2- БӨЛҮМ.

Негедир Назиманын Элеман менен кеткиси келбеди. Колуктусу көлөкөдөй ээрчип жүрсө, ортого кыпчылып не бар? Мектепте экенде, Элеман анын артынан көп акмалаган. Азыр алардын арасы ажырым: Элеман шаарда, кыз мында. Элеман азыр шаарда эмне иш менен алек экенин өзүнөн башка эч ким билбейт. Бири окуйт десе, бири иштейт дейт. Сырттан окууга өткөн дегендер да бар. Көбүнчө алып-сатуу менен алек имиш. Илгери аларды кызыл кулак дешчү эле деп калат апасы. Дагы бир аты чайкоочу имиш. Апасынын сөзүн баамдаса, эл илгери чайкоочусу болобу, кызыл кулагы болобу, көп жактыра берчү эмес окшойт. Анан тагдырдын тамашасын көрүп ал: чоң мамлекет ыдырап, башка каран күн түшкөндө эсил кайран эл өмүрү кылбаган кесиби – соодага күнү түшүп калбадыбы. Ал жашоонун бир четин Назима өзү да көрүп калды. Ушул эле облустун борбору көчө четин бербей, алуучудан сатуучу көп болгон элден бака-шака түшүп жатып калбадыбы. Ошол соода жан сактатты элди. Соода деп тиги жердин жети түбүнө чейин тентип кетишпедиби. Эми болсо, ким ушуну кесип кылып байып кетсе, мөөрөй ошонуку.
Элемандын да иши илгерилеп, багы ачылган дешет. Чириген бай болбосо да, мында минип келген машинесин өзү тапкан акчага сатып алыптыр. Колуктусунун атасы капчыгы калың неме дешет. Үйлөнүү тою шаардагы айтылуу ресторандардын биринде өтөт, ал дүңгүрөгөн чоң маараке болот деп күтүлүүдө дешет. Анан эмнеге аны менен бирге кеткиси келип калды экен? Жөн эле эскини эстеп, чер жаза бир сүйлөшсөкпү деген ойдо айтты окшойт мунусун, болду-болбоду. ..
Кара көгүш микроавтобус Mercedes облус борборунан чыкканда таң небак сүрүп калган. Жүргүнчүлөр көбүнчө, Назима сыңары эле, шаарга окууга өткөнү баратышкан жаш өспүрүмдөр эле. Алар бүгүн таң супа салалекте уйкудан турушуп, аптап күчөй электе таңкы каттам менен шаарга эртерээк жетип алмак ойдо чыгышкан.
Күбүр-шыбыр аз, көбүнүн көзү уйкудан ачыла элек. Ар ким орду-ордунда өз билгени менен алек: бири терезеден сыртка көз салса, дагы бири алдыдагы жолду тиктейт, жана бирөө башын ылдый салып, ойго чөмүп отурат. Ичинде кайра үргүлөй баштагандары бар.
Жол ойлуу-кырдуу, бир туруп эңкейиштесе, бир туруп өр талашып, өйдө тырмышат. Бул жерде бийиктик эки миң метр деңгээлде болуп, Долондун чокусунда үч миң метрди чапчыйт, анан Ысык-Көлгө жеткенде бир миң алты жүз метрге кайра ылдый түшөт, андан ары эңиштөө дагы уланып, жол аягында сегиз жүз метрге жетет. Кыз мунун баарын мектепте, география сабагында эсине сактап калган. География мугалими ошондо бийиктиктин жол бойлоп өзгөрүшүн тактайга чийгенде, ал көк чапчыган жалкы тоого окшошуп калганы да эсинде. Бул сабактан кыздын зээни курч эле, мугалими аны көп мактачу, окууга экономика жаатына өт деп кеңеш берчү. Кыз ичинен мугалим менен макул болсо да, көрүнөө унчукчу эмес. Анткени кийинки кезде экономист, юрист дегендер иттин кара капталынан болуп, көбөйүп кеткенинен анын кабары бар. Кесип тандоодо ал дале олку-солку, бирок ичтей «Аэросүрөт» адистигине ык койчу. Сурамжыласа, бул кесип боюнча даярдоочу окуу жайы өлкөдө жок болуп чыкты. Эми ал окууга инженер-геодезист кесиби боюнча тапшырмакка ниеттенип турган.
Анткени, мектепте жүргөндө геология боюнча алда бир китепче колуна илинип, ушул кесип жөнүндө азыноолак маалымат алган. Кесиптин маңызы – жердин ой-кырын, түрү-түсүн, анын кыртыш сырларын үйрөнүүдө экен. Сырын билсең, дилин билесиң дегендей, тоолордун сыры терең, ага бүт өмүрүңдү жумшасаң да аз.
Бул жөнүндө апасына ооз ачканда, тигинин чеке териси тырыша түштү.
– Аял кишиге ылайык кесип деген түркүн-түмөн, а сенин тандаганың – эркек кишинин кесиби. Кош, окуп бүтүп, дипломуңду алдың дейли. Андан ары эмне? Азыр кесиптүү адис тургай, деле аял-эркеги дебей эл мүлдө жумушсуз. Сен анда кантмексиң?
Апасы ага көбүнчө өз эжеси Гүлизаны өрнөк кылчу. Башка айыл кыздарындай эле, ал да жапжаш кезинде шаарга кеткен. Антсе да, башкалардай ар нерсеге чарпылбай, турмуштан өз ордун тапты. Үстүндө үйү, астында машинеси, жыл сайын үй-бүлөсү менен Ысык-Көлдө эс алат. Жумушу деле жупунудай сезилет, – алда бир мекемеде эсепчи имиш, – бирок жалыйнасы он миңди чапчыйт дейт, оңой бекен? Күйөөсүн айтпай эле кой, алда бир министрликте чоң кызматта, маянасы зайыбыныкынан да эки эсе арбын.
Назима анын сөзүн бузбай укканы менен, жооп кайтарчу эмес. Бир эсептен апасынын сөзүнүн да жүйөөсү бар, азыркы күндө өзүңө жаккан жумуш издебей эле, жан багуунун айласын кылган эп. Замандын арааны жаман. Айылда аты жумуш болсо эле болду, ылгабай баса калышат. Кичинекей кезинде арзыбаган жүз сом үчүн кишини өлтүрүп кетишкенин укканда, апасынын үрөйү учуп, жакасын кармаганына өзү далай күбө болгон. Азыр мындай учурлар азайгандай болду, бирок акча үчүн жан кыюу дале тыйыла элек. Мындай жоруктун мүлдө жоголушу да арсар окшойт, айыл карыялары азыркы кишилер келе-келе таш боор, ырайымсыз болуп кетишти деп жатышпайбы. Германия менен согуш кезинде, өзү ачка болсо да, жакыны менен бир сындырым нанын тең бөлүшчү эле деп калышат алар.
Ошол согуш кезинде болгон бир окуяны Назима атасы тирүү кезинде анын өз оозунан уккан жайы бар. Оорукта калган кишилер, көбүнчө карылар менен балдар, чөп чабыкта иштеп жүргөн кези экен. Буудай, арпа быша элек, бышса да жаңы түшүм чыпчыргасы коробой түгөл майданга кетет. Ооруктагылар да тирүү жан, аларга да нан керек. Бир чымчым нан кайдан тапсам деп акыйып, баарынын эки көзү төрт. Күнүгө тапкан-ташыганын талаага көтөрүнүп келишип, бир дасторкондон даам сызышат.
Ошол күндөрдүн биринде бир жаш аял түшкү чай учурунда жылкы теппей, жылан чакпай туруп, алдындагы нанга түкүрүп салыптыр. Кишилер адеп ага таң кала карашып, уяткармак, тыймак болушуптур. Тигил бир оокумга унчукпай калып, анан болор иш болду дегенби, айтор, шилекейи жеткен нандын баарына жаба түкүрө бериптир. Жанындагы эл аны жапырт тилдеп-сөгүп, эркектери наалатын, аялдары каргышын жаадырып, ордунан туруп кетишиптир. Дасторкон четинде үңкүйүп жалгыз калган аял, бир оокумга унчукпай отуруп, анан ботодой боздоп, бир эчкирип алды дечү эле атасы ыраматылык. Акыры аял бар нанды чогултуп алып, жумушун таштап, үйүнө кете бериптир.
Ошол күнү бул шерменде ишке күбө болгон дагы бир жаш аялдын үйүндө эмчектеги баласы көтөрөм болуп, чарчап калыптыр. Кайгыдан уу жуткан аял баламы өзөртүп өлтүрдү деп, кинени өзүн ачка калтырган берки аялга коюптур да, өч алмакка жулунуп, анын үйүн көздөй жөнөптүр. Обол андан кантип өч аларын өзү да билбеген өңдүү. Чачын жулуп, бетин тытмак, бирок ошентсе эле өлгөн баласын кайра тирилтип алмак беле? Айтор, күүгүм чалышта ал берки аялдын терезе тушуна келиптир. Кылчайып караса, тигил аял балдарына тамак берип отуруптур. Балдары чиедей жаш, баш-аягы беш жан. Ортодо бир бурда нан, балдардын көзү ошондо. Аларга четтен көз салып отурган чоң энеси жашып, көз жашын жоолугунун учу менен сүртүп коёт дейт. Тигил аял ошол бир сындырым нанды тең экиге бөлүп, кенже эки уулуна бериптир. Анда эң улуусунан башка берки экөөсү да кемшеңдеп кирген имиш. Муну көргөн берки аял көзүнө жаш алып, бурулуп артына басып кете бериптир.
Эртеси ошол нанга түкүргөн аялды эл өз тобуна кошпой, өгөйлөп калышыптыр. Ал обочодо, жеке өзү даам сызууга мажбур болгон дечү атасы. Баласы өлгөн аял көпчүлүк менен чогуу болсо да, ичкени ириң болуп, жаны жай таппаптыр. Анан туруп, дасторкондон өз энчисин алып, берки аялды көздөй жөнөптүр. Балким, аны жубатар сөзү, аны менен бөлүшөр муңу болгондур. Ошентип, ал экөөсү бара-жүрө кыйышпас дос болуп, бир нанды тең бөлүп жеп жүрүштү деген эле атасы ошондо.
Назима атасынан ошол аял азыр кайда деп сураганда, ал:
– Согуштан соң, ал Чүйгө көчүп кеткен. Эл оозунан жулуп алган ырыскы акыры ага жукпаптыр дешти: күйөөсү согуштан кайтпай, кырсыктап жүрүп, өлүм-житимден эки эле баласы тирүү калган окшойт. Айылдыктардын бирин-экиси аны ылдыйда жакында эле көргөн сыңары.
Бул кепти эстеген сайын Назима ошол окуя азыр жүз берсе, акыры эмне менен бүтмөк деген соболду өзүнө койчу. Кудай акы, оболу нанга түкүргөн аялды киши жегичтердей тытып жешмек, анан калгандары бири бирин жыра тартышып, будаланып жатып калышмак. Жапайылыкпы? Болсо болор, бирок бул ачуу чындык.
– Чоң кыз, сиз кайда барасыз? – деп сурады кимдир бирөө Назиманын арт жагынан.
Кыз кылчайып карады. Ага суроо узаткан сүйрү бет, шыргыйдай узун, кепка кийген муруттуу жигит экен. Кебете-кейпи жаңы канат каккан мектеп түлөгүнө окшобойт.
– Сиз кайда барсаңыз, мен да ошондо барам, – деди Назима, андан жүзүн бура берип.
– Эң туура чечим, – деди тиги, кыз кулагына башын такай эңкейип. – Мени менен болсоңуз, кор болбойсуз. Сизди мен чекеге черттирбейм.
Анын таанышуу ниетиндеги бул олдоксон жоругуна Назима ууртунан жылмайып койду.
Машине бир калыпта өр таянып баратты. Таң салкыны таза, серүүн тоо абасына аз-аздап сиңип жок болуп, аптап өз күчүнө кире баштады. Жүргүнчүлөрдө үн жок. Алардын алда бири азыр үргүлөмөк мындай турсун, таттуу уйкунун кучагында калган. Жаш айдоочу, тамекисин буркуратып, машинени мотор эмес, өз ой күчү өйдө сүрөп бараткандай, алды жакты кадала тиктейт.
Алыста, күн тийген тоо боорлорунда, булут көлөкөлөрү зор күлүк жөргөмүштөрдөй удургуй көчүшөт. Анда-санда ошол булут жорткон бийикте жырткыч куштар көк түбүнөн түшө калгансып, кайдан-жайдан пайда болушат, алар тоонун күнөс боорлорунан олжо издеп, аба жирей эки-үч айланышат да, кайра учуп капкайда жок болушат.
Терезеден желпиген тоо шамалы жүргүнчүлөрдү сергитет. Чоң жолдогу машине агымы улам толкун сымал сүрүлүп келет – бирде жаалап түрө каптаса, бирде үзүлүп жок болот. Дарчалардан отургандарга бет алды келген машинелердин айдоочулары көрүнөт. Алар чарчаңкы, уйкудан жүдөө.
Назима ойго алдырган абалда. Мына азыр ал шаарга, эжесиникине баратат. Бир карасаң, мында эч эрөөн жоктой. Чыны, бул жорук кызга майдай жагат дешке болбойт. Ал барбас жерге баратат. Убактылуу болсо бир жөн, бирок ашкеби жан кимге жаксын? Ал өз тууганына да жакпайт, анын үйүнө да батпайт. Мейли, баары ал ойлогондой болсун. Институтка өтүп, жатаканадан орун алды дейли. Бир жылдык келишим пулду да төксүн, бирок анда ал таптакыр акчасыз, куржалак калат. Ичип-жеш күнүгө, кийим жаңыртыш айда болбосо да, жарым жылда токтолбой келчү зарыл иш. Анын кышкы кийми да жок. Үйдө эскирээк пальтосу бар, бирок аны кийип чыкса, шаардыктарга шылдың болушу турган кеп. Эски пальтону азыр ким киет? Келишим пулдун теңин төксө, бир аз күн жашаса болот дечи, бирок жарым жыл убакыт көздү ачып-жумгуча бат өтөт. Ошондо алар андан акчанын калган теңин талап кылышар. Бирок аңгыча ал теңи да сууга сиңгендей жок болот, мына ошондо ал сазга белчесинен батат. Күн сайын керектелчү чөнтөк акча деген болот. Шаардагы баскан кадамың – корогон акча деп жүрүшпөйбү. Анча акчаны ага ким берет? Апасы акыркы мыдырын шыпырып берип, аны узатты. Гүлизадан сураганга бети чыдабайт. Антсе, ашкебинин нак кебин кийгени ошол да.
aqua-94mema13 Ноябрь 2014 - 02:40
Капыстан мотор чакады, анан үнү өчүп, автобус токтоп калды. Айдоочу от алдырмак болду эле, мотор эпке келер эмес. От алып бараткандай болот да, тык өчөт. Бир туруп чирене ычкынат, анда машиненин моторго жакын жагы бүт калчылдайт. Ал өз ишине жолтоо болгон тулкусундагы алда бир нерседен арылгысы келип, далбас ургансыйт. Бул аракет бир нече жолу кайталанды. Жүргүнчүлөр муну адеп элес алышкан жок. Айдоочу сыртка чыгып, капотту ачты да, күйпөлөктөп бирдеме издей баштады. Ажат ачмакка чыгышкан бирин-эки жүргүнчүдөн башкалары ордуларынан жылышкан жок. Алар айдоочуну күтүп отурушту. Тиги да күйпөңүн токтотподу. Жолоочулар адеп бириндеп, анан топ-тобу менен тышка чыга башташты. Бири жаш, бири улуурак эки жолоочу айдоочуга жакындап келип, бирдемени сурамжылашты, анан кеңеш бере башташты, жүрө-жүрө ага кол учун бергендей да болушту. Ага болбой, автобус көпкө чейин турган жеринен илгери жылбады.
III
Саалдан соң, сыягы, айдоочу машиненин оңолорунан биротоло үмүт үздү окшойт. Тигил үчөөнүн өз ара кобуруна караганда балээнин баары алда бир ачылбас туташ тетикте экен, учактагы кара жашиктей аны ачуу ким көрүнгөндүн эле колунан келбейт имиш. Демек, абал оор, машине эми алга жылбайт.
– Аны артка, шаарга жеткирүүдөн башка жол жок, – деди айдоочу.
– Демек, «кара жашиктин» сырын ошондогулар гана билишет экен да, – деди улгайган жүргүнчү, мурутунан күлүмсүрөп.
– Жашиги болобу, башкасы болобу, мында мен аны оңдой албайм, – деди айдоочу, ага карабай туруп.
– Учагың өзүңдөй турбайбы, – деди тиги, сөзүн улантып. – Эшегине жараша тушагы деген ушул да. Учкуч демекчи, анык учкуч өзү өлсө да, жүргүнчүлөрүн аман алып калууга тырышат. Сенин, менимче, жүргүнчү менен деле ишиң жок.
– Эмне, ичиңерде өлгөн-житкен барбы? Мен аны көрбөй турам.
– Бетбагын көр мунун, э-эй, – деди муруттуу киши, аны менен акыйлашканын дале койбой. – Сенин оюңча, өлүм-житим жок болсо эле болду экен да. А минтип түмөн элди ач бел, куу жондо калтырганың сага кеп эмес экен да.
– Баарыбызды артка кайра жеткиресиң, – деди айдоочуга мизилдеген жаңы кийим кийген жүргүнчү. – Мында ысыкка бышкыча, ошондо болгонубуз оң.
