Türk halklarının alfabeleri ilk kez 1920'li yıllarda kullanılmaya başlanıp 1938-40'ta Kiril alfabesi'ne geçilene kadar kullandıkları, Latin alfabesinden türetilmiş "ortak" Türkçe alfabeler. Bunların yanında Türkiye Türkçesi'nin alfabesinden geliştirilmiş olan daha modern bazı Türkçe alfabeler de gösterilmiştir. Türk dil alfabesi veya Türk dilleri için kullanılan alfabeler günümüze kadar Türk dillerini yazmak için kullanılan alfabeleri belirtir.
Tarihte ve Günümüzde
Türk topluluklarının kullandığı başlıca alfabeler şu şekilde sıralanabilir:
Ortaçağa özgü eski Türkçe yazısı Orhun Alfabesi (ISO 15924: Orkh)
Ortak Türkçe Alfabesi 1930'lı yıllarında SSCB'de kullanıldı. (Latin harfleri ile)
Azerbaycan alfabesi (Azerice: Azərbaycan əlifbası) (Arap, Kiril, Latin harfleri ile)
Kazak alfabesi (Arap, Kiril, Latin (resmi olmayan) harfleri ile) ISO 639-3: kaz
Tatar alfabesi SIL code: TTR, ISO 639-1: tt, ISO 639-3: tat
Osmanlı Türk alfabesi (ISO 639-2: ota - Arap/Fars harfleri ile 1500-1928)
Çağdaş Türk alfabesi (ISO 639-1: tr ve ISO 639-2: tur Latin harfleri ile)
Türkmen alfabesi (Arap, Kiril, Latin harfleri ile)
Uygur alfabesi
Eski Uygur alfabesi
K̡ona Yezik̡ ("Eski yazı" Arap harfleri ile) Uygur Arap Yazısı UEY, (Arap harfleri ile) Uygur Pinyin Yazısı UPNY, (Pinyin harfleri ile 1960 - 1980 arasında) Uygur Kiril Yazısı USY, (Kiril alfabesi ile) Uygur Latin Yazısı ULY, (Latin harfleri ile 2000 sonra)
Özbek alfabesi
Orhun Alfabesi
Turan alfabesi, Türk dilinin ilk alfabesidir.
MÖ. 200 - MÖ. 150 yıllarında kullanılmaya başlanmış ve 36 harf ile şekillenmiştir. Bu Türk dilinin ilk alfabesi 10. yüzyıl'a kadar kulanılmıştır [1] Türk dilini en ilk alfabet örnekleri 1970 yılında Kırgızistan'da Balıkçı, Kırgızistan'da (Issık Gölü'nün batısında) yakın kalan bir han mezarlığında bulunuldu.
Orhun alfabesi, (Orhun yazıtlarında bulunan), Türk dilinin ilk alfabesidir, Yenisey Yazıtları'nda 100 ün üzerinde olan damga (harf) sayısı, Orhun Yazıtları'nda 38 damgaya düşmüştür. Damgaların temsil ettikleri sesleri: av, ev, ay, er, at, it(köpek), ok, ök (keçi), vs. gibi Türkçede anlamları bulunmaktadır, bu damgaların kaya resimlerinden zamanla Damga harflerine dönüştüğü düşünülmektedir. Damgaların 9. yüzyıla kadar kullanımı sürmüştür.
Eski Uygur alfabesi 18 harften oluşur, 4'ü seslidir. Yukarıdan aşağıya doğru yazılır.
1926'da Bakü'de toplanan Türkologlar Kongresi tüm Türki dillerin Latin alfabesi ile yazılmasına karar almıştır. 1929'lu yıllarda geliştirilen Ortak Türk Alfabesi, ufak farklılıklarla 1930'lu yıllarda Sovyetler Birliği'ndeki Türki halklar tarafından kullanılmaya başlanmıştır. Ancak, Türki Cumhuriyetlerin kullandıkları bu Latin alfabeleri, 1938-40 yılları arasında yerlerini, Sovyet idaresinin baskısı ile Kiril alfabesinden geliştirilmiş olan farklı alfabelere bırakmak zorunda kalmıştır. Bundan önce Türk halkları ortak alfabeleri ile birbirlerine yaklaşabilmişken, her Türk halkına diğerlerinden farklı bir Kiril alfabesi geliştirilmesi ile, aslında birbirlerine yakın olan bu dillerin zamanla farklılaşmaları sağlanmışlardır.
Türkiye'de Yeni Türk alfabesi, Latin harfleri temel alınarak, 1 Kasım 1928 gün ve 1353 sayılı yasayla tespit ve kabul edilmiştir. Bu kanuna göre, Yeni Türk alfabesi'nde 29 harf bulunur. Alfabeyi oluşturan büyük ve küçük harfler, sırasıyla aşağıdaki biçimde yazılır.
Türkî Alfabeler
1989 yılında Sovyetler birliğinin yıkılmasından sonra 1991 yılında Azerbaycan'da Latin alfabesine dönülmesine karar verilmiştir. Azerbaycan'da kullanıma giren bu yeni alfabe Türkiye'deki Latin alfabesinde bulunmayan ə, x ve q harflerini içerir. Bu ek harfler Azerbaycan Türkçesine has olan sesleri yazmak için geliştirilmiştir.
30 Ekim 1992 tarihinde Ankara'da Orta Asya Türk Cumhuriyetleri Toplantısı yapılmıştır. Bu toplantıda Türkî Cumhuriyetlerin Türkiye'de kullanılan Türk alfabesine uyum sağlamaları kararı alınmıştır. Ayrıca Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan ve Özbekistan'ın 2005 yılına kadar kendi resmî Türk dilleri için bir Türkçe latin alfabesi kullanmaya başlayacakları konusunda anlaşılmıştır. Azınlık olarak yabancı yönetim altında yaşayan Türk halklarının (özellikle Suriye, Irak, İran ve Rusya Federasyonunda) Türk-Latin alfabesine geçişleri için 2010 yılına kadar bir süre verilmiştir.
Aynı yılda Aralık ayının 22'sinde Azerbaycan devleti Türkçeyi tek resmî dil olarak ve Latin alfabesini kabul etmiştir. Azerbaycan'da kullanılan bu Latin alfabesi İran'da yaşayan milyonlarca Azerbaycan Türkü tarafındanda kullanılmaya başlanmıştır. Böylece (resmî olmayarak) İran'da da Türkçe artık Latin alfabesi ile yazılmaya başlamıştır. İran devletinin aslında rahatsız olduğu ama önleyemediği bu gelişim, daha da ilerlemektedir; mesela "Varlık" adındakı gazetesi 1994'ten beri "Ortak Türk Alfabesi" ile basılır. Bu alfabe Türkiye'de "Öz alfabe" olarak adlandırılır. Orta Asya'da geliştirilmiş olan bütün Latin alfabeleri bu alfabeden kaynaklanır. Özbekistan ve Türkmenistan da alfabelerini bundan türetmişler; ama Türkiye'nin Orta Asya'da nüfuzunun artmasına engel olmak amacıyla sonradan apayrı alfabeler geliştirmişlerdir.
2000 yılında Rus parlamentosu, Rusya Federasyonu içerisinde Kiril alfabesinden başka bir alfabe kullanılmayacağını açıklayınca, buna tepki olarak Tataristan Özerk Cumhuriyeti'nde hemen bir Türkçe Latin alfabesi kullanıma alınmıştır.
Türk Cumhuriyetleri Alfabeleri - Eski Sovyetler Birliği içindeki Türk topluluklarının Kiril alfabesi ve diğer bazı Türk topluluklarının (örneğin Uygurların, İran Azerilerinin) kullandığı Arap alfabesi ve bunun dışında genel olarak pek çok Türk devletinde ve Özerk Cumhuriyetlerde (örneğin Gagavuzlarda) kullanılan Latin alfabelerini ifade etmek için kullanılan bir tabirdir. Günümüzde alfabe çalışmaları dikkate alındığında Türkî Cumhuriyetlerde Latin Alfabesine geçiş yönünde gelişmeler yaşanmaktadır. Örneğin Azerbaycan, Türkiye'deki Türk Alfabesini temel alan bir sistemi kabul etmiştir. Türkiye Cumhuriyeti alfabesinin üzerine üç tane harf (yeni ses değerleri) ekleyerek kendi alfabelerini oluşturmuşlardır.
Türk Keneş Alfabesi
Ana madde: Ortak Türkçe Alfabesi
Türk Keneş kurulu Türki Cumhuriyetlerin alfabelerine Q, X, W, Ň, Ä harflerinin eklenmesini ortak karar olarak kabul etmiştir.Bu karar uygulandığı takdirde (İnceltme ve Vurgu İşaretli harfler hariç) 34 harfli bir alfabe Türk dünyasının önemli bir bölümünde en azından protokolde yürürlüğe girmiş olacaktır.
Türk Dilleri Ortak Alfabesi
Büyük A Ä B C Ç D E F G Ğ H I İ J K L M N Ň O Ö P Q R S Ş T U Ü V W X Y Z Küçük a ä b c ç d e f g ğ h ı i j k l m n ň o ö p q r s ş t u ü v w x y z
HƏDƏF TURAN
TÜRK DÜNYASI
( 4-cü bölüm )
Türk halklarının alfabeleri ilk kez 1920'li yıllarda kullanılmaya başlanıp 1938-40'ta Kiril alfabesi'ne geçilene kadar kullandıkları, Latin alfabesinden türetilmiş "ortak" Türkçe alfabeler. Bunların yanında Türkiye Türkçesi'nin alfabesinden geliştirilmiş olan daha modern bazı Türkçe alfabeler de gösterilmiştir.
Türk dil alfabesi veya Türk dilleri için kullanılan alfabeler günümüze kadar Türk dillerini yazmak için kullanılan alfabeleri belirtir.
Tarihte ve Günümüzde
Türk topluluklarının kullandığı başlıca alfabeler şu şekilde sıralanabilir:
Ortaçağa özgü eski Türkçe yazısı Orhun Alfabesi (ISO 15924: Orkh)
Ortak Türkçe Alfabesi 1930'lı yıllarında SSCB'de kullanıldı. (Latin harfleri ile)
Azerbaycan alfabesi (Azerice: Azərbaycan əlifbası) (Arap, Kiril, Latin harfleri ile)
Kazak alfabesi (Arap, Kiril, Latin (resmi olmayan) harfleri ile) ISO 639-3: kaz
Tatar alfabesi SIL code: TTR, ISO 639-1: tt, ISO 639-3: tat
İske imlâ (Eski Yazı) (Arap harfleri ile)
Yaña imlâ (Yeni Yazı) (Arap harfleri ile)
Jaŋalif ("Yeni Alfabe", Latin harfleri ile)
Türkçe
Osmanlı Türk alfabesi (ISO 639-2: ota - Arap/Fars harfleri ile 1500-1928)
Çağdaş Türk alfabesi (ISO 639-1: tr ve ISO 639-2: tur Latin harfleri ile)
Türkmen alfabesi (Arap, Kiril, Latin harfleri ile)
Uygur alfabesi
Eski Uygur alfabesi
K̡ona Yezik̡ ("Eski yazı" Arap harfleri ile)
Uygur Arap Yazısı UEY, (Arap harfleri ile)
Uygur Pinyin Yazısı UPNY, (Pinyin harfleri ile 1960 - 1980 arasında)
Uygur Kiril Yazısı USY, (Kiril alfabesi ile)
Uygur Latin Yazısı ULY, (Latin harfleri ile 2000 sonra)
Özbek alfabesi
Orhun Alfabesi
Turan alfabesi, Türk dilinin ilk alfabesidir.
MÖ. 200 - MÖ. 150 yıllarında kullanılmaya başlanmış ve 36 harf ile şekillenmiştir. Bu Türk dilinin ilk alfabesi 10. yüzyıl'a kadar kulanılmıştır [1] Türk dilini en ilk alfabet örnekleri 1970 yılında Kırgızistan'da Balıkçı, Kırgızistan'da (Issık Gölü'nün batısında) yakın kalan bir han mezarlığında bulunuldu.
Orhun alfabesi, (Orhun yazıtlarında bulunan), Türk dilinin ilk alfabesidir, Yenisey Yazıtları'nda 100 ün üzerinde olan damga (harf) sayısı, Orhun Yazıtları'nda 38 damgaya düşmüştür. Damgaların temsil ettikleri sesleri: av, ev, ay, er, at, it(köpek), ok, ök (keçi), vs. gibi Türkçede anlamları bulunmaktadır, bu damgaların kaya resimlerinden zamanla Damga harflerine dönüştüğü düşünülmektedir. Damgaların 9. yüzyıla kadar kullanımı sürmüştür.
Eski Uygur alfabesi 18 harften oluşur, 4'ü seslidir. Yukarıdan aşağıya doğru yazılır.
1926'da Bakü'de toplanan Türkologlar Kongresi tüm Türki dillerin Latin alfabesi ile yazılmasına karar almıştır. 1929'lu yıllarda geliştirilen Ortak Türk Alfabesi, ufak farklılıklarla 1930'lu yıllarda Sovyetler Birliği'ndeki Türki halklar tarafından kullanılmaya başlanmıştır. Ancak, Türki Cumhuriyetlerin kullandıkları bu Latin alfabeleri, 1938-40 yılları arasında yerlerini, Sovyet idaresinin baskısı ile Kiril alfabesinden geliştirilmiş olan farklı alfabelere bırakmak zorunda kalmıştır. Bundan önce Türk halkları ortak alfabeleri ile birbirlerine yaklaşabilmişken, her Türk halkına diğerlerinden farklı bir Kiril alfabesi geliştirilmesi ile, aslında birbirlerine yakın olan bu dillerin zamanla farklılaşmaları sağlanmışlardır.
Türkiye'de Yeni Türk alfabesi, Latin harfleri temel alınarak, 1 Kasım 1928 gün ve 1353 sayılı yasayla tespit ve kabul edilmiştir. Bu kanuna göre, Yeni Türk alfabesi'nde 29 harf bulunur. Alfabeyi oluşturan büyük ve küçük harfler, sırasıyla aşağıdaki biçimde yazılır.
Türkî Alfabeler
1989 yılında Sovyetler birliğinin yıkılmasından sonra 1991 yılında Azerbaycan'da Latin alfabesine dönülmesine karar verilmiştir. Azerbaycan'da kullanıma giren bu yeni alfabe Türkiye'deki Latin alfabesinde bulunmayan ə, x ve q harflerini içerir. Bu ek harfler Azerbaycan Türkçesine has olan sesleri yazmak için geliştirilmiştir.
30 Ekim 1992 tarihinde Ankara'da Orta Asya Türk Cumhuriyetleri Toplantısı yapılmıştır. Bu toplantıda Türkî Cumhuriyetlerin Türkiye'de kullanılan Türk alfabesine uyum sağlamaları kararı alınmıştır. Ayrıca Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan ve Özbekistan'ın 2005 yılına kadar kendi resmî Türk dilleri için bir Türkçe latin alfabesi kullanmaya başlayacakları konusunda anlaşılmıştır. Azınlık olarak yabancı yönetim altında yaşayan Türk halklarının (özellikle Suriye, Irak, İran ve Rusya Federasyonunda) Türk-Latin alfabesine geçişleri için 2010 yılına kadar bir süre verilmiştir.
Aynı yılda Aralık ayının 22'sinde Azerbaycan devleti Türkçeyi tek resmî dil olarak ve Latin alfabesini kabul etmiştir. Azerbaycan'da kullanılan bu Latin alfabesi İran'da yaşayan milyonlarca Azerbaycan Türkü tarafındanda kullanılmaya başlanmıştır. Böylece (resmî olmayarak) İran'da da Türkçe artık Latin alfabesi ile yazılmaya başlamıştır. İran devletinin aslında rahatsız olduğu ama önleyemediği bu gelişim, daha da ilerlemektedir; mesela "Varlık" adındakı gazetesi 1994'ten beri "Ortak Türk Alfabesi" ile basılır. Bu alfabe Türkiye'de "Öz alfabe" olarak adlandırılır. Orta Asya'da geliştirilmiş olan bütün Latin alfabeleri bu alfabeden kaynaklanır. Özbekistan ve Türkmenistan da alfabelerini bundan türetmişler; ama Türkiye'nin Orta Asya'da nüfuzunun artmasına engel olmak amacıyla sonradan apayrı alfabeler geliştirmişlerdir.
2000 yılında Rus parlamentosu, Rusya Federasyonu içerisinde Kiril alfabesinden başka bir alfabe kullanılmayacağını açıklayınca, buna tepki olarak Tataristan Özerk Cumhuriyeti'nde hemen bir Türkçe Latin alfabesi kullanıma alınmıştır.
Türk Cumhuriyetleri Alfabeleri - Eski Sovyetler Birliği içindeki Türk topluluklarının Kiril alfabesi ve diğer bazı Türk topluluklarının (örneğin Uygurların, İran Azerilerinin) kullandığı Arap alfabesi ve bunun dışında genel olarak pek çok Türk devletinde ve Özerk Cumhuriyetlerde (örneğin Gagavuzlarda) kullanılan Latin alfabelerini ifade etmek için kullanılan bir tabirdir. Günümüzde alfabe çalışmaları dikkate alındığında Türkî Cumhuriyetlerde Latin Alfabesine geçiş yönünde gelişmeler yaşanmaktadır. Örneğin Azerbaycan, Türkiye'deki Türk Alfabesini temel alan bir sistemi kabul etmiştir. Türkiye Cumhuriyeti alfabesinin üzerine üç tane harf (yeni ses değerleri) ekleyerek kendi alfabelerini oluşturmuşlardır.
Türk Keneş Alfabesi
Ana madde: Ortak Türkçe Alfabesi
Türk Keneş kurulu Türki Cumhuriyetlerin alfabelerine Q, X, W, Ň, Ä harflerinin eklenmesini ortak karar olarak kabul etmiştir.Bu karar uygulandığı takdirde (İnceltme ve Vurgu İşaretli harfler hariç) 34 harfli bir alfabe Türk dünyasının önemli bir bölümünde en azından protokolde yürürlüğe girmiş olacaktır.
Türk Dilleri Ortak Alfabesi
Büyük A Ä B C Ç D E F G Ğ H I İ J K L M N Ň O Ö P Q R S Ş T U Ü V W X Y Z
Küçük a ä b c ç d e f g ğ h ı i j k l m n ň o ö p q r s ş t u ü v w x y z