Йораташ ыле эше ик гана.

Повесть
Айста муралтена, кушталтена
Шонгылыклан вуйым огына пу.
Вторая часть
- Сай, - ыштале, шыргыжале.-Могай коям вара? – сыренрак йодо.
-Мыйын шинчашем ожсо гаяк улат, - ормалген пелештыш поръен.Удырамаш кенет лудын колтыш, ынде молан шыде койышым ончыкташ? Вет йоратыме енже лектын кая гын, тудым нигунам огеш уж. Пошкудо Верамат шарналтыш. Тудо шуко гана марлан лекте, пиалдыме лие. Вашке пенсийыш лектеш, а Сашка эше пенгыде кап – кылан, тудын суртышто кугу энертыш лийын кертеш, шоналтыш да лыпланыш. Таче изышат сырыман огыл, поро лийман, поро.-Ойлыштат, шонгемалте вет, жап эртыш,- ыштале да омса воктенсе тенгылышке шинче, вуйжым сакыш. Сашкаже тидым веле вучен, воктекыже верланыш, удырамашым ваче гыч ондале, шкеж деке шупшыльо да шинчавуд йоре шке илышыжым ойлаш тунале.
-Мый тунемаш пурен кертмемлан ышым йывырте, монгешла, ойгыренам веле, эре тыйым шоненам. Шарнет ик арня жаплан вич серышым серенам, тый дечет вученам. Тыят шуко колтенат »Йоратем, вучем» манынвозыметым куанен лудынам да садак пырля лийына манын ушаненам. Варажым студент илыш тунале. Тунемаш мый кертынам, стипендийым эре налынам, авамат оксам колтедыш. Теле каникулыш портылмемым шарнет?-Кузе ом шарне, шарнем, мыят паша гыч отпускым нальым, - шинчавуд йоре пелештыш Зоя.-У ийым вашлийна да елка йыр вальсым куштышна, а варажым кид кучалтын урем дене кужаш жап коштна.-Ойырлен кертын огынал, - мане удырамаш.-Теле каникул ик кече гай эртен кайыш, - кугун шулалтыш Сашка, а кузе ойырлышна, шарнет? – изыш шинчымек мане поръен.-Краснохолмыш шумеш ужатен мийшым, игече пеш йушто ыле.-Теран имне дене ачам луктын кодыш.-Автобус воктене шортынат колтышым, - воштылале Зоя.-Ачам тыйым ялышке монгеш нангайыш, тунам шумем курлын возеш шонышым.-Айда, тугак лийын огыл дыр?- шыргыжале кувавай.-Тый кызытат от ушане?-Кум курс деч вара, мый тыйым пеш чот вучышым, мыйымат вет авам вурсыш, мыламат тыште илаш пеш йосо лие. А тый ен мутым колыштын мыйым налаш шыч тол, мутедым шыч шукто.-Ен мут огыл, авам керте, авам, - манят Сашка шып лие.Зоя тенгыл гыч кынеле, кухня велке ошкыльо, чайгоркам мурыктыш да шулыкын шинчыше поръеным чай йуаш, кухньышко ужо.-Теве тышке шич, тыште путырак лайык.-Йора, ит пуштылане, мый титакан улам, мый.-Айда эртышым огына шарне, мыняр жап мландумбалне тошкештына, ко пала? Кок илалше ен мутланен – мутланен кужаш жап чайым йуын шинчышт. Кенеж йуд кучык, теве волгыжтур кояш тунале.Сан Саныч Зоя кувавай дене эрлажымат, кумыштешымат лие. Ял калык ормалген, кажне суртышто нунын нерген веле ойлыштыт. Зоя кудывечыште, Оксана удыржын Моско гыч кондымо полек тувыржым чиен, йывыртен курыжталеш. Лач пошкудо Вера гына тудын порт велке шулыкын, шорын ончыштеш. Ола гыч толшо поръеным пеш келыштарыш, ой келыштарыш. Вет тудын сурт – печыже Зоя кувавайын деч лу пачаш сай. Брус умбачын шыма она дене общиватлыме, мотор чия дене чиялтыме. Портвуйжат, печыжат, чиян калай дене ыштыме. Икманаш, илемже купечын гай волгалтын шинча. Веран ушышкыжат пурен огыл, Сан Саныч Зоя кувавай велке ончалеш. Тудо нунын самырык жапыштым огеш пале, умлымеке, ормалгыш. Вет мыняр жап эртен, манаш веле, путынь умыр. Туняште эше тыгай поръен – шамыч улыт манын шоналтенат огыл.