганини куришиб етиб келшишди. Ака-укалар билан сурашиб ичкарига таклиф килишди. Сурайё кушнисига Хайитбойга хабар килишни илтимос килган эди. У
велосипедига миниб далага кетди. Молларини бир болага
колдирган Хайитбой хабарчи йигитнинг велосипедига бир
туклини ортиб юборди. Хайитбой яёв етиб келганича
кушниси Содик туклини бугизлаб булганди.
Сурайё кейинги пайтда утмиши хакида бир огиз хам
ёлгон кушмай хаммасини айтиб берганди. Сурайё кетганидан кейин катта акаси Тулкиннинг иш лавозими кутарилиб, туман ижроия кумитаси раисининг биринчи урин-
босари булиб ишлаёгган эди. Тошпулат хамон мактабда дарс
берар экан.
Хайитбой мехмонлар билан куришиб, сурашиб бир
чойнак чой ичилгунча, куйнинг думбасига жигарини ковуриб олиб киришибди. Хайитбой иккинчи овк,ат тайёр
булгунча машинасида онасини ва янгасини олиб келди.
Кечрок етиб келган Рустам кетаётганида уйларига бир
пиёла чойга боришларини илтимос килибди.
— Биз синглимизни тополмай жуда кийналдик. Уч кун
бурун махалламиздаги бир аёл Сурайёни курганини айтиб келди. Шундан кейин излаб йулга тушдик. Кеча ва
бугун иккимиз хам ишдан колдик. Оллох насиб этса сизлар боринглар, бизлар келайлик. Синглимизнинг хаётини
куриб кунглимиз тулди. Янгасининг бир оз нодонлигидан
хафа булиб, бизга хам айтмай кетиб колганди. Майли утган
ишга укинмайлик, борди-келди килайлик. Битгагина синглимиз. Согиниб, тополмай йигит бошимиз билан иккаламиз хам жуда кийналдик. Багримизда эркаланиб усганди.
Яратганга шукур, багримиз тулди, — дейишди акалари.
Улар кудаларини уйларига мехмонга таклиф килиб,
жунаб кетишибди.
* * *
Рузаларни чеканка килишаётган вактда кечаси Хайитбой кандайдир ён дафтарчани очиб карадида;
—Сурайё, эртага Орифнинг тугилган куни экан. Бир
бориб келмаймизми, — деб кирди. Сурайё унга жавобан
калласини ликиллатиб куя колди.
Шундан кейин у бир нимани эслагандай:
— Сурайё, илгари хам шу мавзуда гаплашганмиз. Энди
бир карорга келгандирсан. Ахир укишингни сунгги йили
колганку. Увол булмасин шунча йил мехнат килиб укигансан. Укишингни давом эттириб диплом олсанг, бир куни
керак булиб колар.
— Йук чин кўнгилдан айтаяпман. Укимайман. Куплар
аёл кишининг бахтини маълумотда, амалда деб билишади.
Мен учун оила мукаддас. Сиздек уктам умр йулдошим,
кучогимда углим, диёнатли кайнонам бор. Рўзгорим тинч,
хурматим жойида. Яна нима керак. Куйинг, бу хакида
бошка гаплашмайлик, — деди Сурайё кузлари жиққа ёшга
тулганди .
— Майлику-я, кейинчалик бир вакг келиб мени уктирмагансизлар демасанг бўлди, —деди унинг кузларига караб.
— Йук, йиглаганимга эътибор берманг. Онам ёдимга
тушди, — деди кузларини артиб.
— Булмаса эрталаб тайёрланиб тургин, даладан бирров хабар олиб тезда кайтаман. Орифларникига бориб келамиз.
Сурайё оккўнгил, ажойиб бу икки ёшни унингсиз
хам кургиси келиб юрганди. У дарров ухлай олмади. Бир
йил аввал хам бориб келишган. Улар хам бир-икки келиб
кетишган. У Орифларнинг уйига биринчи боришини эслади. Уларнинг қандай оила куришганини Хайитбой гапириб берганди.
Ориф урта макгабни тугатиб, Самарк;анддаги бухгалтерлар тайёрлаш билим юртига укишга киради. У Ойларбибининг она авлодидан. Шунинг учун Хайитбой Орифни тоға деб атарди. Улар талабалик йиллари хам бир неча
марта учрашиб, бирга утиришган. Ориф Узи билан бир
булимда ўқётган Шохиста исмли кизни ёктириб колади.
Киз хам йигитга кунгил куяди. Шохиста Жиззах вилоятидаги туманлардан бирида яшайди.
Улар узаро келишиб, ахди-паймон килишади. Лекин
кизнинг аммаси бешикдалигидаёк бошига румол ташлаб:
—Бу киз энди бизники бўлди, — деган эди.
Шу сабабли гох - гох уйларида аммаси ва угли хакида
ran суз булиб турар, Шохистани уларнинг келини булишини эслатиб куйишарди. Аммаси Бодом хола бошка кишлокда турса хам киз туккизинчи синфда укиётган пайтидан серкатнов булиб колганди. Шохиста аммасининг угли
Парфини туй-марака бахона бир неча марта курган. Лекин
негадир ёктирмаганди.
Шу сабабли у онасига бир неча бор-бекор унаштиргансизлар барибир унга тегмайман, — деб айтганди.
— Хай-хай кизим, нима деяпсан. Амманг булади-я.
Кариндошларни айириб, юзига оёк куймокчимисан. Парфини бошкалардан каери кам. Курилиш техникумида
укияпти. Кеча кузим тушиб эди, бир келишган йигит
булибди, — деганди.
Унинчи синфни битираётганида туй киламиз, деб
колишганди.
— Йук, мен болалигимдан хисобчи буламан, деб хавас
килганман. Нима булибди, бир ярим йилда укиб келаман,
— деб туриб олибди.
Кизинииг райидан утолмаган отаси Санакул синглисини олдига бориб:
— Бодомгул синглим, кизим бухгалтер буламан, укийман деб тиқилинч килаяпти. Бор-йуги бир ярим йил экан.
Укиса укий колсин, — дебди яхши гапириб. Буни эшитган синглиси лов этиб ёниб кетибди.
— Нима дедингиз, укишга, укимайди. Барибир эртага
болалик булса хаммаси колиб кетади. Ана кизим, беш
йилликни битириб келин булиб атиги беш ойгина ишлади. Учта болали булиб энди ошган хамирдек булиб утирибди. Парфининг укигани етар. Битга углим, битта келиним. Менинг бошка фарзандим йукку, бунисини ишлатиб, иккинчисини хизматимда олиб колсам, — деб бобиллабди.
— Парфини укишини тугашига канча колди? — деди
Санакул.
— Бир йилга якин, — чимирилди аёл.
— Углинг укишни тугатмаган булса нега туй киламиз
дейсан? — жахл килди.
— Нима булибди, ха демай бир ярим ойга таътилга
чикишади. Шу орада туй киламиз. Туйдан кейин углим
колган укишини укийверади.
— Йўқ тухта. Кизишма, ундай булса эшит, Парфи
бир йил укиса Шохиста хам бир йил укисин. Кизим колган олти ойини жуда булмаса сирткига утказади.
— Э, унака киска укишнинг сирткиси булмас экан,
кизим айтганди.

Давоми бор
#ХисоблиДунёХикоя

Комментарии