Քաղաքակրթությունն սկսվում է հայերից (17-րդ` վերջին մաս)

ՀԵԹԱՆՈՍԱԿԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆ Քաղաքակրթությունն սկսվում է հայերից ՍՊԱՐՏԱԿ ԵՍԱՅԱՆ
Տեխնիկական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր
ՀԵԹԱՆՈՍԱԿԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆ
Սկիզբը՝ նախորդիվ
IV. ՀԱՅՈՑ ՀԱՅԱՆ՝ ՋՐԻ ԳԵՐԱԳՈՒՅՆԱՍՏՎԱԾ (3)
Մեծամոր–Միջագետք կապն ունեցել է ոչ միայն հոգևոր, այլև նյութական հիմք: Մեծամորի պեղումներից հանված հարուստ նմուշներում գտնվել են Միջագետքի հետ կապված իրեր՝ Բաբելական սեպագրով կշռաքար, որն օնիքսից պատրաստած գորտի քանդակ է [18], ինչպես նաև Մեծ Բաբելոն երկրի առաջնորդ Կարիգալզուի քանդակով, հին եգիպտական հիերոգլիֆներով սարդիոնե գլանաձև կնիք [19]: (Գորտի պաշտամունքին է նվիրված Վանաձորում հնագետ Մոմջյանի գտած գորտի ոսկե արձանիկը):
Կարևոր է պարզել, թե շումերական դիցարանի այլաբանություններում, հանելուկային թվացող ձևակերպումներում կա՞ արդյոք որևէ հետք, որն արտացոլեր շումերա-հայկական կապերի հեռավոր ստվերն իսկ:
Հայան ճակատագրերի որոշողն է և տիեզերքում կարգ ու կանոն հաստատողը: Բնականաբար առաջին հերթին նա պետք է որոշեր շումերական երկրի ճակատագիրը.
Օ, Շումե~ր, աշխարհի երկրների մեջ մեծը,
Անմար լույսով ողողված, ժողովուրդների աստվածների
Օրենքների որոշողն արևելքից-արևմուտք [14]:
Ապա հերթականությամբ անցնելով Էրեդուից հյուսիս գտնվող քաղաքների փառաբանմանը` նա առատ ջուր ու հարուստ բերք է խոստանում նրանց, «Այծեղջյուր» նավակով անցնում է քաղաքից-քաղաք (իհարկե նավակը պետք է լիներ հենց «Այծեղջյուր», չէ՞ որ այծեղջյուրը Հայայի սիմվոլիկան էր), տաճարից-տաճար, ամբողջ Շումերով՝ մինչև երկրի հյուսիսային սահմանները: Եվ երբ կատարված է շումերական երկրի ճակատագրի որոշումը, Հայան անցնում է մի խորհրդավոր, հանելուկային երկրի՝ «սև» կամ «մութ լեռան» (Մելուհա) ճակատագրին, որի նկատմամբ նույնքան սիրալիր ու հոգատար է, որքան Շումերի: Ի՞նչ երկիր է այդ «սև ու մութ լեռը», որտեղ է գտնվում այն և ինչու՞ Հայան առանձնահատուկ վերաբերմունք ուներ այդ երկրի նկատմամբ, որի ծառերն ու բուսականությունը, անասուններն ու թռչուններն արժանանում են նրա հատուկ օրհնանքին և այդ երկրին խոստանում է ամենայն բարիքներ ու հաջողություններ, ինչպես սեփական աշխարհին: Շումերագետ գիտնականների կողմից ապարդյուն փորձեր են արվել որոշելու այդ հանելուկային երկիրը՝ այն փնտրելով Աֆրիկայում, Արաբական թերակղզում, Արևելյան Ասիայում, բայց անարդյունք [13]:
Ինչպիսի՞ տվյալներ են բնորոշում այդ երկիրը:
1. Միջագետքն առևտուր էր անում նրա հետ նաև ջրային ճանապարհով:
2. Հարուստ էր մետաղներով, հատկապես պղնձով, արծաթով, ոսկով:
3. Երկիրը բնութագրող անունն է «սև» կամ «մութ լեռ»:
4. Այդ երկիրը գտնվում է Շումերից հյուսիս:
Նախ հիշենք, որ ճակատագրեր բաժանելու ժամանակ Հայան շարժվում էր հարավից հյուսիս, մինչև սահմանը, ընդ որում «Այծեղջյուր» նավակով, այսինքն գետային ճանապարհով (թե ինչու Հայա-Էնկիի նավակը պետք է լիներ հատկապես Այծեղջուր, դրա բացատրությունն արդեն տվել ենք վերևում՝ քանի որ այծը Հայայի կենդանապատկերն էր): Շումերի հյուսիսին հասնելուց հետո անմիջապես խոսվում է «Սև լեռան» մասին: Եթե ճանապարհը շարունակենք առանց փոխելու հուշվող ուղղությունը գետով (Եփրատով), ապա հենց առաջին լեռնային երկիրը կլինի հարևան Հայկական Միջագետքը՝ իր սահմանային Մասիս (Մասիոս) լեռներով: Այստեղից են սկիզբ առնում հարավից՝ Եփրատի վտակ Խաբուրը, հյուսիսից՝ Արևմտյան Տիգրիսը: Ըստ շումերական դիցաբանության՝ Տիգրիս և Եփրատ գետերը սկիզբ են առնում մի լեռից, որը բարձրանում է Մարդուկի կողմից կործանված Թիամատ նախամոր գլխի վրա, ընդ որում Տիգրիսը Թիամատի աջ աչքից, Եփրատը՝ ձախից [34]: Թիամատի մակդիրն էր «Խուբուր», որ նշանակում է՝ ստորերկրյա աշխարհի գետ: Ամենայն հավանականությամբ պատմական Խուբուր գետն իր անունն ստացել է հենց այս իմաստով և պաշտվել է որպես Մասիսից բխող սուրբ գետ: Խուբուր գետն անցնել նշանակում է սև, անդրշիրիմյան աշխարհ մտնել, որտեղից դարձ չկա (13, էջ 235).
Այո, մեզ թողնում են մեր հայրերը,
Մահվան ճամփով են գնում…
Ինչպես ասված է հնուց՝
«Խուբուր գետն են անցնում»:
Ուրեմն անդրշիրիմյան մութ, սև աշխարհը գտնվում էր պատմական Մասիսի ընդերքում (կարելի է Խուբուրը կարդալ նաև՝ Խավար, բայց ես չեմ ուզում խառնվել լեզվաբանների գործին, թող նրանք դա անեն): Այս լեռնաշղթայի հետ կապված հնագույն ավանդազրույցները փոխանցվել են ներկայիս Մեծ և Փոքր Մասիսներին (որոնց Մասիս, ինչպես և Արարատ անվանումը հարավային Մասիս և Արարատ լեռների շրջակայքից տարբեր պատճառներով միգրացված ժողովուրդների հետ է կապված): Տեսնենք, թե ըստ ավանդությունների դիցաբանական իմաստով ի՞նչ էր Մասիսը: Մեր հեթանոսկան նմուշներից մեկում, որը վերաբերում է Արտաշես հորից անիծված Արտավազդի հայտնի պատմությունը, Մասիսն անվանվում է «Սև լեռ» [35]: Ըստ Խորենացու՝ Մասիս լեռը վիշապների (որ «Մութ», «Սև» աշխարհի բնակիչներ են) բնակավայրն է, այսինքն՝ սև, մութ լեռ է:
Ըստ Թաղիադյանի՝ ժողովրդի մեջ Մասիսը մնացել է որպես Մութ աշխարհ, իսկ Փոքր Մասիսի խորքերից եկող դժոխային ձայներից մարդ լեղաճաք է լինում:
Ինչպես նշում է Ա. Մատինյանը՝ ըստ ավանդության Մասիսը «մթին լեռ» է, «սև լեռ»: Եվ պատահական չէ, որ ասուրաբաբելացիք իրենց Սանդարամետական լեռը Միջագետքի ավելի հյուսիս՝ արևմտյան կողմերում էին փնտրում [22, էջ 126]:
Անգլիական հայտնի ասորագետ Ա. Մեյսն այն կարծիքին էր, որ բաբելական Արալու ստորերկրյա աշխարհը անվամբ ևս կապակցվում է Արարատ լեռան հետ:
Գր. Ղափանցյանը գրում է [4, էջ 16]. «Իսկ Մասիք (Մասիս) անունով, որպես օձերի ու վիշապների (քաջքերի) մարմնացում, այդ սարն արտացոլում է բաբելական «Արալու» կամ «Մասիս» ստորերկրյա սարը, կապված ուրեմն դժոխքի հետ, բայց կապված նաև այդ տեղի ու սարի «կյանքի ջրերի» հետ իր ս. Հակոբա վանքի աղբյուրներով, որը նույնպես «կենդանի ջուր» էր մեր ժողովրդի հավատալիքի մեջ, մասնավորապես երաշտի և մորեխի դեմ… Արարատ լեռնանունը կապում ենք Աստվածաշնչի ջրհեղեղի հետ, Նոյան տապանի հետ»:
Ն. Մառը նույնպես ուշադրություն է դարձրել Մասիսի ավանդական սանդրամետական բնույթին:
Այս ամենը, իհարկե, ճիշտ է, բայց խնդրի խորիմաստությունն այն է, որ այս գիտնականների դատողությունները վերաբերում էին այսօրվա Մասիսին և Արարատին: Մինչդեռ ճշմարտությունն այլ է՝այս լեռներին վերաբերող վերը նշված բնորոշումների արմատները թաղված են ոչ թե այսօրվա, այլ Շումերի և Հայկական Միջագետքի միջակայքում գտնվող նախնական Մասիս և Արարատ լեռների շրջակայքում բնակվող և հայ ժողովրդի մասնիկը կազմող ցեղամիությունների հավատալիքներում, որոնք և թափանցել էին հարևան երկրներ: Այսինքն այս սարերին վերաբերող հավատալիքները, ինչպես այսօրվա տեղանունները, կազմավորվել են վաղնջական հարավային «Արմենիայում»: Առիթն օգտագործելով՝ ևս մեկ անգամ ուզում ենք շեշտել, որ եթե այս կարևորագույն հանգամանքն արմատապես հասկացվեր, ապա ինչպես շումերական, այնպես էլ հատկապես հայոց պատմությունը այլ ընթացք կստանար: Տեսեք՝ Գր. Ղափանցյանն ընդհուպ մոտենում է պատմական ճշմարտությանը՝ հասկանալով այն խոր կապը, որ կա Բաբելոնի և Հայքի միջև, նույնիսկ նշելով. «…այդ սարը արտացոլում է բաբելական «Արալու» կամ «Մասիս» …» և այլն: Այստեղ Ղափանցյանը Մասիս ասելով իհարկե նկատի ունի այսօրվա Մասիսը, ոչ թե նախնականը, որին վերաբերող հավատալիքները ներթափանցել էին բաբելական դիցաբանություն: Նույնը վերաբերում է նաև տարածված սխալին, թե Նոյան տապանի հանգրվանը այսօրվա Արարատ–Մասիսն է, այն դեպքում, երբ իրական հանգրվանը Հայկական Միջագետքի հարավում գտնվող Արարատն է (այսինքն Միջագետքի հյուսիսում գտնվող Արարատը, որն ինչպես գրված է շումերական ջրհեղեղյան պատումում՝ Նիպուր սարն է: Հրեաները ջրհեղեղի պատմությունը վերցրել են շումերներից և սարն անվանել ոչ թե Նիպուր, այլ Արարատ, այսինքն նույն սարի հայկական անունը): Այս սխալն էականորեն խեղաթյուրել է ինչպես հայոց, այնպես էլ Առաջավոր Ասիայի հինավուրց պատմությունը: (Ծիծաղ է առաջացնում, թե ինչպես տարբեր գիտնականներ պեղումներ են կատարում այսօրվա Մասիս–Արարատում՝ Նոյան տապանը գտնելու համար: Զարմանում եմ՝ ինչ գիտություն է նման գիտնականների կողմից ստեղծած «հնագիտությունը»: Եվ պետք է հուսա՞նք, որ այդ գիտնականները ընդունակ են ճշմարտացի կերպով վերականգնելու հայոց պատմությունը և արժանի գնահատական տալու հայկական դերին գիտության և մշակույթյի կազմավորման ու զարգացման գործընթացում: Ես ամենևին ազգամոլ չեմ, բնավ: Բայց ցավ ու խորին ափսոսանք եմ ապրում հնագույն պատմական աղբյուրներն անկողմնակալ ուսումնասիրելիս: Համոզմունք է