А тиде жапыште, Павасола ялын ик портышто, уэшлан йоратымаш тул огыл гынат, икте – весым умлен, икте – весым пагален, эртыше жапым эплын шарналтен, кок ен, удырамаш ден поръен пырля илаш лийыч. Пар йуксыла койшо Зоя ден Сашкам йолташ – влак, сурт еда уна ышташ лийыч.Эн ондак Миша йолташыже тарваныш. Ватыже, Ирина, мелнам пышта, шылан шурым шолта. Пелашыже куту гыч шорык тагажым лумын тенгечак кондыш, шылым ыштыш.-Эх лемем, путырак тутло, - шыргыжалеш ватыже.-Кочкаш – йуаш пурыжо, - малдале марийже.Нуно кечывалымак устелым ямдылышт, кочыш – йушым шындыльыч, пошкудо, йолташ – влакым ужыч. Уна – шамыч пеш вашке чумыргышт. Калык Зоя ден Сашкам вуча. Миша чытен ыш керт, тудо уэшлан нунын деке куржын колтыш.Устел коклаш пурен шичмеке, Зоя ден Сашка удыр – качыла веле кояш тунальыч. Нуно самырык гай изыш вожылыт, очыни кенет тыгай савыртыш лиймылан, ушанен огытыл. Миша кидышкыже чаркам кучыш, чылалан шудыш.-Ну, пошкудем, йолташем – влак, таче мемнан дене кугу пайрем. Мыйын йоча годсек пырля кугемме йолташемым да Зойкам пырля лиймыштлан алал кумылын саламлем. Мый пеш чот йывыртенам, пеш чот.мане да чаркажым нолтале. Чыланат нуным саламлаш тунальыч. Устелысе кочкышлан пижыч.-Вот тений мемнан дене пайрем да пайрем, - воштылале Натале.-Сабантуй гына ыш лий, - азаплана Зина.-Пайремым ынде шкаланна шке гына ыштена шол, - бригадир Толят ушныш.-Кушто бригадет? – Мирон вате йыча.-Лумжо веле бригаде, пашат шагал, пашазыжат ик – кок ен.-Тыят пенсийышке шуат, пакчат кугу, емышым шындет, кертат гын, ужалет, - туныкта Миша, - кузе гынат илен лектына. Айста ик чарка дене подылына, паша нерген огына ойло, поро йолташна – влакым саламлена, таза – эсен лийза, кодшо илышнам миен – толын, кочкын – йуын, татун илаш пурыжо. Чылажат шкенан деч шога.Мирон вате муралтенат колтыш. Калык веселане. Кудывечыште гармонь почеш кушталтенат нальыч. Тыге ик жаплан шум – чоныштым кандарышт. Уна – влак пелйуд эртымеке гына шаланышт.«Самырык – влакат» унам ужыч. Калык шуко гына погыныш. Зоя кувавайын, Вера пошкудыжо, огеш тол шоныш, а тудо тольо. Пеш мотор чиен – шоналын, утыж дене шыргыжеш, тудын Сашкаже деке тутыш ончыштеш. Но суртоза шыдешталте гынат, чытыш.Ял умбаке сар шыже портыльо. Эрдене юалге. Южик пушенге эше оным кадыртен, ужаргын шогылтшын коеш. Но садак жап шкенжыным налеш. Чодыравуй йошкаргын, сарын волгалтеш. Эрдене юалге, кечывал жаплан кече ырыкталеш, тудыжат кужаш жап огыл, касвелеш пыл йымак пурен шылеш. Кугу йуржо уке гынат, южгунам изыш шыжыктен кая. Кызытеш игече ояр, пеш ояр. Икманаш шортньо шыже.Зойка - Зайка ден Сан Санычат кечын пакчаште шогылтыч. Игече кукшо годым, пакчаемышым поген налаш лийыч. Поръен кольмо – влакым ачалыш. Тудын сад пакчаже монь умырешат лийын огыл. Пелашыже, Варвара Васильевна, оласе удыр. Паренге, ковыштам пазарыште наледен, кевытланат ушанен огыл. Вет тудо профессорын удыржо. Кочкаш марийже шолтен, йочамат ончен, чыла верышке шуын. Нунын кужаш жап икшывышт ыш шоч. Ватыжлан йоча ыш кул. Ик жап Сан Саныч, Варвара Васильевна деч, чиемжым чемоданыш поген, сурт гыч лектын кайыш. Кум тылзе утла пырля ышт иле. Вара профессор ача, венгыжым кычал муо, монго