🔹 З дасьледаваньняў Натальлі Сліж (Гродна)

⚪ СЯМ’Я АЛЯКСАНДРА СЬЛІЗЬНЯ, АШМЯНСКАГА СТОЛЬНІКА ⚪
Асаблівасьці шляхецкага грамадзтва можна ўбачыць праз гісторыю сям’і. Канкрэтныя гістарычныя прыклады даволі яскрава адлюстроўваюць тагачасныя звычаі, традыцыі, культуру і паказваюць, якім чынам яны рэгуляваліся ў сям’і. Прыкладам зьяўляецца сям’я Аляксандра Сьлізьня. Сьлізьні аднаго паходжаньня з Бутурлінымі, Пушкінымі, Мусінымі-Пушкінымі і іншымі [1]. Род Сьлізьняў зьвязаў свой лёс з Гарадзеншчынай праз Еўстахіо (1505-51), які атрымаў за панаваньнем Жыгімонта І маёмасьць у Ашмянскім павеце за ўдзел у вайне з Масковіяй [2]. З таго часу Сьлізьні сталі атрымліваць пасады ў гэтым павеце. Бацька Аляксандра быў падстоліем і стольнікам ашмянскім [3].
Па захаваных біяграфічных зьвестках аб Аляксандры нельга сказаць, што ён быў буйным палітычным дзеячам, але і не займаў апошнія пазыцыі. Яму перайшлі ўсе бацькоўскія пасады: ашмянскі стольнік і каралеўскі сакратар (1651). Акрамя гэтага, ён выбіраўся ад свайго
павета дэпутатам на канвакацыйны сейм 1648 г., па выбраньні Яна Казіміра і на сэйм 1655 г. У яго валоданьне ўваходзілі Дзявяткавічы, Костыкі, Матыкі, Княгінічы, Слукачашы [4]. Пасьля сьмерці братоў Мікалая, Станіслава і Яна Аляксандр застаўся адзіным спадкаемцам мужчынскага полу. Але прыклаў усе намаганьні, каб на ім род не скончыўся.
Першы раз ашмянскі стольнік ажаніўся 31 жніўня 1648 г. з Фядораю, дачкой Хрызастава Мялешкі, гродзенскага падкаморыя [5].
Паводле даравальнага ліста, ад жонкі ён атрымаў права распараджацца спадчыннай маёмасьцю: Дзявяткавічы ў Слонімскім павеце, Лаўна ў Гродзенскім павеце, Астравец, ці Багданшчызна ў Гродзенскім павеце, агароджаны двор у Гародні (28 сакавіка 1649 г.) [6].
Праз 4 месяцы яна зноў піша даравальны ліст на Дзявяткавічы. Фядора падаравала гэтую маёмасьць з «намовы людзкой і з каханьня да мужа», узнагароджваючы гэтым яго за ўсялякую пашану ў шлюбе[7]. Страціўшы бацьку, Хрызастома Мялешку, яна перайшла пад апеку
Быхавіцкага, гарадзенскага маршалка. Вядома, акрамя апекуна, у яе былі родныя, але па даравальным лісьце здаецца, што ў шлюбным стане яна знайшла ўзаемапаразуменьне са сваім мужам.
Аляксандр адказаў «дабром на дабро» і апісаў грошы ёй [8]. У гэтым шлюбе нарадзіліся 4 сыны: Аляксандр, Кшыштап, Ян, Стэфан і Ян. Аб лёсе першага нічога не вядома, Кшыштап і Ян памерлі
малымі. Стэфан Ян стаў ашмянскім земскім пісарам, трыбунальскім маршалкам, крэўскім старастам [9]. Ён адыграў важную ролю ў жыцьці зводных братоў і сясьцёр.
У шлюбе яны жылі 18 гадоў. У 1666 г. пасьля хвароб Фядора памерла [10]. Адносіны, якія склаліся за гэты час паміж мужам і жонкай, можна акрэсьліць як добрыя. Фядора перадала мужу ў валоданьне сваю маёмасьць на першым годзе жыцьця, адзначыўшы, што яна зрабіла гэта з прычыны вялікага каханьня да яго. Аднак тут трэба ўлічыць той факт, што нерухомасьць, якую атрымлівалі шляхцянкі ў спадчыну, калі ў сям’і не было сыноў, яны звычайна перадавалі мужу.
Фядора яшчэ агаварыла ў дакумэнце, каб далей спадчына перайшла сыну.
Разам муж і жонка далі фундуш царкве ў Дзявяткавічах для выратаваньня душ продкаў: 10 бочак збожжа, гарнец віна, фунт кадзіла, 5 фунтаў воску [11]. У дакумэнце прыводзілі імёны сваякоў, сярод іх бацька Аляксандра – Аляксандр і бацька Фядоры – Хрызастаў.
Арыгінальны дакумэнт указвае на тое, што фундуш быў зроблены, бо паміралі дзеці. І калі з другой жонкай аднаўляўся фундуш, то шлюбная пара таксама хацела гэтай ахвярай гарантаваць здароўе сваім дзецям [12]. Дакумэнты сьведчаць пра нядрэнныя адносіны ў сям’і, калі муж і жонка разам займаліся царкоўнымі справамі і дарылі маёмасьць адзін аднаму. Гэта сьведчыць і пра ўзаемаразуменьне і павагу між мужам і жонкай, што з’яўлялася важным паказальнікам
добрага шлюбу.
Калі з жонкай склаліся выдатныя адносіны, то з яе сваякамі было А.Сьлізьню значна цяжэй. Справа пачалася з-за Дзявяткавічаў, якімі валодалі яшчэ Мялешкі, Гедройцы, Свяхоўскія. На памежных тэрыторыях заўсёды ўчыняюцца нейкія пашкоджаньні, і вінаваты бок, звычайна, імкнуўся пазьбегнуць адказнасьці. У шэрагу судовых дакумэнтаў абвінавачваецца ашмянскі стольнік як ініцыятар наездаў на Кісялі і Прыхілы. Разам з ім прыцягвалася да адказнасьці другая жонка Алена Філіпавічоўна, бо яна ведала пра злачынствы мужа. У выніку Сьлізень вымушаны быў заплаціць за пашкоджаньні. Так скончылася справа, якая абмяркоўвалася ў Слонімскім гродскім і земскім судах, Трыбуналах ВКЛ у Наваградку, Менску і Вільні [13].
Праз 2 гады, у 1668 г., Аляксандр ажаніўся зноў. Яго жонкай стала Алена Філіпавічоўна, дачка Самуэля [14]. Яна ўнесла пасаг на суму 8 000 злотых. У сьпісе рухомых рэчаў былі пярсьцёнкі, завушніцы, спадніцы, шапкі, каптуры і іншае, што звычайна ўваходзіла ў рэестар пасагу [15]. За гэта яна атрымала вена ад мужа 12 000 злотых, запісанае на Дзявяткавічах [16]. За 14 год сумеснага жыцьця ў сям’і нарадзілася 9 дзяцей: 4 хлопчыкі і 5 дзяўчынак. Такі шматдзетны шлюб быў хутчэй выключэньнем, чым правілам у шляхецкім асяродзьдзі.
На адзінаццатым годзе шлюбу Алена аформіла даравальны запіс мужу. Яна вяртала вена – гэта палова яе рухомай маёмасьці – 9250 злотых [17]. Аляксандр мог распараджацца маёмасьцю да канца жыцьця. Потым яна пераходзіла дзецям. Другая палова маёмасьці разьмяркоўвалася між усімі дзецьмі. Цікава, што пры яе падзеле яна не абышла Стэфана Яна, свайго пасынка, адзначыўшы, што ён мае роўную долю ў мацярызне, як і яе дзеці. Сынам давалася 6 000 злотых, палова Костык і ўсе землі. Палова астатняй рухомасьці і кляйнот ішла старэйшай дачцэ Фядоры, а астатнія грошы разьмяркоўваліся між 5 дочкамі [18]. Даравальная нагадвае тэстамэнт. Напісана яна была за тры гады да сьмерці. Вядома, за гэты час з’явіўся і сам тэстамэнт. Аб ім ёсьць ускосныя згадкі, але, на жаль, ён не знойдзены аўтарам. Даравальная Алены Філіпавічоўны даволі стрыманая, у ёй амаль няма лірычных адступленьняў. Да мужа яна зьвярнулася адзін раз – «дабрадзей мой». Але зьяўленьне такога дакумэнта паказвае яе нядрэнныя адносіны да мужа і любоў да дзяцей.
Згаданы дакумэнт складзены досыць традыцыйна для ХVІІ ст. У першую чаргу, як таго патрабаваў звычай, шляхцянка зьвярталася да мужа, а потым – да дзяцей. Гэта звычайная практыка напісаньня дакумэнтаў у патрыярхальнай сям’і, дзе па рангу разьмяшчаліся наступным чынам: бацька, маці, сыны, дачкі.
Добраахвотнасьць гэтай даравальнай была пастаўлена пад сумненьне. У 1682 г. Алена Філіпавічоўна вымушана даць пацьвярджэньне папярэдняму дакумэнту ў Трыбунале ВКЛ [19].
З вышэйпрыведзеных дакумэнтаў відаць, што адносіны ў другой сям’і між мужам і жонкай, бацькамі і дзецьмі склаліся добра для ўсіх бакоў. Пасьля сьмерці бацькоў сытуацыя ў сям’і пачала мяняцца.
Аляксандр памёр да 1696 г. (Не! Aleksadner Kazimierz Ślizień - ...10.1610 - 26.01.1684). Асноўным апекуном маёмасьці і сям’і стаў старэйшы сын Стэфан Ян. Тэстамэнт бацькі не знойдзены, але яго існаваньне пацьвярджаецца зьвесткамі ў судовых справах. На Стэфана Яна накладваліся цяжкія абавязкі. Ён павінен быў даглядаць усіх дзяцей да паўналецьця, потым разьмеркаваць нерухомую маёмасьць між хлопцамі. Павінен быў выдаць замуж дзяўчат і даць ім пасаг. На момант апякунства Стэфан Ян ужо меў сваю сям’ю. (У 1682 г. ажаніўся з Ганнай Катлоўнай [20].) Значыць, ад першага шлюбу дзеці жылі пры ім.
Міхал Брунан зрабіў добрую кар'еру і займаў наступныя пасады: ашмянскі падстолій, смаленскі стольнік, пісар скарбны ВКЛ, судзьдзя Галоўнага Трыбунала ВКЛ. Ажаніўся з Евай Камароўнай у 1710 г. Мелі 2 дзяцей. Бенедзікт быў ашмянскім крайчым. Шлюб меў з Хрысцінай Фрулістроўскай. У іх нарадзіліся дзьве дачкі.
Андрэй займаў шэраг пасад: ашмянскі чэсьнік, каралеўскі ротмістар, браслаўскі стольнік. У шлюбе з Кіркораўнай меў 4 дзяцей. Антоні быў забіты пад Алькенікамі 18 лістапада 1700 г. [21].
Пасьля сьмерці Антонія яго маёмасьць падзялілі браты ў 1702 г. [22].
Калі яны дасягнулі паўналецьця, перад Стэфанам Янам паўстала задача падзелу маёмасьці між імі. Гэта быў вельмі складаны працэс, бо браты былі незадаволеныя падзелам, і справа трапіла ў каптуровы і земскія суды, а потым нават у Галоўны Трыбунал ВКЛ. Суды з прычыны спадчыны доўжыліся з 1696 г. па 1703 г. У 1698 г. браты аспрэчвалі падзел бацькоўскай і матчынай маёмасьці. Справу яны прайгралі і ў дадатак атрымалі грашовыя спагнаньні [23]. У гэтым самым годзе браты адмовіліся ад матэрыяльных прэтэнзій да старэйшага брата [24]. Пасьля сьмерці Антонія ў 1702 г. яго маёмасьць падзялілі між братамі ў 1702 г. [25] Але хутка ў Галоўным Трыбунале былі зафіксаваны 2 скаргі Стэфана Яна на братоў за захоп маёмасьці [26].
Як бачым, разьмеркаваньне маёмасьці ішло вельмі складана. Чым больш налічвалася прэтэндэнтаў, тым больш складана было задаволіць усе бакі. Для шляхецкай сям’і судовыя працэсы з прычыны гэтага былі звычайнай справай. Калі рашэньне суда не задавальняла адзін з бакоў, яго аспрэчвалі шмат разоў. Справа, пачатая ў земскім судзе, даходзіла да Галоўнага Трыбунала. Жаданьне атрымаць матэрыяльную карысьць пераважала над сваяцтвам.
З сёстрамі ў Стэфана Яна не было ніякіх судовых спраў. Аляксандр Слізень пакінуў у тэстамэнце распараджэньне аб пасагу 5 дочкам. Агульная сума грошай (18500 злотых) была запісана на Костыках. Яе падзялілі па 3700 злотых між усімі дочкамі. Пры перадачы маёнтка Костыкі Эразмам Янам Свехоўскім і яго жонкаю Тарэзай Петранэлай Слізень было адзначана, што Стэфан Ян даў ім добрае выхаваньне і дастойна выдаў замуж, справіўшы ім вясельле [27]. Старэйшую сястру Фядору выдаў ён замуж за Казіміра Фларыяна Сьліча, даў ёй пасаг грашыма 3 000 злотых і рэчамі 500 злотых, як распарадзіўся ў тастамэнце бацька. Таму сястра і яе муж не мелі да яго грашовых прэтэнзій [28]. Іаана была выдадзена за Дамініка Пуцяту, браслаўскага падчашага з пасагам 3 700 злотых [29]. Хрысціна стала жонкай Яна Керсноўскага, каралеўскага зямяніна. Атрымала 3 000 злотых і клейноты ў пасаг [30]. Тарэза была замужам двойчы: першы раз – за Эразмам Свяхоўскім, земскім судзьдзёю, як яе сёстры, мела ў пасаг 3 000 злотых і рухомыя рэчы [31], другі раз – за Абрамовічам. Юстына стала манахіняй базыльянскага кляштара ў Менску пры царкве Сьвятога Духа. Егумення Ганна Кактокузен атрымала пасаг Юдзіты ў памеры 3000 злотых і рухомыя рэчы, у рэестар якіх, акрамя сукенак, плашча і іншага, уваходзілі сярэбраныя келіх і лыжка [32]. Гэтыя рэчы абавязкова давалі тым, хто ішоў у манастыр. Пра лёс Алены, Людвікі і Ганны невядома нічога.
Стэфан Ян выканаў абавязкі апекуна, як гэта патрабаваў тэстамэнт бацькі і заканадаўства. Ім была зроблена велізарная праца, бо толькі ўладкаваць лёс 8 дзяўчат каштавала шмат грошаў. Прычым, калі глядзець па дакумэнтах, у яго не было памочнікаў у гэтай справе. Браты бацькі памерлі, а сваякі маці не ўзгадваюцца ў дакумэнце.
Гісторыю гэтай шляхецкай сям’і нельга акрэсьліць аднаплянаваю. З аднаго боку, гэта была тыповая патрыярхальная сям’я сярэдняга дастатку. У ёй добра прасочваецца дыфэрэнцыяцыя ў залежнасьці ад полу і ўзросту. Сваё справаводзтва яна вяла ў адпаведнасьці з заканадаўствам ВКЛ. Такія дакумэнты, як даравальныя, тастамэнты, скаргі, пастановы судоў, рэестры рухомых рэчаў, квіткі аб атрыманьні пасагу, фундушы сустракаюцца ў скарбніцы кожнай шляхецкай сям’і.
Нярэдкай з’явай у тыя часы быў другі і нават трэці шлюб. Зьвязана гэта было з вялікай сьмяротнасьцю. Першая жонка хварэла перад сьмерцю. Не зьдзіўляе, што Аляксандр перажыў і другую жонку, бо, нарадзіўшы за 14 год 9 дзяцей, вядома, яна вельмі паслабіла гэтым сваё
здароўе. У яе практычна не было часу на аднаўленьне сіл. Род займаў прыкладна адну і тую ж сацыяльную прыступку на працягу ХVІ-ХVІІ стст. Мужчыны атрымлівалі пасады ў Ашмянскім
павеце, служылі ў войску. Пасада «каралеўскі» сакратар досыць часта сустракаецца ў генэалягічным нарысе Сьлізьняў. Тыповым для таго часу з’яўляецца падтрымка царквы і ахвяраваньне ёй не толькі рэчаў, але і ўласных дзяцей. Але, з другога боку, сярод іншых шляхецкіх
семʼяў яе вылучае шматдзетнасьць, нядрэнныя адносіны ў сям’і, прызначэньне асноўнай апекі старэйшаму сыну.
Спасылкі
1. Брокгауз Ф.А., Ефрон И.А. Энциклопедический словарь. –Т.ХХХ. – СПб., 1900. – С.362.
2. Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ў Гродне. Ф.1663.
Воп.1. Спр.1. Арк.1.
3. Тамсама.
4. Тамсама. Арк.2.
5. НГАБ у Гродне. Ф.1663. Воп.1. Спр.57. Арк.1.
6. Тамсама. Спр.70. Арк.1-1адв., 4-5адв.
7. Тамсама. Спр.1548. Арк.1.
8. Тамсама. Спр.70. Арк.1-1адв.
9. Тамсама. Спр.1. Арк.1.
10.Тамсама. Спр.57. Арк.1адв.
11. АВАК. – Т.9. Акты Главного Литовского Трибунала. – Вильна, 1880. – С.144.
12. НГАБ у Гродне. Ф.1663. Воп.1. Спр.1552. Арк.1-3.
13. Тамсама. Спр.1568. Арк.4-4адв,6-6адв. Спр. 2452. Арк.1-1адв.,4-5.
14. Тамсама. Спр.1. Арк.2.
15. Тамсама. Арк.1-1адв.
16. Тамсама. Спр.57. Арк.2.
17. Тамсама. Спр.75. Арк.3.
18. Тамсама. 3адв.
19. Тамсама. Спр.1551. Арк.1-2.
20. Тамсама. Спр.1. Арк.2.
21. Тамсама.
22. Тамсама. Спр.54. Арк.51-51адд
23. Тамсама. Арк.23-36.
24. Тамсама. Спр.57. Арк.9.
25. Тамсама. Спр.54. Арк.51-51адв.
26. Тамсама. Спр.57. Арк.25, 28-28адв.
27. Тамсама. Спр.3882. Арк.1-1адв.
28. Тамсама. Арк. 7.
29. Тамсама. Спр.96. Арк.1-2.
30. Тамсама. Спр.97. Арк.1-2.
31. Тамсама Спр.95. Арк.1-2.
32. Тамсама. Спр.84. Арк.3,4.