Юрак етишмовчилигини клиник ифодаланишлари

Хансираш. Шу касалликка хос шикоятдир. Хасталикнинг бошлангич даврларида физик кучланишда пайдо булади, баъзан беморда хаво етишмасликка хос хиссиёт булади, бундай холат сог одамларда хам физик кучланишда келиб чикиши мумкин. Хасталик кучайиб борган сари хансираш оз-моз иш килганда, кейинчалик тинч холатда безовта кила бошлайди ва физик нагрузкани утказа олиши билан фарк килади. Хансираш келиб чикиши билан бир вактда упка веналари ва капиллярларида босимни ошиши хам кузатилади. Шу холатда кукрак кафаси рентгенограммасида упка кон томирлари расмини кучайиши ва упкани интерстициал шиши топилади. Натижада упканинг эластик кисилиб бушаши пасаяди, нафасни бир меъёрда етказиб бериш учун эса нафас мускулларининг кушимча ишлашига тугри келади. Упкада рецепторлар фаоллашуви юза тез-тез нафас олишни келтириб чикаради ва бу юрак хансирашига хосдир. Нафас мускулларининг кучли ишлаши ва кон билан таъминланишини бузилиши уларни чарчашини бу эса хаво етишмаслик хиссиётини келтириб чикаради.
Ортопноэ. Ётгандаги хансираш, ортопноэ – кейинчалик физик кучланишдаги хансирашдан кейин пайдо булади. Ортопноэ сабаби – суюкликни корин бушлиги ва оёклардан кукрак кафасига утиб упка капиллярларида гидростатик босимни ошириши ва бемор ётган пайтда диафрагмани кутарилиши хисобига келиб чикади. Ортопноэ билан беморни боши тагига бир нечта ёстик куйишга тугри келади. Агарда бемор боши ёстиклардан сирганиб тушиб кетса, беморлар хансирашга ва йутал безовта килишдан уйгониб кетади. Хаво етишмаслик хиссиёти бемор утирганда пасаяди, чунки бу холатда капиллярлардаги босим веноз кон кайтиши камайиши хисобига пасаяди. Купчилик беморлар сузларига караганда улар очик дераза олдида утирсалар узларини енгил хис килишади. Огир сурункали чап коринча етишмовчилигида бир хил беморлар умуман ётаолмайди ва бутун кечани утириб утказади, бошкаларида упкада димланиш симптомлари вакт утиши билан ва унг коринча етишмовчилиги ривожланиши хисобига пасаяди.
Юрак астмасини кечкурунги хуружлари. Бу термин билан кечасида огир хансираш ва йутал, пайдо булиши ва беморни уйгониб куркиб кетиши билан ифодаланиши тушунилади. Ортопноэда уни йукотиш учун купинча кроватда оёкларни осилтириб утирилса утиб кетса, кечасида юрак астмаси хуружларида эса бу харакатлар ёрдам бермайди. Юрак астмаси хуружлари кечаси пайдо булади, чунки уйку вактида нафас маркази тормозланган булиб, упка вентиляцияси пасайган булади, бу эса РаО2 пасайишига сабабчи булади, айникса интерстициал шиш булиб упканинг эластик кисилиб бушаши камайган беморларда бу билинарли булади. Бундан ташкари, уйкуда миокарднинг адренергик стимуляцияси пасайганда миокарднинг дисфункцияси кучаяди. Юрак астмасида бронхоспазм туфайли келиб чиккан курук хириллашлар булиши хам мумкин. Упка шиши – бу юрак астмасини огир формаси хисобланиб, бунда упка капиллярларида босим кутарилиб альвеоляр шиш келиб чикади. Клиник у огир хансираш, бутун упка юзасидан хул хириллашлар эшитилиши ва купиксимон конли балгам ажралиши билан ифодаланади. Упка шишини зудлик билан даволанилмаса – улимга олиб келади.
Чейн – Стокса нафаси. Патологик Чейн – Стокса нафаси, даврий нафас сифатида маълум булиб, нафас олиш марказини СО2 га сезгирлигини пасайиши натижасида келиб чикади. Апноэ даврида РаО2 пасаяди, РаСО2 эса купаяди. Бунинг натижасида сусайган нафас олиш маркази кузгалади ва гипервентиляция хамда гипокапния даври юзага келиб, кейин яна апноэ келиб чикади. Чейн – Стокса нафаси купинча бош мия кон томирлари атеросклерози ва бошка хил жарохатланишларида келиб чикади. Юрак етишмовчилигида эса – упкадан бош мияга кон окиши вактини кучайиши, айникса АГ ёки ЮИК, мия артериялари атеросклерози билан бирга келганда унинг келиб чикишига сабаб булади.
Чарчашлик, дармонсизлик, диспепсия. Чарчашлик ва дармонсизлик – умумий, лекин юрак етишмовчилигида куп учрайдиган шикоят булиб – скелет мускулатурасининг кон айланишини бузилишидан келиб чикади. Физик харакатни пасайиши юракни иш бажараётган тана мускулларини ошиб бораётган кон билан таъминланишини уддасидан чика олмаслиги сабабли келиб чикади. Иштахани пасайиши, кунгил айниши, корин ишиши, огрик – жигарда димланиш ва портал гипертензия туфайли келиб чикади.
Рухий бузилишлар. Огир юрак етишмовчилигида бош мия артериялари атеросклерозида, бош мияни перфузиясини бузилиш фонида ва гипоксиясида айникса ёши улуг беморларда – кулокларини битиб колиши, хотира пасайиши, бош огриги ва кузгалувчанлик холатлари булиши билан ифодаланиши мумкин. Уйкусизликни купинча юрак етишмовчилигига хос булган никтурия кучайтиради. Узок давом этадиган огир юрак етишмовчилигида импотенция ва депрессия юзага келиши кам учрамайдиган холатдир.
Физикал текширувлар: Енгил юрак етишмовчилигида тинч холатда шикоят булмайди, баъзан бемор ётгандан бир неча минут кейин хаво етишмаслиги хиси пайдо булади. Ахволи огиррок беморларда пульс босимини камайишини аниклаш мумкин, (юрак ташламасини пастлиги сабабли) диастолик КБ ошади (периферик вазоконстрикция туфайли); уткир юрак етишмовчилигида, бундан фаркли уларок – огир артериал гипотония булади. Эхтимол, бемор лаблари ва панжалари кукариши, синусли тахикардия, овкат кабул килишга кийналиши ва хар доимо утириб кун утказиши кузатилади. Катта кон айланишида веноз босим купинча кутарилган булади, буни буртиб чиккан буйин веналари курсатади, бу юрак етишмовчилигини бошлангич даврларида тинч холатда булмаслиги мумкин, лекин физик нагрузкада (ёки бирданига ундан кейин) ва коринга босилганда (абдоминал – югуляр рефлюкс) пайдо булади.
Купинча III ва IV тонлар эшитилади (улар юрак етишмовчилиги булмаса хам эшитилиши мумкин). Огир юрак етишмовчилигида, айникса дилатацион кардиомиопатияда, АГ ва ЮИКда баъзан альтернацияланган пульс пайдо булади. Уни кон босимини аниклашда аускультация килинганда огир холатларда эса пальпацияда аникланади. Альтернацияланган пульсни экстрасистолиядан бир неча юрак циклидан кейин аниклаш мумкин.
Упкада хириллашлар. Упкада димланишда купинча нафас олганда хул хириллаш, крепитация ва упкада перкутор бугик товуш хосил булиши кузатилади. Упка шишида хириллашлар катта пуфакчалигига айланади ва у бутун упка юзасида эшитилади, баъзан курук хириллашлар хам. Эсдан чикармаслик керакки, хул хириллашлар сабабчиси булиб, нафакат юрак етишмовчилиги булиши мумкин. Бошка турафдан куп вакт юрак етишмовчилигида хириллашлар булмаслиги хам мумкин, сабаби бундай беморларда альвеолалардан лимфа суюклиги окиши кучайган булади.
Шишлар. Шишлар кечга борганда кучаяди, бир хилда иккала оёкда, купинча болдирни ички тарафида, тупикларда булади. Ётадиган беморларда шишлар копчик сохасига утади. Юзларни ва кулларни шиши кам учрайди, агарда булса хам юрак етишмовчилигини охирга стадияларида пайдо булади.
Гидроторакс ва асцит. Гидроторакс юрак етишмовчилигида – плевра капиллярларида босимни ошиб плевра бушлигига суюкликни тупланишидир. Плевра веналари катта вена кон айланишига ва упка веналарига тушиши гидроторакс хосил булиши, иккала вена системасида ёки биронтасида босимни ошиши натижасида келиб чикади. Аввал суюклик унг плеврал бушликда тупланади. Асцит корин бушлигида жигар ва жигарнинг копкок веналарида босимни ошиши хисобига келиб чикади. Билинарли асцит купрок уч табакали клапан иллатида ва констриктив перикардитда булади.
Димланишли гепатомегалия. Гепатомегалия асцит келтириб чикарган сабаб – катта вена кон айланиш системасида босимни ошиши туфайли келиб чикади. Жигар катталашади, огрикли булиб колади, пульсацияланади. Асцитдан фаркли гепатомегалия огир булмаган хар хил сабабли юрак етишмовчилигида учрайди. Уч табакали клапан иллати ва констриктив перикардитларда гепатомегалияга спленомегалия кушилиб кетиши мумкин.
Сариклик. Сариклик юрак етишмовчсилигининг охирги даврларида пайдо булиб, богланган ва богланмаган билирубинни ошиши туфайли келиб чикади. Сариклик сабаби – жигар функциясини димланган гепатомегалия ва гепатоцитлар гипоксияси, марказий булагини некрози натижасидир. Жигар ферментларини активлиги купинча ошган булади. Тез димланишли жигарда ут пигментлари алмашинуви бузилиши огир сариклик келиб чикишига сабабчи булади.
Юрак кахексияси. Массани йукотиш, унинг кетидан кахексия келиб чикиши огир юрак етишмовчилигида кузатилади. Сабаблари куйидагилардир:
1. Конда ФНОa микдорини ошиши;
2. Нафас мускулларини кучли ишлаши натижасида асосий модда алмашинувини ошиши, гипертрофияланган миокардни кислородга мухтожлигини ошиши, доимо ёмон холатни хис килиш;
3. Иштаха пасайиши, кунгил айниши ва келиб чикиш сабаби марказий булган, димланишли гепатомегалия, корин дам булиши ёки гликозидлардан захарланиш туфайли кайт килиш;
4. Ичакларда веноз димланиш туфайли сурилишни бузилиши;
5. Баъзан, жуда кам огир унг коринча етишмовчилигида – экссудатив энтеропатия.
Бошка симптомлар. Кон айланиши бузилгани сабабли оёк-куллар совук, окарган ва хул булади. Буйракда фильтрация бузилади, сийдик солиштирма огирлиги кутарилади, унда оксил чикади ва натрий концентрацияси камаяди. Эхтимол, преренал уткир буйрак етишмовчилиги келиб чикади.
(Дж.Мёрта. 1998; В.М.Анищенко, 2002; Т.Р.Харрисон, 2002).
Юрак етишмовчилигини таснифи
Дунё амалиётида Нью-Йорк юрак ассоциацияси (NУНА) таснифи кенг урин олган. Хамдустлик мамлакатларида Н.Д.Стражеско ва Б.Х.Василенко (1935) таснифи кулланилиб келинмокда.
УАШ шароитида барча холларда Нью-Йорк юрак ассоциацияси таснифидан фойдаланишни маъкул топамиз, Н.Д.Стражеско ва Б.Х.Василенко таснифини ревматизм билан юрак хасталаниши туфайли келиб чиккан юрак етишмовчиликларини таснифлашда ишлатиш максадга мувофикдир.
1. Юрак етишмовчилиги ривожланиш шиддатига караб тафовутланади:
- уткир ЮЕ
- сурункали ЮЕ
2. Сурункали ЮЕ ни 4 функционал синфи (ФС), 4 та даврлари фаркланади.
Юрак етишмовчилигининг функционал синфлари:
ФСI (симптомсиз тури). Физик активликка чегара йук, оддий иш бажарганда чарчашлик, хансираш, юракни тез уриши йук.
ФСII (енгил тури). Физик активлик озрок чегараланилади, оддий иш бажарилганда чарчашлик, хансираш, юракни тез уриши кузатилади, тинч холатда утиб кетади.
ФСIII (уртача тури). Физик активлик билинарли чегараланилади, физик кучланиш одатдагидан озрок берилганда чарчашлик, хансираш, юракни тез уриши кузатилади.
ФСIV (огир тури). Физик активликни иложи йук, чарчашлик хансираш, юракни тез уриши хар доимо, хаттоки тинч холатда хам.
Юрак етишмовчилигини даврлари:
А – даври – ЮЕ ривожланиш хавфи юкори булган беморлар. Юракда аник структурали ва функционал узгаришлар йук, хеч качон ЮЕ симптомлари булмаган.
Масалан: АГ, ЮИК, кантли диабет. Анамнезда уткир ревматизм. Оилавий анамнезда кардиомиопатия. Спиртли ичимликларни куп истеъмол килади.
В – даври – ЮЕ симптомлари булмаган беморлар, лекин юракни структурали узгаришлари бор ва у ЮЕ ривожланиши билан биргалашиб келади.
Масалан: Чап коринча гипертрофияси ёки фибрози. Чап коринча дилатацияси. Симптомсиз клапанли юрак иллати. Анамнезда миокард инфаркти.
С – даври – Юракни структурали узгаришлари билан боглик ЮЕ симптомлари бор ёки булган беморлар.
Масалан: Хансираш, чап коринча систолик дисфункцияси. Симптомсиз ЮЕ дан даво олувчи беморлар.
Д – даври – Юраги билинарли жарохатланган ёки тинч холатда хам максимал дорили терапия берилишига карамасдан махсус даволаш усулларига мухтож ЮЕ симптомлари булган беморлар.
Масалан: Декомпенсацияга тушган, трансплантацияга мухтож ЮЕ билан беморлар. Автоном сунъий кон айланишига ва доимий вазопрессор дориларга мухтож беморлар.
3. Юрак булимлари хасталаниши симптомлари устуворлигига караб ЮЕ тафовутланади:
- чап коринча етишмовчилиги
- унг коринча етишмовчилиги
- тотал ёки димланишли ЮЕ
4. Гемодинамик бузилишларга боглик холда:
- систолик ЮЕ
- диастолик ЮЕ
ЮЕ булган беморларга ташхис куйиш мисоллари:
1. ЮИК, постинфаркти кардиосклероз (1998 й). Юрак етишмовчилигини С-даври, ФСII.
2. Гипертония касаллигини II боскичи. Юрак етишмовчилигини С-даври, ФСII.
3. Ревматизм, нофаол фазаси, митрал стеноз, Н II А.
4. Суправентрикуляр тахикардия хуружлари билан ифодаланувчи WРW – синдроми. Юрак етишмовчилигини А-даври. ФСI.
5. Уткир вирусли (гриппдан кейинги) инфекцион – токсик диффузли миокардит. Юрак етишмовчилигини Д-даври. ФСIV.
(Р.И.Усмонов, 2004; Н.С.Мамасолиев ва бошкалар, 2004).

Комментарии