портылтыш. Кенет йоча шочо, эрге. Самырык ача йывыртыш. Жап эртымеке веле умлен, Олешка тудын огыл, но туге гынат, икшывылан верч умырым эртарыш. Профессор ден ватыже колымеке, удырышт садак пачерышке вес поръеным конден пуртыш. А тудо умыр мучко илыме верже гыч, чон йосын лектын кайыш. Эсогыл Олешкат ыш чамане, Почешыже куржынат ыш лек «Ачай кушко кает?» - манынат ыш ман. Тыге тудо ик жап пашам пырля ыштыме йолташмыт дене илен кошто, варажым шонго портышко кагазым погыш да тушко илаш кусныш. Сан Саныч институтышто военный кафедрам намиен. Студент – влак дене ученийышкат коштын. Оньыкува ден оньыкугызан вурседылмыштым да ватыжын чаргыжме йукшым колмыжо шуын огыл.Южгунам пачерышке малаш веле портылын. Самырыкше годым Варвара Васильевна шкеже пижемдыле. Тунам Сашка профессор удыр нерген аважлан ок ойло гын, Зойка - Зайкаже дене пырля лийыт ыле.Татьяна Михайловна пеш ушан удырамаш. Нунын ешыште тудо вуйлык. Сашкан ачаже, Александр Петрович, тунемше гынат, пеш лывырге улеш. Тудлан садак лиеш ма, уке ма пеш пушкыдо кумылан ыле. Аваже гын, эргыже деч кугу профессорым ышташ тыршыш. Миен ыш лек. Тудын Сашкаже суртышто удырамаш пашам шуктен илен. Тидым пален налмеке, эргыжым пеш чаманен. Тудо вет ужеш, кузе Зоя ила, могай тудын пелашыже; могай икшывыже. Южгунам урем дене кид кучалтын ошкылмыштым ужын гын, шинчавудшак лектын. Потырын уке лиймекыже, Татьяна Михайловна, эргыжым Зойка дене уэш пырля ышташ лиеш ала манын шонкален. Но тыге пурен огыл улмаш. Татьяна Михайловнам пытартыш корныш ужаташ, эргыже толын ыш керт. Студент – влак дене вес элыш каен улмаш. А Зоя кугу гына пеледыш букетым чумырен намийыш. Ял калык пала, тиде удырамаш пеледыш коклаште ила, пеш тыре, пашазе да поро, поро кумылан…-Тый кунчалтет, мый паренгым погем, - шыргыжале Зоя кувавай.-Паренгыже уло гын?-Вондыжо уло гын, паренгыжат уло.-Мыланна шуко кулеш мо? Улыжо сита.-Шкаланна да лудылан.-Эх игечыже! Путырак ямле! – Сан Саныч канде кавашке ончале.-Вашке йур тунале – е - ш, лавыра лекте – е - ш.-А резинке кем молан? Чияш огыл мо?-Тыште оласе асфальтет уке, мотор катат дене кытыр – кытыр коштын от керт, - воштылале Зояже.-Тый денет пырля, мый йолеш йыдал чиен кошташ келшем.-Ой – ой, тугак мо?- Туге улде, ала кызытат мылам от ушане? – ормалгыш Сан Саныч.-Ко пала тендам, поръен – шамычым. Самырык вате – влак пошкудыштак улыт, - манын Веран порт велке вуйжым савалтыш.-Зойка – Зайка, мый вет тылат умылтарышым, уэш тугай илышым ик кечат ужмем ок шу, - мане, кольмыжым шогалтыш да йыран туреш шинче.Зоя кувавай йылмыжым кучен кертдымыжлан, ушыжо дене шкенжым шке вурсаш тунале.-Айда чайым йуын, каналтен лектына, - мане да порт велке ошкыльо, почешыже Сан Санычат тарваныш.Нуно кужаш жап ойласыде чайым йуын шинчышт.-Мый мешак – влакым ямдылем, лектат, - Зоя кувавай Сашкажын тупшым вучкалтыш, порт гыч лекте.-Чынак, мо мый мыскара мутлан сырен шинчем? – манын тудат кудывечышке ошкыльо.«Самырык – влак»,- тиде Миша йолташын лумдымо мутшо, - кум кече паренгым луктыч, сайлышт, порт йымак нумальыч. Кас еда мончаш олтышт, тутло пурам йуыч, каналтышт, телевизорым ончышт. Кешыр, ковыштамат йывыртен погышт.Эрлажым, эрдене эрак ложген йур йураш тунале. «Пакчаемышым кукшынек поген нална, етшышна вет етшышна» - ыштальыч.Мланде кылмыктыш, мукш гай ош лумат йогаш тунале, мардеж лекте, лум утыр шукеме. Сан Саныч эрдене эрак лум эрыкташ лектеш. Зойка – Зайка чайым шолташ шында. Нуно адакат ойласен – ойласен чайым йуыт да пашашт пыта. Кечываллан то паренгым, то лашкам шолтат. Лач каслан гына лудо шыл дене шурым ямдылат. Южгунам тар пучымышым, тудым суртоза йората, а Варвара Васильевна эре сырен, шемшыдан пучымышым йодын, кулдымашлан туманым тарватен. Молан ожнак нунын деч лектын каен огыл? Вет Зойкажын Потыржо колымым пален. Тудлан намыс лийын, намыс.Омса тукалтыме йук шоктыш. Зоя кувавай почо, тушто пошкудо Верам, ожсо йолташым ужо, кап – кылжым пужвуд нале.-Пураш лиеш, - ыштале.-Кунамсек йодын пурена? – мане портоза.-Сай улыда? – шкеже тышке – тушко ончале, векат Сан Санычым кычалеш.-Мо сомылет уло, ойло?-Ынде тый декет сомыл дене гына пурыман мо? Ала мый ожсо гай мутланен шинчаш пуренам? – ойган йук дене мане Вера.-Ожсо жап эртен, - вашештыш кувавай.-Ит сыре, мый пырля илымынам сагынен шарналтем, - ыштале да сумкаже гыч серышым лукто.-О – о, - пенсийыш лектамат, ик кечат пашам ом ыште, манынат ыльыс?-Мыйын энертыш порьенем уке вет, ынде огешат лий дыр?-Тыгай койыш дене огеш лий, ой огеш лий. Зоя кувавай содор серышым ончале, «Оксана деч», - мане да лудаш тунале.-Мом сера? Кунам толеш?-Толыт - толыт, унала, чыланат, - куанен пелештыш.-А Сан Саныч? – ормалгыш Вера.-А мо? Сан Саныч Мишамыт деке пу опташ кайыш, - умлыде мане йывыртыше удырамаш.-Огыл, тудым Оксана поктен огеш лук?-Ком? – йодо суртоза.-А – а, тудым.-О, юмашне, тый кызытат вучен коштат? Огеш лук, огеш лук. Оксанан ушыжо уке мо? Мый Москош илаш ом кае, тудо мыйым ончаш тышке ок тол. Мый воктенем илыше чонан еным ко покта?-А – а, - манят Вера эркын порт гыч лекте.У ийлан Зойка ден Сан Саныч кугу пайремым ыштышт. Оксана удырышт ден Данил веныштым, Кристина уныкаштым пеш сай вашлийыч. Ожсо гаяк шуко унам погышт. Икшыве – влак пеш шуко полекым конденыт. У телевизорым, вургем мушмо миашинам, электрочайникым. «Илышдам изыш куштылемдена ыле» ышталыт. Сан Санычым «Ачай» веле маныт, а Кристина « Деда, дедуля» вычымата. Ужатыме годым, ушышто икгай шонымаш лие. »Тыгай илышлан куанен, икте – весе деке энертен, икте – весым умлен илыман». Кок шонгыъен машина йоммеш кидым рузен кодыч.-Тыйын икшывет, уныкат пеш поро улыт.-Поро улыт да пеш мундырно илат. Мемнамат ужыт. Тый кает ыле?-Тый денет пырля, кеч мланде турыш. А мыйын икшыве, ончен – куштенам гынат, мыйым огешат шарналте.-Кидыште парня – влакат тор огытыл.-Туге ават, туге. Айда монго ошкылына, - манят Зойка – Зайкажым ондале, порт велке ошкыльыч.Эр – кас, кенеж – теле, шошо – шыже, пеш вашке кум ий жап эртенат кайышт. Павасола ял умбаке кугу ойго тольо. Ик кенеж эрдене «Зоя кувавайна колен колтен» - шоктыш Ялысе фельдшер, Надежда Ивановна, ойган уверым каласыш. Сан Саныч кертмыж семын Зойка – Зайкажын чарныше шумжым уэш колташ тыршыш. Вашке полышат толын шуо. Но уке, иктат сенен ыш керт. Пытартыш корныш ужаташ, уло ял калык чумыргыш. Оксана ден Кристина чон каен шортыч. «Молан виешак Москош ышна нангае» ойлыштыч.Сан Санычлан туня пычкемшалте, нимом огеш уж, нимом огеш кол.-Ачай, - манын, Оксана Сан Санычын вачышке кидшым пыштыш. А тудо пелештен ыш керт, уэш шортын колтыш. «Молан тыге лие? Молан шагал пырля илышна?»-Дедуля, поехали к нам? – манме йукеш ойган поръен помыжалтме гай лие.-Чынак, авайын ныллыжым эртарена да каена, мемнан пачер кугу, вер сита, - вашмутым вуча Оксана.А тудыжо пелештен огеш керт, шортеш. Поро удырамаш деч поро йоча шочеш. «Аваже могай, удыржат тугай» - маныт калыкыште.-Пеш шагал илышна, пеш шагал. Шуко жапым йомдарышна. Чылажымат монгеш портылташ ыле? Мый титакан! Мый!Сан Саныч кенет Москошко ыш кае. Оксана ден Кристинам ужатен колтыш, но нунын деке мияш мутым пуо. Тиде сурт гыч кенет лектын каймыже ыш шу. Кажне пусакше Зойкажым шарныкта. Кузе кастене, йудым омсам тукалтен, кузе шке нергенже ойлен, кузе шошым пакчаемышым шынденыт, кенежгоч вудым шавен онченыт. Шыжым йывыртен паренгым луктыныт, киярым, помидорым шинчалтеныт, телылан ямдыленыт. Шочмо кечыштым пайремленыт, йолташ – влакым ужыныт, пырля кочкыш – йушым погеныт. Пар йуксо гай, эре коктын лийыныт.Таче эрдене Сан Саныч шкетынак кынеле. «Оксана ден Кристина ынде Москош миен шуныт» шоналтыш. Чайым шолташ шындыш. Устел коклаш пурен шинче, кинде логар аныш ок пуро. Кужаш жап яра чайым шыптыр да шоптыр йуын шинчыш, чийыш – шонале, порт гыч лекте. Йолжо тудым тыгак шугарлашке нангайыш. »Зойкам – Зайкам» - манын уэшлан шун курыкым ондале. «Таче йудым кузе малышыч? Мый гын, кочкын – йуын, мален ом керт». Тудо кужаш жап мутланен шинчыш, шумжым луштыш, эркын шугарла гыч лекте.Кастене омса тукалтыме йук шоктыш. Шонгыъен ормалгыш» Ко толеш гын? Ко гын?» – мане, торшталтен кынеле, омсам почо. Тушто Верам ужо.-Пураш лиеш? – йодо.-Толынат гын, пуро.Нуно кужаш жап шып шинчышт, ойласаш мутым ышт му. Вера умлыш, эркын кынеле, шенгечше шып гына омсам петырыш. Ойган поръенлан иктат огеш кул. Кушто тудын Зойка – Зайкаже? Кузе нуно икымше гана вашлийыныт, лу уштыш корным пырля ошкылыныт, икте – весышт деч вожылын ойласеныт. Кенеж каникул жапыште эре пырля лийыныт, Киебак энерыш йуштылаш коштыныт. Кастене куштымаш деч вара, волгалтмеш кид кучалтын уремым шерын лектыныт. Южгунам кок кум гана ошкыл эртеныт.Сан Саныч лум вочмешке шугарлаш кошто. Тыге шиждегече у ий пайрем толын шуо. Ик кастене адакат омса тукалтыме йук шоктыш. «Тиде Вера» - йукын мане суртоза. Омсам почо, тушто Оксана ден Данил шогат. Шонгыъенын йолйыжынже кайыш. Вуйышкыжо сай огыл шонымаш волгенчыла пурыш. »Порт ужалаш толыныт». Нуно ача лийшым ондалын – шупшалын пытарышт. У ийлан шуко гына йокмам конденыт. Сан Саныч изыш веселане, тынге – тунге лие.-Шич ачай, ит курыжтал, - мане Оксана. Шонгыенын шинчавудшо лекте.- Батя, не плачь, поедем к нам в Москву, я вам Красную площадь да все, все покажу, хотя бы на зиму, - йодеш веныже.Ик арня гыч, Оксана ден Данил, Сан Санычым машинашке шынден, Москош илаш нангайышт. Тудо адакат профессор суртышко логалеш. Ял корно мучко шонгыен самырык жапшым, йоратыме удыржым, йонылыш лиймыжым, »Йоратем, вучем» манме мутшым уэш да уэш шарналтыш. Шугарлам эртен каймышт годым, шортын – шортын кужаш жап, умыр мучко йоратыме Зойка – Зайкаже дене чеверласен, кидшым рузыш.