– Чиркеп алчу машине табылсын, – деди айдоочу, – баарыңарды кайра артка жеткирип коём.
Ал жүргүнчүлөргө жол киренин мерчемдүү бөлүгүн таратып берди. Муну беркилер оголе суз кабыл алышты: бул айдоочунун көйгөйдү кайра аларга жүктөп, эми менин тынчымды албагыла дегени эле.
– Эми эмне, ар кимибиз өз бетибизче кетебизби? – деп сурады жаңы кийимчен жолоочу.
Айдоочу эрк өзүңөрдө дегендей, ийнин күүшөп койду.
– Силердей шалакы айдоочуларды жоопко тартуу керек. Бар чыгымды мойнуңа үйүп, төлөтүп алса, өзүң эле момурай түшмөксүң.
– Тапкан экенсиңер төлөөчү кишини, – деди сөзгө жаңы аралашкан толмоч жүргүнчү аял. – Ал акчанын теңин керектүү кишиге берип эле кутулуп кетмек бул.
– Кызыксыңар силер, – деди айдоочу. – Мен силерди машинеге зордоп салган жокмун. Анан калса, темир деген темир. Темир тургай киши деле ооруп калат кээде.
– Сен кур чечендик кылбай, өзүңдү биздин ордубузда бир элестетип көрчү
– Муну менен акыйлашуудан түк пайда жок. Чиркин, жакын жерде бир бак болсо кана? Согуш мезгилинин мыйзамына ылайыктап, сот-тергөөсүз эле асып салсак болмок муну, – деди кычырап кийинген жүргүнчү.
Ал чын эле тегеректен бак издегендей, эки жагын элеңдеп карамыш болду.
– Бактын эч бир кереги жок, – деп кепке аралашты бая Назимага суроо узаткан кепкачан жигит. – Аны тээ тиги жардын кашатына алпаруу керек. Анан нукуп эле койсо болду: ал учкуч, андан ары өзү учуп кете берет.
Ал кулачын жайып, колдорун учуп бараткан куштун канаттары сымал өйдө-төмөн сермегиледи. Жүргүнчүлөр дуу күлүп калышты.
– Мен силерди ушунда алып келип, атайлап таштап кетип бараткандай сүйлөйсүңөр да, – деди айдоочу тигилердин сөзүнө териккенсип.
– Анан эмесечи? – деди мурутчан жолоочу.
– Бирок мындан мага кымындай кайыр барбы? – деп сурады андан айдоочу.
Анан өзүнө өзү жооп берди.
– Пайданы мындай кой, кайра опол тоодой зыян тартып жатам мен, керек болсо.
– Ошондой экен, кичине эртерээк ойлонсоң болмок, – деди толмоч аял. – Алыс сапар алдынан атты да табына келтирип, анан жолго чыгышат. Машине ат эмес да. Атты бир киши минсе, машинени он беш киши минет. Демек, машиненин күтүмү да арбын болушу керек.
– Чын эле, биз аны учкуч экен деп ойлосок, ал ат кошчулукка жарабайт турбайбы, – деди кепкачан жигит.
– Сөздү коюп, ишти ойлойлу, – деп тыйды аны муруттуу жүргүнчү. – Сөз менен иш бүтсө, биз эмкиче мында турмак эмеспиз. Сен, шопур, тааныш досторуңду токтотуп, болушунча бизди жолго салганга аракет кыл. Биз да колдон келгенин кылалы.
Ушул бүтүмгө токтошту, аларга андан башка арга да жок эле.
Жүрө-бара, Бишкек тарапка эки-үч бусик өттү. Алардын экөөсү айдоочунун тааныштары болуп чыкты. Ал белги берди эле, тигилер токтошту. Айдоочунун сөзүнөн абалды билишти. Жерге түшпөй, машинени кантип оңдоо жөнүндө ооз учунан бир аз кеңеш айткан болушту. Жолоочу салып кетүүдөн экөө тең баш тартышты.
– Орто-Токойдо инспекторлор турушат деп чалышты. Башка балээ тилеп не азап? Бусикте бош орун жок. Ашык жүргүнчү менен токтотушса, чекеңден сылашпайт алар.
Ошентип, ар ким өз алдынча кетмек болуп чечишкенден бери жарым сааттай убакыт өттү, бирок топ карааны суюла элек. Борборго кеткен унаанын баарына кол көтөрүшөт, бирок тигил эки бусиктен башкасы токтоп да койгон жок.
Уландысы бар..