առաջանում, որ ցավոք շատ դեպքերում հնագետ–պատմաբան են դառնում մարդիկ, որոնք չունեն վերացական մտածողության աստվածատուր շնորհք, որոնք ամենայն հավանականությամբ դպրոցում մաթեմատիկայից թույլ են եղել և դրա համար էլ որպես մասնագիտություն ընտրել են պատմությունը, իսկ մաթեմատիկայից ուժեղ-ընտրյալները զբաղվել են ճշգրիտ գիտություններով: Այս վտանգավոր եզրահանգումը իհարկե վերաբերում է ոչ բոլոր հնագետներին: Ես գիտեմ շատ տաղանդավոր հնագետների, որոնց աշխատություններն ինձ օգնել են հասկանալու ճշմարտությունը):
Ծանոթություն. Ընթերցողն անշուշտ նկատեց այստեղ բերված որոշ դրույթների կրկնությունը, որոնք կային նախորդ գլուխներում: Դա բացատրվում է նրանով, որ այս գլուխը որպես առանձին հոդված, տպագրվել է մոտ երեսուն տարի առաջ, երբ դեռ այդ վերոհիշյալ տեքստը չկար: Մենք այստեղ նյութի շարադրությունը թողել ենք ըստ հոդվածի: Կարծում ենք, որ դրանից գործի գիտական արժեքը չպետք է տուժի: Որոշ կրկնություններ գուցե և ավելի են ամրապնդում դրանցից բխող հետևությունների նշանակությունը:
Նաև ուզում ենք ուշադրություն հրավիրել այն հանգամանքին, որ Մասիսի Սանդարամետ, մութ, սև աշխարհ լինելու գաղափարը շատ հեռու է ուշ շրջանի հեթանոսական և ապա՝ հետքրիստոնյա ժամանակների հասկացողություններից: Ըստ շումերաբաբելական (և անշուշտ՝ հայկական) դիցաբանության՝ Սանդարամետ անդրշիրիմյան աշխարհի սև, մութ լեռան ոգիների ոսկե գահի տակից հոսում են «կյանքի ջրերը»: Այսինքն՝ մեռյալների սև ու մութ աշխարհը նաև իր խորքերում պահում է կյանքի սերմը, որ նորից լույս աշխարհ է դուրս գալիս «կյանքի ջրերով»: Սրանով «կյանք–մահ–կյանք» շրջանը փակվում է: Բայց կյանքը, կենդանի բնությունն իր գրկում պահում է մահվան շունչը, այնպես, ինչպես անդրշիրիմյան աշխարհը՝ աղբյուրն է կյանքի: Այս «կյանք-մահ-կյանք» հավերժական շրջապտույտում գոյություն ունի աստվածային անխախտելի հավասարակշռություն: Որքան տրվում է մութ աշխարհին, ճիշտ նույնքան էլ նրանից կյանք է բխում: Բացառություն չկա նույնիսկ աստվածների նկատմամբ: Երբ Հայան «սուրբ ջրով» և «սուրբ բույսով» մեռյալների երկրից կենդանացնում է աստվածուհի Ինաննային, ապա հավասարակշռության անխախտ օրենքը պահպանելու համար անհրաժեշտ էր նրան փոխարինել մեկ ուրիշով, այլապես կկործանվեր «կյանք–մահ–կյանք» շրջափուլի հավասարակշռությունը, և տիեզերքը դրա հետևանքով կկործանվեր: Այդ աստվածային օրենքը չխախտելու համար զոհաբերվում է Ինաննայի ամուսին Դումուզին և հավասարակշռությունը չի խախտվում:
Այսպիսով՝ մեր Մասիս լեռը իր հետ բերել է շումերա–բաբելական մութ սև Արալու աշխարհը, որտեղ պահված է Սանդարամետը՝ կյանքի սրբազան ջրերով, Հայայի աղբյուրներով, որ ս. Հակոբա վանքի կենաց ջուրն է: Այստեղից հասկանալի է դառնում, որ հեթանոսական աստվածները, ինչպես երևում է շումերական պատումներից, մարդու արարման գործը դնում են ջրի աստված Հայա–Էնկիի վրա, քանի որ որպես կենաց ջրի պարգևող՝ միայն նա կարող էր ոգի տալ և կյանքի կոչել աստվածների կողմից կավից կերտված մարդուն: Իսկ երբ աստվածների որոշմամբ ջրհեղեղը պետք է բնաջնջեր մարդկությանը, Հայայի խորհրդով է իրականացվում փրկիչ Տապանը, որն իհարկե պետք է նոր կյանքի սկիզբ դառնար Հայայի երկրից՝ Արարատ–Նիպուրից: Բայց աստված Հայան իրավունք չուներ ուղղակի հաղորդակցվելու մարդու հետ, դա տաբու էր, ուստի նա դիմում է մարդու (Ուտնապիշտիմի) եղեգնաշեն տնակին:
Հայայի այս միջամտությունը, որը մարդկությանը փրկեց անհետ կործանումից, դավաճանություն էր մյուս աստվածների նկատմամբ: Նա իրավունք չուներ երկնային որոշումը հայտնի դարձնել մարդուն: Բայց Հայան այդ որոշումը չի էլ հայտնում մարդուն, այլ այդ մասին մրմնջում է եղեգնատան պատ–պատվարին, իսկ դա արգելված չէր: Զուտ հայավարի մոտեցում:
Ինչո՞վ բացատրել, որ կյանքի մութ վախճանն ու պայծառ ակունքն ամփոփող Սրբազան լեռը, մարդկության փրկարար հանգրվան Մասիս–Արարատը գտնվում է այդ առասպելները ծնող շամբուտներից այդքան հեռու: Արդյոք բնական չէ՞ ենթադրել, որ հենց այս լեռնաշխարհն է եղել այդ աշխարհաճանաչողության օրրանը, ուր ապրում էր մի ժողովուրդ, որն ստեղծեց իր Հայա աստծուն, որի մեջ խտացրեց մարդկության ու կենդանի բնության արարչի և պահապանի հատկանիշները: Եվ իրեն ու երկիրը կոչեց հենց իր անունով: Մենք համոզված ենք, կգա ժամանակ, երբ բազմաթիվ փաստերի ճնշման տակ մարդկությունը կհասկանա և կճանաչի հայի իրական դերը մարդկության իրական պատմության կազմավորման և զարգացման գործում: Դա կլինի այն դեպքում, երբ մենք ինքներս հասկանանք դա: Հասկանանք ոչ թե ազգային մեծամտության դրսևորումների հետևանքով, այլ գոյություն ունեցող բազում և բազմաբնույթ փաստերի համադրմամբ, որոնք կուրորեն մենք չենք տեսնում, այլոք՝ առավել ևս, շատ դեպքերում՝ նաև նպատակադրված:
Հայկական լեռնաշխարհը հարուստ է մետաղահանքերով, իսկ որ այստեղ վաղեմի ժամանակներից մետաղի մշակման բարձր մշակույթ կար, ապացուցված է բազում փաստերով: Հայտնի է նաև, որ Միջագետքը պղինձ ու երկաթ (մասամբ էլ արծաթ ու ոսկի) էր ներմուծում հատկապես Հայկական լեռնաշխարհից: Մետաղից բացի հյուսիսից են բերվել թե շինարարական անտառանյութ ու քար, թե քանդակագործության համար գրանիտ, մարմար, դիորիտ, օբսիդիան, թանկարժեք զարդաքարեր: Այս բոլորին գումարենք նաև տոհմական ձիերի (որոնց բուծման գիտակներն էին հայերը) և գյուղատնտեսական մթերքների առևտուրը: Առևտրական ուղիներից կարևոր տեղ էր գրավում ջրային ճանապարհը, հատկապես Եփրատ գետը: Այս մասին (բարեբախտաբար) կարևոր վկայություն ունի Հերադոտոսը [22, էջ 58]:
Հայայի պաշտամունքը խոր և արմատական հետք է թողել մեր հերոսական էպոսում, որը ժողովրդի կազմավորման առասպելացված պատումն է: Կրկին հիշեցնենք, որ դյուցազնական սերնդի՝ Սասնա ծռերի մայրը Ծովինար թագուհին է, ծովի ոգին ու աստվածը: Ինչպես շումերական մայր աստվածուհի Նամուի արձանն էր զարդարում Էրեդուում գտնվող Հայայի տաճարը, այնպես էլ Մեծամորի տաճարում Ծովինարի արձանն էր պաշտվում: Ըստ էպոսի՝ Ծովինարը ջրի աստծուց կենաց ջրով պտղավորվելով՝ սկիզբ է դնում մի դյուցազնական սերնդի, որը հայի ծագման դիցաբանական նկարագիրն է (նորից ու նորից հարց եմ տալիս Մ. Աբեղյանին՝ կարո՞ղ էր Աստղիկը բեղմնավորել Ծովինարին…):
Անկասկած է, որ ինչպես նախաքրիստոնեական ցանկացած մշակույթ, հայ ժողովրդավեպը ևս մեծ ու անուղղելի կորուստներ է ունեցել քրիստոնեական ավերումներից: Բայց դաջված մնալով ժողովրդի հոգում՝ այն վերափոխվել է, հարմարեցվելով քրիստոնեական պահանջներին, քողարկվել ս. Գրքի պատումներով՝ խորքում պահելով հիմնականը: Անիմաստ է խոսել Էպոսի ստեղծման իրական ժամանակի մասին, այն բյուրեղացվել է ժողովրդի ծոցում, կազմավորվել ժողովրդի հետ: Ունենալով հանճարեղ կերտվածք՝ հերոսավեպը բոլոր ժամանակների համար ծառայել է որպես ժողովրդի ըմբոստ ոգի՝ վայրիվերո բարքեր ունեցող նվաճողների դեմ՝ լինի հեթիթ, ասորի, պարսիկ, բյուզանդ, սկյութ, արաբ, մոնղոլ, թուրք և այլն: Այս կամ այլ որոշակի դեպքում բավական էր միայն մի քանի անուն և տեղանուն փոխել, որպեսզի էպոսը դառնար տվյալ ժամանակի հերոսավեպը, արտացոլեր ժողովրդի երազանքները, որոնց իրականացման գործը այնուամենայնիվ դրված է հեթանոսական աստվածների հզոր ուսերին: Այսօր ընդունված է էպոսը ներկայացնել որպես արաբական լծից ազատագրվելու պայքարի դրվագներ: Անգամ ուսումնասիրություններ են արվել՝ պարզելու և ճշտելու համար, թե հատկապես այդ պայքարի որ պատումներն են էպոսի հիմքում և ովքեր են Սասնա ծռերը՝ անուն- ազգանունով [23]:
Անկողմնակալ վերլուծությունը պարզում է, որ էպոսն Աստվածաշնչին հյարմարեցվել է հենց հիմքից՝ վերցվելով ասորական Սենիքերիմ արքայի և նրա որդիներ Ադրամելիքի ու Սանասարի (Սանասարի և Բաղդասարի)՝ ս. Գրքում բերվող աննշան դեպքը:
Հայկ–Բել դյուցազնավեպի հերոս Հայկը ևս խոր կապ ունի ջրի պաշտամունքի հետ: Դա երևում է «Հայկ» համաստեղությունից, որը կապված է ամենաանձրևոտ ամսի՝ նոյեմբերի հետ: Հույները Հայկ համաստեղությունն անվանել են «Օրիոն», այսինքն աղմկարար՝ ինչպես հեղեղ [24]: Հայկի կապը ջրի հետ պահպանվել է նաև հետևյալ ժողովրդական զրույցում [25]: Բելին նետահարելուց հետո Հայկը Նեմրութա սարի գլխին թոնիր է փորում և վառում Բելի մարմինը: Կրակը ջուր է դառնում և ամբողջ մոխիրը պահում հողում, որպեսզի թշնամու չարությունը չտարածվի երկրում. «Մինչև այսօր թոնիրն ու ջուրը կա, և այս ջուրն է, որ սարի տակով կըիջնա, Մեղրագետի ակնեն կը բղխի»: Այս դրվագն այնքան հարազատ է էպոսի ջրապաշտական ոգուն, որ նրա մի հատվածն է թվում:
Ժողովրդական հասկացողությամբ «հայկ» և «հսկա» բառերը նույնիմաստ են: Սրա բացատրությունը գտնում ենք շումերերենում, ըստ որի Հայկ –Հաիկ նշանակում է «աստված մեծ» (նման ստուգաբանման կարոտ է և «Աստղիկը», որի «իկ»-ը ոչ թե փաղաքշական իմաստն ունի, ինչպես կարծում են [4], այլ պարզապես նշանակում է «մեծ», այսինքն թե «Մեծ Աստղ», որն Արուսյակ–Վեներան է): Հայկ անվան «հսկա» կամ «ջոջ» ժողովրդական ստուգաբանությունը լույս է սփռում նաև էպոսի անվան վրա: Էպոսը տարածված է եղել նաև «Ջոջանց տուն» կամ «Հսկաների տուն» անվանումով, այսինքն՝ «Հայկանց տուն»:
«Հայկանց տան» զավակները ջրի աստծո սերունդը լինելով՝ իրենց դյուցազնական ուժը, զորությունը, իմաստնությունը, անաղարտությունն ստանում են ջրից՝ նրա մեջ լողանալով կամ այն խմելով:
Հայան իր սերնդին պարգևում է ծովի խորքերից հանված հրեղեն ձի (Քուռկիկ Ջալալի), կայծակնային թուր (թուրկեծակի), անխոցելի զրահ:
Սասնա Ծռեր էպոսում ջրի պաշտամունքի մեհյանի հետ կապված հուշերն են նկատվում Ծովասարի վանքը Դավթի կողմից վերաշինելու դրվագում: Նախ պարզվում է, որ Ծովասարը պարսպապատ է, որտեղ բազմացել են տարբեր գազաններ: Դա հեթանոսական մեհյանն է իր արոտավայրերով, ուր զոհի համար գիրանում են սուրբ կենդանիները: Իսկ թե ում է նվիրված եղել այդ մեհյանը, երևում է էպոսի հետևյալ տողերից.
Էնտեղ ծա~ռ, ճու~ղ, բա~ղ, բաղչա~, կանա~չ,
Էնտեղ մեկ մեծ հավուզ շինուկ,
Աղբուրի պես մեջ հավուզին ջուր կը գլգլա, կըէրթա:
Եվ ահա զոհաբերություն ջրի աստծուն՝
Դավիթ էլ գնաց, էրկու վիրու ոչխար բռնեց,
Բերեց դրավ հավուզի մոտ, լողացավ, էլավ,
Օչխարներ զենեցին աստծուն:
Երբ վերականգնվում է տաճարը, այնտեղ Էնուն–Մեծամորի նման քառասնական (Հայայի թիվը) վանականներ (քրմեր) են բերվում: Տաճարի վերաշինումը, որպես ջրի աստծո մեհյանի, հրաշագործ հետևանք է ունենում՝
Առավոտուն էլան, Դավիթ աչքեց, տեսավ՝
Մեջ Սասունա, մեջ Մարութա սարի գետ մի կանցնի:
Վերականգնած տաճարը պարգևեց գետ, քանի որ դա ջրի աստծո տունն էր:
Շումերական տեքստերը բազմաթիվ տեղերում նշում են, որ Հայան մարդկությանը սովորեցրել է նաև շինարարական արվեստը՝ հիմքեր փորելու, աղյուս թրծելու, պատ շարելու գաղտնիքները [14]: Ահա թե ինչու Հայաի Սասնա սերունդը հոյակապ շինարար է՝ ցիկլոպային կառույցների, բերդերի, տաճարների, կամուրջների, տների և այլն:
Հայկանց տան պատումի և աստվածահայր Հայայի արմատական կապի շատ կարճ շարադրանքն ավարտենք հետևյալով: Էպոսում անընդմեջ հոլովվում է «Քառասուն» սուրբ թիվը՝ «քառասուն-ճուղ ծամ Դեղձուն», «Քեռի Թորոսն իր երեսունինն զավակներով», «քառասուն հարամի», «քառասուն կով», «քառասուն պղինձ», «քառասուն քահանաներ», «քառասուն բեռ ոսկի», «քառասուն փահլևաններ» և այլն, և այլն: Որտե՞ղ են պահված «քառասուն»-ի սրբության ակունքները: Դա հասկանալու համար կրկին դիմենք շումերական դիցաբանությանը, ուր պահպանված է մի կարևոր փաստ. այն լույս է սփռում այս հարցին ևս: Քրմերը խորհրդավոր գործողություններ էին կատարում աստվածների հետ կապված թվերով [26]: Ավագ սերնդի աստվածներից ամեն մեկն ուներ իր սուրբ թիվը, որը կարող էր սեպագիր արձանագրություններում և այլուր փոխարինել նրանց անվանը: Հայա աստծո սուրբ թիվը «քառասունն» էր (Բել–Մարդուկին փոխարինող սուրբ թիվը, ինչպես նշել ենք, «հիսունն» է):
