Գառնիի հեթանոսական տաճար, հին հայ հեթանոսական տաճար Կոտայքի մարզի համանուն գյուղում, Ազատ գետի աջ ափին։ Հայաստանի Հանրապետության պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձան է։
Առաջին անգամ հիշատակում է Տակիտոսը՝ «Gornea» ձևով։ Ամրոցը կառուցվել է հավանաբար մ.թ.ա. 2-րդ դարում։ Ելնելով ավանդություններից՝ Մովսես Խորենացին Գառնիի հիմնադրումը վերագրում է Հայկ նահապետի ծոռ Գեղամին, որի թոռան՝ Գառնիկի անունով էլ, իբրև, կոչվել է Գառնի։ ․․․ շինում է մի դաստակերտ և անունը դնում է Գեղամի, որ հետո նրա թոռան՝ Գառնիկի անունով կոչվեց Գառնի։ — Մովսես Խորենացի, Հայոց պատմություն Տրդատ Ա Միջնադարյան մեր մատենագիտության մեջ Մովսես Խորենացու առաջ քաշած ավանդությունը ճանաչվել է ճշմարիտ-իրական։ 14-րդ դարի մի ձեռագրի մեջ էլ դաստակերտ–ամրոցի հիմնադրման տարի է համարվում մ.թ.ա. 2166 թվականը։ Գառնիի դերը մեծ է հատկապես հելլենիստական շրջանի (մ. թ. ա. 3-1-ին դարեր) և նրան հաջորդած դարերի հայկական մշակույթի էական գծերը վեր հանելու տեսանկյունից։ Այս շրջանի քաղաքների կառուցապատման, ճարտարապետական ու կենցաղային արժեքների մասին հիացմունքի խոսքեր են թողել Ստրաբոնը, Պլուտարքոսը, Ապպիանոսը։ Նրանց վկայություններից ակնհայտ է, որ հայերը, փոխառնելով Արևելքի և Արևմուտքի քաղաքակրթության լավագույն դրսևորումները, հատկապես քաղաքաշինական նվաճումները, իրենց երկրում ստեղծել են քաղաքների ու քաղաքային կյանքի մի նոր տիպ, որն օրինակ պետք է ծառայեր հարևանների համար։ Խոսելով հայկական մշակույթի մասին՝ Նիկողայոս Մառը գրում է, որ հայ ժողովուրդը «գեղարվեստի ազնվացնող նմուշներ է տալիս իրենց բռնակալների, ամեն ազգի մատչելի ճարտարապետական գծերի ներդաշնակ երաժշտությամբ»։ Ալեքսանդր Սահինյանը գրում է. Հին Հայաստանի ճարտարապետական առանձին հուշարձանների մնացորդները, հայրենի և օտարերկրյա մատենագիտական տեղեկություններն աներկբայորեն ցույց են տալիս նախաքրիստոնեական Հայաստանում զարգացման նշանակալից աստիճանի հասած ճարտարապետական մշակույթի գոյությունը։ Հայաստանում քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակելուց հետո, նոր կրոնի քարոզիչները զորքերի միջոցով ամենամոլի կրքոտությամբ ոչնչացրին երկրի նախաքրիստոնեական շրջանում ստեղծված հեթանոսական պաշտամունքի գրեթե բոլոր հուշարձանները։ Միայն առանձին տեղերում որոշ մեհյաններ հարմարեցվել են նոր կրոնի պահանջներին և վերածվել քրիստոնեական պաշտամունքի տաճարներ կամ ծառայել աշխարհիկ նպատակների։ Նման հազվագյուտ երևույթ է Գառնիի տաճարը։ Արդեն պարզված է, որ ամրոցի այժմ կիսավեր պարիսպները կառուցվել են մ. թ. ա. 3–2-րդ դարերում։ Մ. թ. 1-ին դարի կեսերին այն ավերել են հռոմեական զորքերը։ 1-ին դարի 70-ական թվականներին Գառնին վերականգնել է Տրդատ Ա թագավորը։ Իր թողած հունարեն արձանագրությունում այն անվանում է «անառիկ ամրոց», իսկ Փավստոս Բուզանդը՝ «արքունի ամուր ամրոց»։ Արտաշեսյան և Արշակունյաց թագավորների օրոք Գառնին եղել է նշանավոր ամրոց, զորակայան և ամառանոց, իսկ 4-րդ դարում՝ եպիսկոպոսանիստ բնակավայր։ Ամրոցն ավերվել է արաբական նվաճումների ժամանակ, իսկ վերականգնվել է 10-րդ դարի սկզբին՝ Աշոտ Բ Բագրատունու օրոք։ Գառնիի ամրոցն ավելի քան կես հազարամյակ եղել է հայ արքաների ամառային նստավայրը։ Տրդատ Ա-ն մ. թ. 65 թվականին մեկնում է Հռոմ կայսր Ներոնի մոտ՝ թագադրվելու։ Մինչ այդ Հայաստանում Հռոմի ազդեցությունը վերականգնելու նպատակով պատերազմ սկսվեց (54-63 թվականներ) Պարթևաստանի դեմ, որն ավարտվեց հայ-պարթևական ուժերի հաղթանակով։ Հռենադայի պայմանագրով (64 թվական) որոշվեց, որ հայոց արքա Տրդատ Ա-ն իր թագը ստանալու է Ներոնից։ Հռոմեական զորքերը 59 թվականին գրավել, ավերել ու հրկիզել են Հայաստանի մայրաքաղաք Արտաշատը։ Ներոնի ցուցումով Կորբուլոնը Տրդատ Ա-ի հետ 64 թվականին ստորագրել է Հռենադայի հաշտության պայմանագիրը, ճանաչել Մեծ Հայքի անկախությունը, իսկ Տրդատին՝ Հայաստանի թագավոր, պայմանով, որ նա մեկնի Հռոմ և թագադրվի Ներոնի ձեռքով։ 65 թվականին Տրդատ Ա-ն իր ընտանիքով՝ կնոջ ու երեխաների, եղբորորդիների, ինչպես և 3 հազար հայ ու պարթև հեծելազորի, շքախմբի և հռոմեական մի հատուկ զորամասի ուղեկցությամբ ցամաքային ճանապարհով ուղևորվում է Հռոմ։ Նրանց ամենուր հանդիսավոր ու փառահեղ ընդունելություն են ցույց տալիս։ Ուղևորության ամբողջ ծախսը (օրական մոտ 200 000 դինար-դրաքմե, այսինքն՝ մոտ 160 000 ոսկի ռուբլի) վճարում էր Հռոմեական կայսրությունը։ Ներոն կայսրը Տրդատին ընդունում է սիրալիր։ Ներապոլիս և Հռոմ քաղաքներում նրա պատվին կազմակերպվել են շքեղ հանդեսներ ու մրցախաղեր։ Տրդատ Ա-ն Ներոնը թագադրել է Հռոմի ֆորումում՝ բազմության և զորքի ներկայությամբ։ Այդ իրադարձությունը նկարագրում է Դիոն Կասիոսը. այդ օրը Տրդատը, բռնադատելով իր հպարտությունը, պատեհության և անհրաժեշտության առաջ դարձավ ծառայամիտ, առանց ուշադրություն դարձնելու, թե ստորացուցիչ ինչ խոսքեր էր բարբառելու իր ստանալիք պարգևի հույսով։ Նա խոսեց այսպես. Ես, ո՛վ վեհապետ, Արսակեսի հետնորդն եմ, Վոլոգեսոս և Պակորոս թագավորների եղբայրը, իսկ քո ծառան։ Ու եկել եմ ես դեպի քեզ, իմ աստծուն, երկրպագելու քեզ, ինչպես Միթրային, և թող ինձ համար կատարվի այն, ինչ դու ինքդ կամենաս. քանզի դու ես իմ վիճակը և իմ բախտը Իսկ Ներոնը նրան պատասխանեց. Եվ դու լավ արեցիր անձամբ գալով այստեղ, որպեսզի քո ներկայությամբ իմ ներկայությունը վայելես. և այն ամենը, ինչ ոչ քո հայրը քեզ ժառանգություն թողեց, ոչ ևս քո եղբայրները քեզ տալուց հետո պահպանեցին, ես բոլորը քեզ պարգևում եմ և դարձնում Հայաստանի թագավոր, որպեսզի թե՛ դու և թե՛ նրանք հասկանաք, թե ես կարող եմ թագավորություններ և՛ վերցնել, և՛ պարգևել։ Կորբուլոնի ավերած Արտաշատը վերաշինելու համար Ներոնը Տրդատին նվիրում է 50 միլիոն դինար-դրաքմե, այսինքն՝ մոտ 40 միլիոն ոսկի ռուբլի, ինչպես նաև Արտաշատը վերականգնելու համար՝ հռոմեացի բազմաթիվ արհեստավորներ։ Տրդատն ուներ շինարարական աշխատանքների ընդարձակ ծրագիր։ Նա չի բավարարվում Ներոնի տված արհեստավորներով և «… մեծ դրամ խոստանալով, ձգտում է իր հետ Հայաստան տանել այլ վարպետներ և արհեստավորներ, բայց Կորբուլոնը արգելք է հանդիսանում, թույլ տալով թագավորին տանել միայն նրանց, որոնց տվել էր կայսրը»։ Տրդատ Ա-ն 66 թվականին իր ուղեկիցներով վերադարձել է Հայաստան և, օգտվելով խաղաղ ու բարենպաստ պայմաններից, զբաղվել շինարարական աշխատանքներով՝ վերաշինել է ավերված Արտաշատը՝ «Հայոց Կարթագենը» և այլ բնակավայրեր։ Նա վերակառուցում է նաև Գառնիի բերդը և նրա ներսում կառուցում նոր շենքեր, այդ թվում՝ Գառնիի տաճարը։ Ենթադրվում է, որ տաճարը նվիրված է եղել արևի աստված Արեգ-Միհրին։ Հայ արքաները, մասնավորապես Տրդատը, իրենց աստված-հովանավորն էին համարում Միթրային, և բնական է թվում այն ենթադրությունը, որ հզոր Հռոմի դեմ հաղթանակից ու նրա իսկ կողմից թագադրվելուց հետո, վերադառնալով հայրենիք, իր գահանիստ վայրում կկառուցի Գառնին, տաճար՝ նվիրված հենց իր հովանավոր-աստված Միհրին։ Միհրը, իբրև լույսի, ճշմարտության խորհրդանիշ, հաճախակի պատկերվել է ցուլի (խավարի) դեմ մենամարտելիս։ Ա. Կ. Տրևերը գրում է․ ․․․ Գառնիի հեթանոսական տաճարը նվիրված է եղել Արևի աստծու պաշտամունքին, հնարավոր է, որ այդ աստվածությունը ժողովրդի մեջ դեռևս կրում էր Արեգ անունը, իսկ Արշակունիների թագավորական առօրյա կենցաղում կոչվում էր Միհր, այսինքն՝ Միթրա։
ՀԶՈՐ ՀԱՅԱՍՏԱՆ
Գառնիի հեթանոսական տաճար, հին հայ հեթանոսական տաճար Կոտայքի մարզի համանուն գյուղում, Ազատ գետի աջ ափին։ Հայաստանի Հանրապետության պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձան է։
Առաջին անգամ հիշատակում է Տակիտոսը՝ «Gornea» ձևով։ Ամրոցը կառուցվել է հավանաբար մ.թ.ա. 2-րդ դարում։
Ելնելով ավանդություններից՝ Մովսես Խորենացին Գառնիի հիմնադրումը վերագրում է Հայկ նահապետի ծոռ Գեղամին, որի թոռան՝ Գառնիկի անունով էլ, իբրև, կոչվել է Գառնի։
․․․ շինում է մի դաստակերտ և անունը դնում է Գեղամի, որ հետո նրա թոռան՝ Գառնիկի անունով կոչվեց Գառնի։
— Մովսես Խորենացի, Հայոց պատմություն
Տրդատ Ա
Միջնադարյան մեր մատենագիտության մեջ Մովսես Խորենացու առաջ քաշած ավանդությունը ճանաչվել է ճշմարիտ-իրական։ 14-րդ դարի մի ձեռագրի մեջ էլ դաստակերտ–ամրոցի հիմնադրման տարի է համարվում մ.թ.ա. 2166 թվականը։
Գառնիի դերը մեծ է հատկապես հելլենիստական շրջանի (մ. թ. ա. 3-1-ին դարեր) և նրան հաջորդած դարերի հայկական մշակույթի էական գծերը վեր հանելու տեսանկյունից։ Այս շրջանի քաղաքների կառուցապատման, ճարտարապետական ու կենցաղային արժեքների մասին հիացմունքի խոսքեր են թողել Ստրաբոնը, Պլուտարքոսը, Ապպիանոսը։ Նրանց վկայություններից ակնհայտ է, որ հայերը, փոխառնելով Արևելքի և Արևմուտքի քաղաքակրթության լավագույն դրսևորումները, հատկապես քաղաքաշինական նվաճումները, իրենց երկրում ստեղծել են քաղաքների ու քաղաքային կյանքի մի նոր տիպ, որն օրինակ պետք է ծառայեր հարևանների համար։ Խոսելով հայկական մշակույթի մասին՝ Նիկողայոս Մառը գրում է, որ հայ ժողովուրդը «գեղարվեստի ազնվացնող նմուշներ է տալիս իրենց բռնակալների, ամեն ազգի մատչելի ճարտարապետական գծերի ներդաշնակ երաժշտությամբ»։ Ալեքսանդր Սահինյանը գրում է.
Հին Հայաստանի ճարտարապետական առանձին հուշարձանների մնացորդները, հայրենի և օտարերկրյա մատենագիտական տեղեկություններն աներկբայորեն ցույց են տալիս նախաքրիստոնեական Հայաստանում զարգացման նշանակալից աստիճանի հասած ճարտարապետական մշակույթի գոյությունը։
Հայաստանում քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակելուց հետո, նոր կրոնի քարոզիչները զորքերի միջոցով ամենամոլի կրքոտությամբ ոչնչացրին երկրի նախաքրիստոնեական շրջանում ստեղծված հեթանոսական պաշտամունքի գրեթե բոլոր հուշարձանները։ Միայն առանձին տեղերում որոշ մեհյաններ հարմարեցվել են նոր կրոնի պահանջներին և վերածվել քրիստոնեական պաշտամունքի տաճարներ կամ ծառայել աշխարհիկ նպատակների։ Նման հազվագյուտ երևույթ է Գառնիի տաճարը։
Արդեն պարզված է, որ ամրոցի այժմ կիսավեր պարիսպները կառուցվել են մ. թ. ա. 3–2-րդ դարերում։ Մ. թ. 1-ին դարի կեսերին այն ավերել են հռոմեական զորքերը։ 1-ին դարի 70-ական թվականներին Գառնին վերականգնել է Տրդատ Ա թագավորը։ Իր թողած հունարեն արձանագրությունում այն անվանում է «անառիկ ամրոց», իսկ Փավստոս Բուզանդը՝ «արքունի ամուր ամրոց»։ Արտաշեսյան և Արշակունյաց թագավորների օրոք Գառնին եղել է նշանավոր ամրոց, զորակայան և ամառանոց, իսկ 4-րդ դարում՝ եպիսկոպոսանիստ բնակավայր։ Ամրոցն ավերվել է արաբական նվաճումների ժամանակ, իսկ վերականգնվել է 10-րդ դարի սկզբին՝ Աշոտ Բ Բագրատունու օրոք։
Գառնիի ամրոցն ավելի քան կես հազարամյակ եղել է հայ արքաների ամառային նստավայրը։
Տրդատ Ա-ն մ. թ. 65 թվականին մեկնում է Հռոմ կայսր Ներոնի մոտ՝ թագադրվելու։ Մինչ այդ Հայաստանում Հռոմի ազդեցությունը վերականգնելու նպատակով պատերազմ սկսվեց (54-63 թվականներ) Պարթևաստանի դեմ, որն ավարտվեց հայ-պարթևական ուժերի հաղթանակով։ Հռենադայի պայմանագրով (64 թվական) որոշվեց, որ հայոց արքա Տրդատ Ա-ն իր թագը ստանալու է Ներոնից։
Հռոմեական զորքերը 59 թվականին գրավել, ավերել ու հրկիզել են Հայաստանի մայրաքաղաք Արտաշատը։ Ներոնի ցուցումով Կորբուլոնը Տրդատ Ա-ի հետ 64 թվականին ստորագրել է Հռենադայի հաշտության պայմանագիրը, ճանաչել Մեծ Հայքի անկախությունը, իսկ Տրդատին՝ Հայաստանի թագավոր, պայմանով, որ նա մեկնի Հռոմ և թագադրվի Ներոնի ձեռքով։ 65 թվականին Տրդատ Ա-ն իր ընտանիքով՝ կնոջ ու երեխաների, եղբորորդիների, ինչպես և 3 հազար հայ ու պարթև հեծելազորի, շքախմբի և հռոմեական մի հատուկ զորամասի ուղեկցությամբ ցամաքային ճանապարհով ուղևորվում է Հռոմ։ Նրանց ամենուր հանդիսավոր ու փառահեղ ընդունելություն են ցույց տալիս։ Ուղևորության ամբողջ ծախսը (օրական մոտ 200 000 դինար-դրաքմե, այսինքն՝ մոտ 160 000 ոսկի ռուբլի) վճարում էր Հռոմեական կայսրությունը։
Ներոն կայսրը Տրդատին ընդունում է սիրալիր։ Ներապոլիս և Հռոմ քաղաքներում նրա պատվին կազմակերպվել են շքեղ հանդեսներ ու մրցախաղեր։ Տրդատ Ա-ն Ներոնը թագադրել է Հռոմի ֆորումում՝ բազմության և զորքի ներկայությամբ։ Այդ իրադարձությունը նկարագրում է Դիոն Կասիոսը. այդ օրը Տրդատը, բռնադատելով իր հպարտությունը, պատեհության և անհրաժեշտության առաջ դարձավ ծառայամիտ, առանց ուշադրություն դարձնելու, թե ստորացուցիչ ինչ խոսքեր էր բարբառելու իր ստանալիք պարգևի հույսով։ Նա խոսեց այսպես.
Ես, ո՛վ վեհապետ, Արսակեսի հետնորդն եմ, Վոլոգեսոս և Պակորոս թագավորների եղբայրը, իսկ քո ծառան։ Ու եկել եմ ես դեպի քեզ, իմ աստծուն, երկրպագելու քեզ, ինչպես Միթրային, և թող ինձ համար կատարվի այն, ինչ դու ինքդ կամենաս. քանզի դու ես իմ վիճակը և իմ բախտը
Իսկ Ներոնը նրան պատասխանեց.
Եվ դու լավ արեցիր անձամբ գալով այստեղ, որպեսզի քո ներկայությամբ իմ ներկայությունը վայելես. և այն ամենը, ինչ ոչ քո հայրը քեզ ժառանգություն թողեց, ոչ ևս քո եղբայրները քեզ տալուց հետո պահպանեցին, ես բոլորը քեզ պարգևում եմ և դարձնում Հայաստանի թագավոր, որպեսզի թե՛ դու և թե՛ նրանք հասկանաք, թե ես կարող եմ թագավորություններ և՛ վերցնել, և՛ պարգևել։
Կորբուլոնի ավերած Արտաշատը վերաշինելու համար Ներոնը Տրդատին նվիրում է 50 միլիոն դինար-դրաքմե, այսինքն՝ մոտ 40 միլիոն ոսկի ռուբլի, ինչպես նաև Արտաշատը վերականգնելու համար՝ հռոմեացի բազմաթիվ արհեստավորներ։ Տրդատն ուներ շինարարական աշխատանքների ընդարձակ ծրագիր։ Նա չի բավարարվում Ներոնի տված արհեստավորներով և «… մեծ դրամ խոստանալով, ձգտում է իր հետ Հայաստան տանել այլ վարպետներ և արհեստավորներ, բայց Կորբուլոնը արգելք է հանդիսանում, թույլ տալով թագավորին տանել միայն նրանց, որոնց տվել էր կայսրը»։ Տրդատ Ա-ն 66 թվականին իր ուղեկիցներով վերադարձել է Հայաստան և, օգտվելով խաղաղ ու բարենպաստ պայմաններից, զբաղվել շինարարական աշխատանքներով՝ վերաշինել է ավերված Արտաշատը՝ «Հայոց Կարթագենը» և այլ բնակավայրեր։ Նա վերակառուցում է նաև Գառնիի բերդը և նրա ներսում կառուցում նոր շենքեր, այդ թվում՝ Գառնիի տաճարը։
Ենթադրվում է, որ տաճարը նվիրված է եղել արևի աստված Արեգ-Միհրին։ Հայ արքաները, մասնավորապես Տրդատը, իրենց աստված-հովանավորն էին համարում Միթրային, և բնական է թվում այն ենթադրությունը, որ հզոր Հռոմի դեմ հաղթանակից ու նրա իսկ կողմից թագադրվելուց հետո, վերադառնալով հայրենիք, իր գահանիստ վայրում կկառուցի Գառնին, տաճար՝ նվիրված հենց իր հովանավոր-աստված Միհրին։ Միհրը, իբրև լույսի, ճշմարտության խորհրդանիշ, հաճախակի պատկերվել է ցուլի (խավարի) դեմ մենամարտելիս։
Ա. Կ. Տրևերը գրում է․
․․․ Գառնիի հեթանոսական տաճարը նվիրված է եղել Արևի աստծու պաշտամունքին, հնարավոր է, որ այդ աստվածությունը ժողովրդի մեջ դեռևս կրում էր Արեգ անունը, իսկ Արշակունիների թագավորական առօրյա կենցաղում կոչվում էր Միհր, այսինքն՝ Միթրա։