22 апр
ПАМЯЦЬ НЕ ВЫКРАСЛІШ І НЕ ЗАГОІШ…
Як жыхары лясных вёсак на Скідзельшчыне змагаліся супраць фашысцкай акупацыі.
Актывісты з трох скідзельскіх школ і каледжа ў мінулую суботу на двух аўтобусах праехалі па маршруце, распрацаваным мясцовымі краязнаўцамі з мэтай пакланіцца брацкім магілам землякоў, якія сталі ахвярамі фашызму пачас Вялікай Айчыннай вайны.
Пачаўся “Марафон памяці” мітынгам каля памятнага знака жыхарам вёскі Кашубінцы, якія не вярнуліся з вайны.
Старшыня Скідзельскага сельскага савета Сяргей Іванавіч Сідаровіч расказаў, што за апошнія гады праведзена рэстаўрацыя помнікаў і памятных знакаў на брацкіх магілах ахвяр фашызму у вёсках Партызанская, Дземча (Полымя), Каменка і часткова ва ўрочышчы Бор. У дагледжаным стане знаходзяцца магілы ветэранаў Вялікай Айчынай вайны, якіх на тэрыторыі сельсавета звыш ста пяцідзесяці.
Старшыня Скідзельскага сельскага савета Сяргей Іванавіч Сідаровіч расказаў, што за апошнія гады праведзена рэстаўрацыя помнікаў і памятных знакаў на брацкіх магілах ахвяр фашызму у вёсках Партызанская, Дземча (Полымя), Каменка і часткова ва ўрочышчы Бор. У дагледжаным стане знаходзяцца магілы ветэранаў Вялікай Айчынай вайны, якіх на тэрыторыі сельсавета звыш ста пяцідзесяці.
Старэйшы жыхар Кашубінцаў, падпалкоўнік у адстаўцы Міхаіл Іосіфавіч Губарэвіч, бацька якога загінуў у 1945 г. за лічаныя дні да Вялікай Перамогі, падзякаваў падрастаючую змену і іх настаўнікаў за захаванне памяці пра ахвяр фашызму. Ён расказаў, як у 1944 г. азвярэлыя карнікі сагналі ўсіх кашубінцаў да адрыны, намерваючыся спаліць жыўцом. І толькі дзякуючы выпадку, малітве ўкленчыўшага каталіцкага святара, большасць з іх адпусцілі. Аднак крыху пазней павезлі на растрэл ва ўрочышча Бор родзічаў партызанаў, цэлыя сем’і, не шкадуючы ні старых, ні малых – 24 чалавекі з Кашубінцаў і 9 з Залясянаў.
Прадстаўнік маладога пакалення, скідзяльчанін, студэнт Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы Яўген Мацута згадаў пра былога юнага жыхара Кашубінцаў Фёдара Макарчука, сябра Скідзельскай маладзёжнай антфашысцкай групы. Ён не мог змірыца з тым, што фашысты адабралі ў яго аднавяскоўцаў усе запасы зерня. Па ініцыятыве Фёдара камсамольцы-падпольшчыкі правялі паспяховую дыверсію, спаліўшы чатыры хлявы са збожжам, прызначаным немцамі для харчовага падмацавання фашысцкай арміі. Пасля гэтага, па даносе здрадніка, ворагі зладзілі публічнае пакаранне павешаннем васьмі юнакоў з гэтай групы. Тады Фёдар Макарчук сарваўся з пятлі, як і яго паплечнік Мікалай Дзелянкоўскі. Па хрысціянскіх законах нават злосных зачынцаў у такіх выпадках пакідаюць жывымі. Фашысты ж растралялі гэтых двух хлопцаў. Забягаючы наперад, зазначу, что ўдзельнікі марафона не абмінуць іх магілу, ускладуць кветкі і ўшануюць хвілінай маўчання.
Яўген Мацута расказаў пра ўласныя пошукі людзей, якія былі прызваны ў шэрагі савецкай арміі падчас другой сусветнай вайны. Вядома, што на фронт пайшлі 15 кашубінцаў, з якіх 9 чалавек не вярнуліся дадому. Аднак ужо сёння ён можа абвергнуць гэтую статыстыку. У пацвярджэнне таму назваў імёны яшчэ чатырох колішніх жыхароў вёскі Кашубінцы, якія былі ўзнагароджаны медалямі на франтах супраць нямецка-фашысцкай арміі на тэрыторыі Польшчы і Чэхіі.
Наступны прыпынак удзельнікаў “Марафона Памяці” – вёска Галавачы. На выездзе з яе стаіць сціплы помнік над брацкай магілай членаў антыфашысцкай групы, растраляных у 1943 г. Іх было сямёра…
У 1944 г. пасля вызвалення Скідзельшчыны на галавачскія могілкі былі перахаваныя ўдзельнікі антыфашысцкага падполля з вёсак Канюхі і Залесяны, растраляныя і закапаныя год таму ва ўрочышчы Бор. Як адзначыў прадстаўнік ветэранскай арганізацыі Скідзельскага гарвыканкама Васіль Рыгоравіч Казак, дакладнай датай іх гібелі спачатку лічылася 22 мая 1944 г. Аднак сам ён звярнуў увагу на дату смерці 8 мая 1943 г. , выбітую на помніку Бухоўка Ганны Аляксееўны. А яна, як расказвалі сведкі, загінула разам з вышэйзгаданымі падпольшчыкамі. Ганну знішчылі за тое, што яна шыла адзенне партызанам. У Бары закопвалі тых, хто рамантаваў лясным мсціўцам абутак, альбо пёк для іх хлеб ці пазычаў сваю цёплую вопрадку і інш. Кожны крок жыхароў вёсак, размешчаных паблізу Гродзенскай пушчы, пільна адсочваўся фашысцкімі даносчыкамі.
На могілках у вёсцы Бандары, нягледзячы на дробны і нудны дождж, захацелася затрымацца даўжэй. Захапіў аповед пісьменніцы Галіны Самойла. Летась яна выдала кнігу-манаграфію “Бандары”, на стварэнне якой патраціла пяць гадоў, і таму ведае пра сваю родную вёску і яе жыхароў усё.
На могілках у вёсцы Бандары, нягледзячы на дробны і нудны дождж, захацелася затрымацца даўжэй. Захапіў аповед пісьменніцы Галіны Самойла. Летась яна выдала кнігу-манаграфію “Бандары”, на стварэнне якой патраціла пяць гадоў, і таму ведае пра сваю родную вёску і яе жыхароў усё.
Галіна Сямёнана расказала, што тут у брацкай магіле пахаваныя астанкі 25 былых жыхароў в. Бандары, дарослых і дзяцей, і адной жыхаркі в. Сухары. Іх фашысцкія карнікі спалілі ў адной з леснічовак 2 мая 1944 года, крыху больш за два месяцы да вызвалення з-пад нямецкай акупацыі. Цалкам знішчылі 5 сем’яў. Таксама за тое, што з’яўляліся родзічамі партызанаў. На чырвонай пліце, між двума помнікамі сем’ям Сытых і Зоркаў, значыцца і імя былога солтыса вёскі Мікалая, закатаванага ў фашысцкім засценку.
У адной з сям’яў, якіх фашысты вялі праз усю вёску, было пяць дзяўчынак. Самая старэйшая з іх Надзя ішла, махаючы белай хустачкай і прамаўляючы, нібы малітву: “Як цяжка развітвацца з жыццём. Бывайце, мілыя Бандары”. Гэта найбольш запомнілася яе аднавяскоўцам.
– Пасля вайны, калі ўжо можна было знайсці астанкі гэтых людзей, нашы вяскоўцы паехалі ў тое месца, дзе згарэлі ахвяры, – прадоўжыла свой аповяд Галіна Сямёнаўна. – Але прывезлі адны костачкі. Толькі некаторых загінулых пазналі па рэштах адзення. Таму пахавалі ўсіх у адной брацкай магіле.
У адной з сям’яў, якіх фашысты вялі праз усю вёску, было пяць дзяўчынак. Самая старэйшая з іх Надзя ішла, махаючы белай хустачкай і прамаўляючы, нібы малітву: “Як цяжка развітвацца з жыццём. Бывайце, мілыя Бандары”. Гэта найбольш запомнілася яе аднавяскоўцам.
– Пасля вайны, калі ўжо можна было знайсці астанкі гэтых людзей, нашы вяскоўцы паехалі ў тое месца, дзе згарэлі ахвяры, – прадоўжыла свой аповяд Галіна Сямёнаўна. – Але прывезлі адны костачкі. Толькі некаторых загінулых пазналі па рэштах адзення. Таму пахавалі ўсіх у адной брацкай магіле.
Дождж то знікаў, то зноў марасіў. І вецер паводзіў сябе аналагічна. Толькі неба заставалася нязменна панурым. Падумалася, што энэргетыка болю і слёз мясцовых жыхароў, памножаная на шокавае ўражанне падлеткаў, не дазваляла яму праяніцца.
Аднак марафон працягваўся. Два аўтобусы са школьнікамі і салдатамі салютнага ўзвода шостай Гродзенскай брыгады ў адпаведным суправаджэнні ахоўнікаў парадку спыніліся ў тым самым урочышчы Бор. Тут, на вялікай паляне ў акружэнні соснаў, знаходзяцца дзве брацкія магілы.
Аднак марафон працягваўся. Два аўтобусы са школьнікамі і салдатамі салютнага ўзвода шостай Гродзенскай брыгады ў адпаведным суправаджэнні ахоўнікаў парадку спыніліся ў тым самым урочышчы Бор. Тут, на вялікай паляне ў акружэнні соснаў, знаходзяцца дзве брацкія магілы.
З аднаго боку – месца пахавання павешаных фашыстамі шасцярых камсамольцаў-падпольшчыкаў з дзіўным помнікам у выглядзе тумбы з кубам наверсе. Ніхто не можа зразумець, чым кіраваліся тыя, хто яго такім прыдумаў. Магчыма, знойдзецца скульптар і сродкі, каб тут з’явіўся новы помнік, варты подзвігу юнакоў, якія не толькі распаўсюджвалі антыфашысцкія ўлёткі і пускалі пад адхон варожыя цягнікі, але і выратавалі шмат скідзельскіх сем’яў, папярэджваючы іх аб маючых адбыцца карных фашысцкіх аперацыях.
З другога боку мемарыяла на адной з пліт чорным шрыфтам на беларускай мове напісана “Ім больш ніколі нівы не ўбачыць. Тым, хто загінуў, вечная памяць”. Помнік усталяваны на месцы растраляных і закапаных фашыстамі жыхароў вёсак Кашубінцы і Залесяны. Тут падчас нямецкай акупацыі няспынна растрэльвалі людзей і з іншых вёсак Скідзельшчыны – Хваты, Сухаўляны, Стральцы-2. Толькі некаторых з іх удалося распазнаць і перапахаваць на вясковы могілках.
З другога боку мемарыяла на адной з пліт чорным шрыфтам на беларускай мове напісана “Ім больш ніколі нівы не ўбачыць. Тым, хто загінуў, вечная памяць”. Помнік усталяваны на месцы растраляных і закапаных фашыстамі жыхароў вёсак Кашубінцы і Залесяны. Тут падчас нямецкай акупацыі няспынна растрэльвалі людзей і з іншых вёсак Скідзельшчыны – Хваты, Сухаўляны, Стральцы-2. Толькі некаторых з іх удалося распазнаць і перапахаваць на вясковы могілках.
Шэраг ахвяр засталіся ляжаць у гэтай зямлі неапазнанымі і з-за таго, што тут пракладвалася высакавольтная лінія, працавалі экскаватары і зямля выварочвалася разам з касцямі ды наноў выраўнёвалася.
Тым не менш, месца гэтае досыць ціхае, нягледзячы на размешчаную непадалёку шашу М-6, якая вядзе з Гродна да Мінска, і пра якую кажуць, што таксама пабудавана на касцях. Толькі не мірных жыхароў, а савецкіх і нямецкіх салдатаў, якія падчас беларускай наступальнай аперацыі апынуліся ў гэтых мясцінах у сапраўднай крывавай мясарубцы.