Ավարտելով այս համառոտ ակնարկը՝ ուզում ենք հուսալ, որ հայի Հայա աստվածահայրը լույս կսփռի՝ մեր հնագույն պատմության մութ էջերը լուսավորելու համար:
P.S. Իմ այս հոդվածը տպագրվել է 30 տարի առաջ: Այսօր ինտերնետում տեղադրված որոշ էջեր ցույց են տալիս, որ վերջապես գուցե և հասկացվել է «հայ» ինքնանվանման և Հայա աստծո կապը: Չեմ կարող ասել՝ այս ճշմարտության հաղթանակի գործում իմ հոդվածը որևէ ազդեցություն ունեցե՞լ է, թե ոչ, կարևորն այն է, որ վերջապես հասկացվել է, թե ինչն ինչից է: Ստորև բերված է ինտերնետից վերցված մի տեքստի պատճենը՝ բառացիորեն: Այստեղ ես տեսնում եմ երկու կարևորագույն հանգամանք: Առաջինը, որ երկրանուն Հայասան կապվում է Հայա աստծո հետ: Եվ երկրորդը, որ Հայկ–ը նույնացվում է Խալդ–Հաղթի հետ, այլ ոչ թե Հայայի: Ավելացնեմ, որ Զիուսուդրա, Ուտնապիշտիմ, Ատրախասիս – ջրհեղեից փրկության տապանի կառուցողի անուններն են շումերա-ակադական տարբեր վարկածներով, որոնք համապատասխանում են բիբլիական Նոյին: HAYA-HAYASA Айк (арм. Հայկ), (Гайк, Хайк, Гаос) Халди Эа (аккад. Хайя, или по принятому в науке, но неправильному чтению — Эйа; шум. Энки) — в шумеро-аккадской мифологии, один из трех великих богов (наряду с Ану и Энлилем). Божество мудрости, подземных (пресных) вод и подземного мира, культурных изобретений; благосклонно к людям.[1] Сотворил людей из глины[2], чтобы избавить богов от работы по прокапыванию русел рек и гор при Сотворении мира.[3] Предупредил Зиусудру (Шумерского аналога библейского Ноя) о насланномЭнлилем Всемирном Потопе и убедил построить Ковчег.

ԵՐԿՆԱՅԻՆ ԱՆԵԾՔ ԿԵՂԾԱՐԱՐՆԵՐԻՆ
Հնագույն պատմագիտությունն ինչպես անցյալում, այնպես էլ հատկապես այսօր ամեն ինչ անում է հայոց արմատական պատմությունը խեղաթյուրելու, առանձնահատուկ դիվական մղումներով կեղծ, իրականության հետ բնավ կապ չունեցող պատմություն ստեղծելու նպատակով: Դա արվում է ոչ թե այն պատճառով, որ այդ «հետազոտողները» բութ են, այլ ամեն ինչ ծրագրվում և իրականացվում է հեռուն գնացող սատանայական մղումներով: Վանյան թագավորության արքաներն իրենց սեպագրերն ավարտում էին անեծքներով՝ ուղղված այն բարբարոսներին, ովքեր կհանդգնեին ինչ-որ կերպ փչացնել սեպագիր կոթողը: Այսօր ավելի քան տեղին է լրացնել մեր փառապանծ արքաների աստվածազոր սպառնալիքները՝ նենգ թշնամիներին:
Արդ՝
-Թող մեր հզորագույն հայոց աստվածներ Հաղթը, Հայան, Անը, Թորը, Արան, Հայկը, Անահիտը, Մարդուկը, Վահագնը, Արամազդը, Առնը և մյուսները քարուքանդ անեն պատմական կեղծարարների տները, ազգ ու տակը, ցեղը, նրանց երկիրը բնաջնջեն աշխարհի երեսից և իջեցնեն Մասիսի Սանդարամետ Տար–Տարը:
Ամեն: