Husayn Boyqaro (Husayniy) (1438-yil , Hirot —
1506-yil , 4-may , Bobo-Ilohi, Hirot yaqinida) -
taniqli shoir va davlat arbobi. Hirot yaqinida
tugʻilgan. 1469-yildan umrining oxirigacha
Xuroson podshohi. Uning hukmdorligi yillarida
iqtisodiy va madaniy hayot yaxshilangan.
Navoiyning maktabdosh doʻsti va homiysi.
Badiiy ijod bilan shugʻullanib, gʻazalnavis shoir
sifatida adabiyot tarixida iz qoldirgan. Boburning
xabariga koʻra, devonidagi gʻazallari aksariyat bir
vaznda (ramali musammani maqsur) yozilgan.
Gʻazallarida dunyoviy muhabbatni kuylagan,
betakror satrlar yaratgan.
Fayl:Husayn Boyqaro Devon.JPG
«Risola» nomli nasriy asarida Navoiy ijodiga keng
va ob’yektiv baho bergan. Husayniy asarlari OʻR
FA ShI jamgʻarmasida saqlanadi.
Shoir ijodi bilan E.Rustamov, S.Gʻanieva,
E.Ahmadxoʻjaev, A.Erkinov va boshqalar
shugʻullanganlar.
Nashr qilingan asarlari
Husayn Boyqaro. Devon, risola. (nashrga tayyorl.
S.Gʻanieva) — T.: 1968;
Shoh va shoir: Husayniy (nashrga tayyorl.
A.Erkinov). — T.: 1993;
etgach, toj-u taxt uchun kurash avjiga chiqdi.
Natijada, Xuroson davlati o’n bir qismga bo’linib
ketdi. Ularning har biri o’zini mustaqil davlat
deb hisoblar edi. 1469- yilda Amir Temurning
ikkinchi o’g’li Umarshayxning nabirasi Sulton
Husayn Boyqaro Xuroson taxtini egalladi.
Salkam 40 yil hukmronlik qilgan Sulton Husayn
Boyqaro davrida ham mamlakatda to’la
osoyishtalik o’rnatilmagan bo’lsa-da, Xuroson
davlatining xo’jalik va madaniy hayoti ancha
yuksak darajada rivojlandi. Mamlakat
obodonchiligi yo’lida katta ishlar amalga oshirildi.
Movarounnahrga nisbatan siyosiy barqarorlik
ta’minlandi. Bunda Husayn Boyqaroning
hukmdorlik salohiyati muhim o’rin tutdi. Vazir
Alisher Navoiyning xizmatlari ham benihoya
katta bo’ldi. 1506- yilda Sulton Husayn Boyqaro
vafot etdi. Shundan keyin mamlakatda
qo’shhokimiyatchilik vujudga keldi. Marhum
sultonning ikki o’g’li (Badiuzzamon va Muzaffar
Husayn) bir vaqtda hukmdor deb e’lon qilindi.
Bu hol shuningsiz ham og’ir kunlarni boshidan
kechirayotgan Xuroson davlatini to’la
parokandalikka olib keldi. Natijada shayboniylar
hujumi arafasida davlat inqirozga yuz tutdi.
Movarounnahrda ham toj-u taxt uchun ayovsiz
kurash boshlanib ketdi. Bu kurashda
Mironshohning nabirasi Abu Said ibn Sulton
Muhammad g’alaba qozonadi va Movarounnahr
taxtini egallaydi (1451—1469). U 1469- yilda
urushda halok bo’lgach, hokimiyatni uning ikki
o’g’li: Sulton Ahmad (1469—1494), Sulton
Mahmud (1494—1495) hamda nabiralari
Boysung’ur Mirzo (1495-1497) va Sulton Ali Mirzo
(1498-1500) lar boshqargan. Xullas, temuriylar
hukmronligi davri oxirida o’zaro urush-talash
oqibatida mamlakat to’la tanazzulga yuz tutgan.
XVI asr bo’sag’asida Temuriylar davlati taxti
uchun kurash maydoniga Zahiriddin Muhammad
Bobur chiqdi.
Mironshohning chevarasi edi. U 1483- yilning 14-
fevralida Andijon shahrida tug’ilgan. Bolalik va
yoshlik yillari Andijon va Axsi shaharlarida
o’tgan. U otasi Umarshayx Mirzo (1456 - 1494)
saroyida o’z davriga yarasha barcha zarur
bilimlarni egallagan.
Umarshayx Mirzoni otasi Abu Said Mirzo
hukmronligi davrida, dastlab, Kobul viloyatiga,
so’ng Farg’ona viloyatiga hukmdor etib
tayinlagan. Keyinchalik akasi Sulton Ahmad
hukmronligi davrida Toshkent va Sayram ham
Umarshayx Mirzoga berilgan. Biroq o’zaro ichki
kurashlar natijasida Umarshayx Mirzo qo’l ostida
faqat Farg’ona, Xo’jand va O’ratepagina qolgan.
Umarshayx Mirzo 1494-yilda baxtsiz hodisa
tufayli halok bo’lgach, Farg’ona taxtiga 12 yoshli
Bobur Mirzo o’tqazildi.
Yodda tuting. Bobur yosh bo’lganligi uchun
davlat ishlarini ishonchli beklardan Hojiqozi va
o’qimishli, oqila onasi Qutlug’ Nigorxonim
yordamida boshqarardi.
Bobur Mirzoning siyosat maydoniga chiqishi
Temuriylar saltanatida harbiy-siyosiy vaziyat
nihoyatda og’irlashgan sharoitga to’g’ri keldi. Bu
holat Farg’onadagi siyosiy vaziyatda ham o’z
ifodasini topdi.
Chunonchi, 1494-yili Bobur Mirzoning amakisi
Sulton Ahmad Mirzo Farg’ona ustiga yurish
boshladi. Samarqand qo’shini Quvasoy
ko’prigidan o’tayotganda falokat yuz beradi.
Ko’prik sinib, natijada ko’p kishi suvga g’arq
bo’ladi. Buning ustiga otlarga o’lat tegadi,
qo’shin orasida vahima va sarosimalik ham
boshlanadi. Ayni paytda mahalliy xalq
g’animlarga qaqshatqich zarba bera boshlaydi.
Chorasiz qolgan Sulton Ahmad Mirzo
Samarqandga qaytib ketadi.
Samarqand taxtini egallashi
Oradan ko’p vaqt o’tmay Bobur Mirzoning tog’asi
- Toshkent hukmdori Sulton Mahmudxon
Farg’ona ustiga yurish boshlaydi va Axsi
qo’rg’onini qamal qiladi. Biroq Sulton
Mahmudxon qanchalik urinmasin, Axsini olishga
qurbi yetmadi. Axsi himoyachilarining
mardonavor kurashayotganini ko’rgan Sulton
Mahmudxon ham Toshkentga qaytishga majbur
bo’ldi.
Sulton Ahmad Mirzo Samarqandga yetmasdan
yo’lda to’satdan vafot etadi. 1495-yilning
yanvarida Samarqand taxtiga Sulton Mahmud
Mirzoning ikkinchi o’g’li Boysung’ur Mirzo (1495 -
1497) o’tqazildi.
Shunday qilib, Andijonda Bobur Mirzo,
Samarqandda Boysung’ur Mirzo, Toshkentda
Sulton Mahmudxon, Hirotda esa Sulton Husayn
Boyqaro hukmron edilar.
Bobur Mirzo ham barcha taxt da’vogarlariga xos
xususiyatlardan xoli emasdi. U ham saltanat
tuzish, buning uchun, avvalo, ulug’ bobosi Amir
Temur saltanatining markazi — Samarqand
taxtini egallash ishtiyoqi bilan yonar edi.
Tez orada Boysung’ur Mirzo bilan ukasi Sulton
Ali Mirzo o’rtasida toj-u taxt uchun kurash
boshlandi. Bundan xabar topgan Bobur Mirzo
1496- yilning 17- iyunida qo’shini bilan
Samarqand qamaliga tutinadi. Qamalda
Boysung’urga qarshi uning akasi — Buxoro
hukmdori Sulton Ma’sud Mirzo va ukasi Sulton
Ali Mirzolar ham qo’l ko’tardilar. Ayni paytda,
Bobur Mirzo tog’asi — Toshkent hukmdori Sulton
Mahmudxondan yordam oladi. Biroq qish
yaqinlashib qolganligi tufayli ittifoqchi
shahzodalar Samarqand qamalini to’xtatib,
yurtlariga qaytishga majbur bo’ldilar.
1497-yilning may oyida Bobur Mirzo ikkinchi
marta Samarqandga yurish boshlaydi va ikkinchi
marta Samarqand qamali boshlanadi. Bu vaqtda
shahar ichida oziq-ovqat tanqisligi yuz bergani
tufayli Boysung’ur Mirzo askarlari orasida
parokandalik ro’y beradi. Qamalga bardosh
berishga ko’zi yetmagan Boysung’ur Mirzo Dashti
Qipchoq hukmdori Shayboniyxondan yordam
so’raydi. Shayboniyxon qulay fursatdan
foydalanib, tez orada Samarqandga kelib, Bobur
Mirzo qarorgohining ro’parasiga joylashadi.
Bobur Mirzo bor askari bilan Shayboniyxonga
qarshi chiqishga shaylandi. Kutilmaganda
Shayboniyxon shahar ichkarisiga qarab yurdi,
biroq Boysung’ur uni shahafga kiritmadi.
Boysung’ur uni shahar tashqarisida bo’ladigan
jangda ittifoqchi bo’lishga taklif qilgan edi.
Bundan ranjigan Shayboniyxon qo’shini bilan
Turkistonga qaytib ketdi. Shunday bo’lsa-da,
Shayboniyning Samarqandga kelishi behuda
ketmadi. U bu yerga yana qaytishni, qaytganda
ham qanday kuch bilan qaytishi zarurligini bilib
oldi. Ikkinchidan, u temuriyzodalarning ahvoli
o’zaro urashlar oqibatida nochor holatga tushib
qolganligini ko’rib qaytdi.
uchun kurash
Samarqand qamali 7 oydan ziyod davom etdi.
Shayboniyxondan yordam ololmagan Boysung’ur
Mirzo kam sonli qo’shini va yaqinlari bilan
Qunduz hukmdori Xusravshoh huzuriga qochdi.
Bobur Mirzo 1497- yilning noyabr oyi oxirida
Samarqand taxtini egallashga muvaffaq bo’ldi.
Biroq bu hoi uzoqqa bormadi. Boburning
Andijonga yuborgan ishonchli begi Uzun Hasan
Boburning dushmani Ahmad Tanbal bilan til
biriktirib, Boburning ukasi Jahongir Mirzoni
Andijon taxtiga o’tqazish harakatiga tushgan
edilar. Ular o’z maqsadlariga erishdilar ham.
Vujudga kelgan harbiy-siyosiy tanglikni
tushungan Bobur Mirzo qanday bo’lmasin
Andijonni saqlab qolishga qaror qildi va
Samarqandni yuz kun idora etgandan song uni
tark etishga majbur bo’ldi. Samarqand taxtini
Sulton Ali Mirzo egalladi.
Ayni paytda, Bobur Mirzoning kichik ukasi Nosir
Mirzo Andijonga hujum qildi va Uzun Hasan
hukmronligiga barham berib, hokimiyatni Bobur
Mirzoga topshirdi. Biroq vaziyat hamon
og’irligicha qolaverdi. Chunonchi, Jahongir Mirzo
hali taxt da’vosidan voz kechmagan edi.
Qolaversa, Ahmad Tanbal ham hamon uni
qo’llab-quvvatlayotgan edi. Nihoyat, 1500-yilda
Bobur Mirzo bilan Jahongir Mirzo o’rtasida sulh
tuzildi. Unga ko’ra, Sirdaryoning shimoliy tarafi
Axsi shahri bilan Jahongir Mirzoga, daryoning
janubiy tomoni Andijon shahri bilan Bobur
Mirzoga berildi.
Temuriylar saltanatining boshqa qismlarida ham
Farg’onadagi kabi toj-u taxt uchun kurash davom
etardi. O’sha davr tarixchisi Muhammad Solih
yozganidek, «Hamma bir-biridan qo’rqar edi.
O’zlaricha shohlik talab qilib mamlakatda ig’vo
urug’ini sochardilar».
Temuriylar saltanatida boshlangan toj-u taxt
uchun ayovsiz kurash oqibatida saltanat
inqirozga yuz tutdi. Natijada, ko’pdan buyon
Temuriylar saltanati hududlarini egallashni o’z
oldiga maqsad qilib qo’ygan Muhammad
Shayboniyxonning Movarounnahr va Xurosonni
egallab olishi uchun qulay sharoit vujudga keldi.
Shohruh vafotidan so’ng Xuroson mayda
bo’laklarga bo’linib ketdi.
1469-yilda Xuroson taxtini Husayn Boyqaro
egalladi va davlatni birlashtirishga erishdi.
Mirzo Ulug’bek vafotidan so’ng boshlangan
temuriyzodalarning toj-u taxt uchun o’zaro
kurashlari oqibatida Movarounnahr tanazzulga
yuz tuta bordi.
kirgan. 1454 yili Abulqosim Boburning
Samarqandga — Abu Said Mirzoga qarshi
yurishida qatnashgan. Abulqosim Bobur
yengilgach, sulh tuzib, Hirotga qaytgan. Husayn
Boyqaro esa onasining tavsiyasi bilan Abu Said
Mirzo saroyida qolgan. Ko‘p o‘tmay, qamoqqa
olingan. Feruzabegim uni qutqarib, Hirotga olib
kelgan.
Shoh vafot etgach, Husayn Boyqaro Marv
hukmdori Sulton Sanjar xizmatiga kirgan va
uning qizi Beka Sultonbegimga uylangan. Sulton
Sanjar Husayn Boyqaroni o‘z o‘rniga qo‘yib,
Mashhadga yurish qilgan. Bu orada Marvda
Husayn Boyqaroga qarshi fitna uyushtirilib, u
ovga chiqqanda, shahar darvozalari berkitib
olingan. Husayn Boyqaro 1457 yili qishni Marv
bilan Xiva oralig‘idagi biyobonda o‘tkazgan. 1458
yilda 300 kishilik qo‘shin bilan Sulton Sanjarning
yaqinlaridan Bobo Hasan qo‘shinini yengib, Niso
viloyati, so‘ng Astrobodni egallagan.
1459 yilda Husayn Boyqaro huzuriga
Abdurazzoq Samarqandiy elchi bo‘lib kelgan.
1460 yilda vaziyat taqozosi bilan Husayn
Boyqaro Astrobodni tashlab chiqishga majbur
bo‘lgan. Ammo 1461 yil shaharni qaytarib olgan.
Shu yil yoz oxirlarida Hirotga yurish qilgan. Biroq
Abu Said Mirzoga bas kelolmay, orqaga
chekingan, buning ustiga, Astroboddan ham
mahrum bo‘lgan. Amudaryo orqali Xorazmga
o‘tib, Vazir shahriga — Mustafoxon huzuriga
elchi yuborib, Abu Saidga qarshi birgalikda
kurashishga da’vat etgan. Lekin elchi kelguncha,
uning og‘asi Pir Budog‘ bilan kelishib,
Mustafoxonga qarshi yurish qilishgan, lekin Vazir
shahrini ololmay, bitim tuzganlar.
Husayn Boyqaro Adoqqa borib, 1461 yil
oxirlarigacha o‘sha yerda qolgan. Adoqda turib,
Astrobod, Gurgon va Eronning boshqa
tumanlariga hujumlar uyushtirgan,
mag‘lubiyatga uchraganida, shu yerdan panoh
topgan. Mustafo zulmiga qarshi ko‘tarilgan
isyondan foydalanib, avval Vazirni, 1462 yilda
Urganch va Xivani qo‘lga kiritgan. Oradan 1 yil
o‘tmay, Abu Said uni Xorazmdan surib
chiqargan. 1463—64 yillarda Urganch, Xiva,
Hazorasp, Tirsakni qo‘lga kiritgan. Shu yerda
kuch to‘plab, yana Xurosonga hujum qilgan.
Ammo Abu Said qo‘shinlari Xivani egallaydi.
Husayn Boyqaro uni qaytarib oladi. 1467 yilda
yana Urganchni egallaydi. Shu yili u o‘zbeklar
xoni Abulxayrxondan yordam so‘rab, Dashti
Qipchoqqa boradi. Xon yordam va’da qiladi,
lekin betob bo‘lib qolganligi tufayli, bu va’da
amalga oshmaydi. 1469 yil martigacha Xorazm
va Buxoro o‘rtasida sarson-sargardon yurgan
Husayn Boyqaro, Abu Said vafot etgach, Hirotni
egallab, Samarqanddan do‘sti Alisher Navoiynn
maxsus yorliq bilan chaqirib oladi va muhrdorlik
vazifasiga tayinlaydi. Navoiy do‘stini taxtga
chiqishi bilan qutlab, unga «Hiloliya» qasidasini
taqdim etgan.
Yodgor Muhammad Mirzo va Abu Said
Mirzoning o‘g‘li Sulton Mahmud Mirzo taxt
da’vogarlari sifatida maydonga chiqadilar.
Yodgor Mirzoning tarafdorlari, xususan, onasi
Poyanda Sultonbegim Hirot ichkarisida zimdan
ish olib borgan. 1470 yilning iyulida Husayn
Boyqaro qo‘shin bilan dushmanga qarshi jangga
ketganda, poytaxtda sotqin bek va amaldorlar
Yodgor Mirzo nomiga xutba o‘qitganlar. Husayn
Boyqaro 1 oydan so‘ng Navoiyning tadbirkorligi
bilan Yodgor Mirzoni qo‘lga olib, taxtni qayta
egallagan va umrining oxirigacha hukmdorlik
qilgan. Saltanatiga Xorazm, Seyiston, Qandahor,
Balx, G‘aznadan Domg‘ongacha bo‘lgan yerlar
kirgan. Yurak xastaligidan vafot etgan Husayn
Boyqaro o‘zi qurdirgan madrasa ichidagi
maqbaraga dafn etilgan. Hozir maqbara vayron
bo‘lgan, qabr va uning ustiga o‘rnatilgan «Sangi
haft qalam» saqlanib qolgan.
Husayn Boyqaro temuriylar orasida ancha
shijoatli va ma’rifatli, shariatga qat’iy amal
qilgan hukmdor bo‘lgan. Husayn Boyqaro
Xurosonda hokimiyatni egallagach, asosiy
e’tiborni mamlakatda tinchlik, osoyishtalikni
qaror toptirish, ichki hududiy nizolar,
ziddiyatlarni bartaraf etish va markaziy
hokimiyatni mustahkamlashga qaratgan. U
o‘lkada madaniy-ma’rifiy va obodonchilik
ishlarini rivojlantirishga alohida rag‘bat
ko‘rsatgan: iqtisodiy hayot yuksalib, savdo-sotiq
rivojlangan, yuzlab karvonsaroylar, rabot,
ko‘prik, maktab, madrasa, masjid, xonaqoh,
hammom, tabobatxona, yetimxona, suv
havzalari qurilgan, kanallar qazilgan, bog‘lar
barpo etilgan.
Husayn Boyqaro davrida Hirot Sharqning fan,
madaniyat, hunarmandchilik rivojlangan yirik
markaziga aylangan: turli mamlakatlardan
iste’dod sohiblari Hirotga panoh axtarib
kelganlar. Til, adabiyot, tarix, tasviriy san’at,
xattotlik, kitobat san’ati, tabobat, handasa,
musiqa, qog‘oz tayyorlash, tomosha san’ati va
boshqa sohalar rivojlangan. Hirot, Mashhad,
Marv, Nishopur singari shaharlarda ko‘plab
noyob obidalar barpo etilgan. Mahalliy
hunarmandlar ishlab chiqargan mahsulotlar
Xurosondan tashqarida ham mashhur bo‘lgan.
Husayn Boyqaro, Navoiy va Jomiy ko‘plab
iste’dodlarni moddiy va ma’naviy jihatdan
qo‘llab-quvvatlaganlar; o‘z davrining zabardast
shoir, olim, muarrix, musiqachi, xattot,
naqqoshlari xuddi shu zamonda yetishib
chiqqanlar va faol ijod qilganlar.
rag‘batlantirgan va shunga da’vat qilgan. O‘zi
ham badiiy ijod bilan shug‘ullanib, «Husayniy»
taxallusi bilan she’rlar yozgan, she’riyat
majlislari tashkil etib, shoirlarga rahnamolik
qilgan. Undan bizgacha she’rlar devoni va
navoiyga bag‘ishlangan «Risola» asari yetib
kelgan. «Risola» asari 1945 yilda turk olimi
Ismoil Hikmat tomonidan topilib, ilmiy
muomalaga kiritilgan. Shoh shoirning hozirgacha
202 g‘azal, Navoiy gazaliga bog‘langan 3
muxammas, 6 ruboiy, shuningdek, fors-tojikcha
2 g‘azal, 1 ruboiy va bir necha baytlari ma’lum.
G‘azallarining barchasi ramal bahrida. Lekin ular
Husayn Boyqaroning tab’i baland, didi nozik
shoir bo‘lganligini ko‘rsatadi. Navoiy «Majolis
un-nafois» tazkirasining 8-majlisini to‘liq H.B.
ijodida bag‘ishlab, uning devonidagi 164
g‘azalning matla’ini keltiradi va u qo‘llagan
badiiy timsollar, she’riy san’atlar, nozik ma’no
va ohorli tashbehlar xususida fikr yuritadi.
Husayn Boyqaro g‘azallari tilining musiqiyligi va
jarangdorligi bilan ajralib turadi.
Husayn Boyqarodan 14 o‘g‘il, 11 qiz qolgan.
Badiuzzamon Mirzo, Shohg‘arib Mirzo,
Muhammad Husayn, Ibrohim Husayn kabi
o‘g‘illari badiiy ijod bilan ham shug‘ullanishgan.
Keyinchalik o‘zaro ichki urushlar, Husayn
Boyqaro va saroy amaldorlarining maishatga
berilib ketishi oqibatida Xuroson davlati
zaiflashgan. Uning vafotidan so‘ng Hirot
shayboniylar tomonidan zabt etilgan (1507).