Вось аб чым расказала ўдзельнікам “Марафона Памяці” ля брацкай магілы ў Стральцах-2, дзе пахаваныя першыя ахвяры фашызму, растраляныя 29 чэрвеня 1941 г., Таццяна Анатольеўна Савянкова, захавальніца фондаў Мількаўшчынскага літаратурна-краязнаўчага музея, адна з аўтараў даследчай працы “Аперацыя Баграціён”:
Тым не менш, месца гэтае досыць ціхае, нягледзячы на размешчаную непадалёку шашу М-6, якая вядзе з Гродна да Мінска, і пра якую кажуць, што таксама пабудавана на касцях. Толькі не мірных жыхароў, а савецкіх і нямецкіх салдатаў, якія падчас беларускай наступальнай аперацыі апынуліся ў гэтых мясцінах у сапраўднай крывавай мясарубцы.
Вось аб чым расказала ўдзельнікам “Марафона Памяці” ля брацкай магілы ў Стральцах-2, дзе пахаваныя першыя ахвяры фашызму, растраляныя 29 чэрвеня 1941 г., Таццяна Анатольеўна Савянкова, захавальніца фондаў Мількаўшчынскага літаратурна-краязнаўчага музея, адна з аўтараў даследчай працы “Аперацыя Баграціён”:
– Калі ў пачатку вайны, 21 чэрвеня 1941 года, мясцовыя жыхары былі сведкамі растрэлу пасля жорскіх пытак арганізатараў калгаса, то ў 1944 годзе на свае вочы пабачылі сапраўднае вогненнае пекла. Тады з боку горада Ліда нашы воіны гналі фашыстаў на захад, аднак у нейкі час немцы прарваліся наперад і настойліва рухаліся ў накірунку горада Шчучын. І менавіта ў гэтых ваколіцах, прыблізна каля Сікорыцы завязаўся самы крывавы бой. Стаяла невыносная спякота і ад снарадаў агонь ледзь не перакінуўся на вёску, але пайшоў дождж. У той самы дзень, 13 ліпеня 1944 года, пад ліўнем нашы воіны змаглі ўзяць высотку ля Пясчанкі і вызваліць ад фашыстаў раённы цэнтр Скідзель.
Адразу пасля вайны людзям было не да астанкаў палеглых на тутэйшых палях воінаў. А ў 70- і 80-х гадаў разабрацца з імі было ўжо цяжка. Так з’явілася брацкая магіла воінаў Вялікай Айчыннай вайны на могілках у вёсцы Мількаўшчына – грудочак з драўляным помнікам і зорачкай.
Не так даўно, у 2015 г. была раскапана магіла невядомага салдата, аднак высветлілася, што там пахаваныя пяцёра воінаў. Верагодна, што яны былі засыпаныя зямлёй прама ў акопе.
На могілках у Пясчанцы кіраўнік гісторыка-краязнаўчаа музея СШ №3 Марына Аляксееўна Вабішчэвіч сваім аповядам перанесла нас зноў у пачатак вайны. Расказала пра тое, як дзякуючы рэспубліканскаму конкусу сачыненняў “Мой род – мой гонар” былі знойдзены нашчадкі пахаванага тут, растралянага фашыстамі 28 чэрвеня 1941 г. прадстаўніка мясцовай улады, загадчыка зямельным аддзелам Скідзельскага раёна Ваганава Мітрафана Лаўрэнцьевіча.
На могілках у Пясчанцы кіраўнік гісторыка-краязнаўчаа музея СШ №3 Марына Аляксееўна Вабішчэвіч сваім аповядам перанесла нас зноў у пачатак вайны. Расказала пра тое, як дзякуючы рэспубліканскаму конкусу сачыненняў “Мой род – мой гонар” былі знойдзены нашчадкі пахаванага тут, растралянага фашыстамі 28 чэрвеня 1941 г. прадстаўніка мясцовай улады, загадчыка зямельным аддзелам Скідзельскага раёна Ваганава Мітрафана Лаўрэнцьевіча.
А вось імя невядомага салдата, прах якога спачывае побач, яшчэ патрэбна высветліць. У чэрвені 1941 г. яго знайшоў у полі пастух з вёскі Пясчанка. Міжволі прыгадаліся радкі з верша Міколы Сурначова, якія я раней лічыла метафарычнымі:
“Ляжыць ён,як віцязь,
У стоптаным жыце.
Маці спаткаеце, –
Ёй не кажыце…”
“Ляжыць ён,як віцязь,
У стоптаным жыце.
Маці спаткаеце, –
Ёй не кажыце…”
На Скідзельшчыне каля вёскі Гліняны ёсць мемарыяльны комплекс з велічнай скульптурай маці з немаўлём на руках. Тут сэрца сціскаецца ад жалю, разумеючы, колькі пакутаў прыйшлося на долю жанчын падчас той жахлівай вайны.
Каля гэтага помніка выступіла намеснік дырэктара філіяла “Скідзельскі “ЗАТ “Агракамбінат “Скідзельскі” Марына Антонаўна Барташэвіч, якая працяглы час займаецца зборам матэрыялаў для музея гаспадаркі. Яна звярнула ўвагу на тумбы з прозвішчамі людзей, якія жылі ў вёсках на тэрыторыі філіяла “Скідзельскі” і загінулі ў бацьбе з фашызмам. У 50-я гады многія людзі спрабавалі знайсці сваіх родных, прапаўшы без звестак. Пісалі пісьмы, атрымлівалі на іх адказы ад тых, хто прызываўся на зборы, быў на фронце разам з іх сынамі і братамі. Цяпер, са з’яўленнем інтэрнэта, многія дакументы аблічбаваныя і сталі даступныя шырокаму колу зацікаўленых у захаванні памяці ўдзельнікаў Вялікай Айчыннай вайны. Таму ў бліжэйшы час на гэтым месцы можа з’явіцца яшчэ дзве тумбы з прозвішчамі былых мясцовых жыхароў.
Завяршыўся “Марафон Памяці” каля помніка землякам, якія не вярнуліся дадому з Вялікай Айчыннай вайны, у вёсцы Ханявічы. Нягледзячы на сціпласць гэтага месца, яно з’яўляецца сімвалічным яшчэ і таму, што менавіта тут у 1967 г., на 50-годдзе краіны СССР, была закладзена капсула часу з пасланнямі для нашчадкаў ХХ стагоддзя . У 2017 г. яна была адкрыта і ўсе лісты, схаваныя ў ёй, прачытаныя ўголас старэйшаму і новаму пакаленню. Жывая праўда, жывая гісторыя. Я памятаю, як тады таксама, нібы слёзы Бога, сцякалі з параснаў і капюшонаў людзей кроплі дожджу, але раптоўна неба праяснілася і выглянула сонца. Тады ж было вырашана пакінуць на гэтым самым месцы новую капсулу для нашчакаў, якія адкрыюць яе на 100-годдзе вывалення Беларусі ад фашысцкай навалы, у 2044 годзе.
Арганізатарамі мерапрыемства выступілі старшыня Гродзенскага раённага аб’яднання ГА “Беларускі саюз ветэранаў вайны ў Афганістане” Аляксандар Валянцінавіч Даніловіч і загадчык гістарычна-кразнаўчага музея СШ №3 г. Скідзеля Марына Аляксееўна Вабішчэвіч.
Тамара МАЗУР. Фота аўтара.
Комментарии
Для того чтобы оставить комментарий, войдите или зарегистрируйтесь
Но хоть по клочкам одежды выжившие в лесу потом узнавали своих деток, матерей и стариков, перезахоронили, поставили памятники, как обычным людям. . Но большинство превратились в трашеях в сплошное мессиво.
Партизанская борьба стоила белорусам немыслимо дорого. Не каждый четвёртый погиб, а половину жителей.
Поэтому я сейчас думаю о том, что наша Беларусь заслужила право не только на свою независимость, но и неприкосновенность, какие бы войны где не бушевали.
.
Спасибо за признание и уважение к нашим погибшим героям! Спасибо за память, за то что храните историю и с почестью передаете ее детям и внукам!
Уверена, что братская могила в Скиделе, где похоронен мой дядя, будет всегда в убранстве. Нигде не видела такого ухода за братскими могилами, как в мною любимой стране Беларусь. Мира вам!)))
СПАСИБО!