Ateizm termini XVI esrde Fransada meydana gelib, lakin ateist dusunceler Qedim Misirde, qedim yunan ve Roma medeniyyeti dovrunde de movcud olmusdur. Hele Qedim Misirde dini baxislari tenqid eden eserler yaranmisdi. Ateizm (qedim yunan sozu ἄθεος, tanrisiz ) fovqeltebiiliyi– tanrilarin, ruhlarin, diger qeyri-maddi varliqlarin ve quvvelerin, olumden sonraki heyatin movcudlugunu inkar eden dunyagorusudur.Ateistler movcud olan butun din ve etiqadlarin insanlar terefinden yaradildigini iddia edir ve kainatin yaradilisina elmi noqteyi-nezerinden yanasirlar. Ateizm termini ilk evvel alcaldici ve tehqiredici epitet kimi meydana gelmis, movcud dinle munqaisede olan istenilen sexse ve ya doktirinaya aid edilmis, lakin sonrarlar ifade ve fikir azadligi, elmi skeptizm ve dini tenqidin yaranmasi ile elaqedar, bu termin deqiqleserek, konkret movqeye – fovqeltebiiliyiinkar edenlere aid edilmeye baslanmisdir. Qedim yunan dilinde bu soz “tanrisizligi” bildirse de, yalniz e.e.V esrden etibaren “gunahkar” menasindan uzaqlasaraq, mehz “butun tanrilari inkar eden”, “tanrilarla elaqeni kesen” meqsedli ateizmi bildirmeye baslamisdir. Praktiki ateizmi bildirmek meqsedi ile ateist sozu ilk defe 1557-ci ilde islenmis, daha sonralar ise bu sozden qohum sozler: deist (1621-ci il), teist (1662-ci il), teizm (1678-ci il) ve deizm (1682-ci il) sozleri yaranmisdir. Karen Armstronq “Tanrinin tarixi” eserinde deyir ki, hetta XVI-XVII esrlerde ozunu “ateist” adlandirmaq hec kesin aglina bele gelmezdi, cunki ateist sozu yalniz mubahiselerde istifade olunmus ve tehqiredici menaya malik olmusdur. XVIII esr Avropasinda bu termin monoteist yehudi-xristiantanrisini inkar edenlere aid edilirdi ve yalniz XX esrde qloballasma sayesinde termin daha genis yayilmis ve butun ilahiliyi, fovqeltebiiliyiinkar edenlere aid edilmeye baslanmisdir. Ateistlerin hec de hamisi eyni dusunceye malik deyiller, ateizmin asagidaki novleri var: Gizli ve askar ateizm. Corc Henri Smit (1979) deyir: “Teizmden xeberi olmayan insan ateistdir, cunki tanriya inanmir. Bura hem de usaqlar daxildir”. Hele 1772-ci ilde ateist Holbax deyirdi:”Butun usaqlar ateistdirler, cunki onlar tanri haqqinda hec bir tesevvure ve melumata malik deyiller”. Belelikle, gizli ve askar ateizm anlayislarini formalasdiran Smitin fikrince, gizli ateist “teizmden xebersiz olduguna gore bilmeden tanrinin inkar eden”, askar ateist ise “tanrini suurlu sekilde inkar eden” sexsdir. Guclu ve zeif ateizm. Filosoflar Entoni Flu ve Maykl Martin zeif (neqativ) ve guclu (pozitiv) ateizm ideyasini ireli surubler. Guclu ve ya pozitiv ateist tanrilarin movcudlugunu qeti sekilde inkar eden sexsdir. Zeif ateizm ise teist dusuncelerin olmadigi butun baxislari ehate edir. Bu bolguye esasen istenilen insan ya “guclu”, ya da “zeif” ateistdir, zeif ateist bolgusune eyni zamanda aqnostikler de daxil edilir. Lakin aqnostiklerin ekseriyyeti oz baxislarini ateizmle elaqelendirmirler. Kor-tebii ve elmi ateizm. Kor-tebii ateizm elmden basqa bir seye (meselen, saglam dusunceyle gelinmis netice ve ya skeptizm, fovqeltebiiliyeqarsi maragin olmamasi, dinlerden xebersizlik ves. ) esaslanir. Elmi ateizm ise dini baxislari tekzib etmek ucun elmi metodlardan istifade olunmasina xususi ehemiyyet verir. Elmi ateizm termini ilk defe 1954-cu ilde SSSR-de istifade olunmusdur. Tebiet elmlerinin nailiyyetleri dunyanin dinlerin tesvir etdiyi sekilde yaradilmasi fikrini redd edir. Meselen, Yerin yasi Tovrat ve İncile esasen 10000 ilden az hesablanmisdir,bu ise muxtelif geoloji usullarla elde olunmus reqemlerle qetiyyen uygun gelmir (texminen 4,6 mld il). Praktiki ve nezeri ateizm. Ateist dusuncenin mentiqi bolguleri arasinda praktiki ve nezeri ateizm digerlerinden daha cox taninmisdir. Praktiki ateizme ve ya apateizm (dinlere qarsi laqeydlik, apateistler tanrinin movcud olub-olmamasinin onlarin heyati ucun hec bir ehemiyyeti olmadigini dusunurler) kimi taninmis praqmatik ateizme (praqmatizm – muasir felsefede gercekliyin obyektivliyini inkar eden ve yalniz praktik fayda veren seyi heqiqet kimi qebul eden cereyan) esasen insanlar tanrilarin varligi ve ya yoxluguna ehemiyyet vermeden yasayirlar ve tebiet hadiselerinin sebeblerini qeyri-adi quvvelerde axtarmirlar. Tanrilarin varligi tesdiq ve ya inkar olunmasa da, onlar faydasiz ve movcudlugu ele de vacib olmayan quvve hesab olunur. Bu dunyagorusune esaesen tanrilar heyat ucun menasizdirlar ve heyatin gedisatina hec bir tesir gostere bilmirler. Praktiki, kor-tebii ateizmin konkret delillere ehtiyaci yoxdur, fovqeltebii quvvelerden xebersizlik ve dinlere qarsi maraqsizliq praktiki ateizmi formalasdirir. Nezeri ateizm tanrilar haqqindaki konsepsiyalari yoxlamaq ucun mentiq cihazindan istifade edir, bu konsepsiyalardaki ziddiyyetler tanrilarin yoxlugunu subut etmeye delalet edir. Ateizm bu gun. Muasir qerb sivilizasiyasinin seciyyevi cehetlerinden biri ehalinin genis kutleleri arasinda dine maragin azalmasidir. İnkisaf etmis olkelerde ibadetxanalar daha az ziyaret olunur, dini ayinlere ise daha az emel olunur. Aqnostizm ve ateizme uz tutan insanlarin sayi coxalir, hetta inancli insanlar gundelik heyatlarinda dine ele de muhum yer ayirmirlar. Yuksek iqtisadi inkisafa malik (İE) dunya olkelerinde, ABS ve Kuveyti cixmaq serti ile, dine maragin seviyyesi diger olkelere nisbeten daha azdir. İnkisaf etmekde olan (İEO) olkelerde, xususen olke ne qeder kasibdirsa, olke ehalisi bir o qeder cox dinden mohkem yapisir ve heyatinda ona basci vezifeni ayirir. İran, Sudan, Pakistan ve Seudiyye Erebisatni kimi islam olkelerinde seriet hokm surur, seriete esasen islamdan ve tanrilardan imtina etmek qebahet hesab olunur ve olumle cezalandirilir. Dunya ehalisi arasinda ateistlerin deqiq sayini mueyyen etmek kifayet qeder cetin bir meseledir. Evvela, sorgu istirakcilari “ateizm” termini ile aqnostizm ve diger qeyri-dini, qeyri-teist etiqadlar arasindaki ferqi muxtelif cur qavraya bilerler. Bundan basqa, dinin muhum rol oynadigi olkelerde insanlar teqib ve diskriminasiyaya meruz qalmamaq meqsedi ile ateist baxislarini numayis etdirmemeye calisirlar.
itirilmiş sevgiler
:Татаnка İyотnака
Ateizm ve Ateistler Haqqinda
Ateizm termini XVI esrde Fransada meydana gelib, lakin ateist dusunceler Qedim Misirde, qedim yunan ve Roma medeniyyeti dovrunde
de movcud olmusdur. Hele Qedim Misirde dini baxislari tenqid eden eserler yaranmisdi.
Ateizm (qedim yunan sozu ἄθεος, tanrisiz ) fovqeltebiiliyi– tanrilarin, ruhlarin, diger qeyri-maddi varliqlarin ve quvvelerin, olumden
sonraki heyatin movcudlugunu inkar eden dunyagorusudur.Ateistler movcud olan butun din ve etiqadlarin insanlar terefinden
yaradildigini iddia edir ve kainatin yaradilisina elmi noqteyi-nezerinden yanasirlar.
Ateizm termini ilk evvel alcaldici ve tehqiredici epitet kimi meydana gelmis, movcud dinle munqaisede olan istenilen sexse ve ya
doktirinaya aid edilmis, lakin sonrarlar ifade ve fikir azadligi, elmi skeptizm ve dini tenqidin yaranmasi ile elaqedar, bu termin
deqiqleserek, konkret movqeye – fovqeltebiiliyiinkar edenlere aid edilmeye baslanmisdir.
Qedim yunan dilinde bu soz “tanrisizligi” bildirse de, yalniz e.e.V esrden etibaren “gunahkar” menasindan uzaqlasaraq, mehz “butun
tanrilari inkar eden”, “tanrilarla elaqeni kesen” meqsedli ateizmi bildirmeye baslamisdir.
Praktiki ateizmi bildirmek meqsedi ile ateist sozu ilk defe 1557-ci ilde islenmis, daha sonralar ise bu sozden qohum sozler: deist
(1621-ci il), teist (1662-ci il), teizm (1678-ci il) ve deizm (1682-ci il) sozleri yaranmisdir. Karen Armstronq “Tanrinin tarixi” eserinde
deyir ki, hetta XVI-XVII esrlerde ozunu “ateist” adlandirmaq hec kesin aglina bele gelmezdi, cunki ateist sozu yalniz mubahiselerde
istifade olunmus ve tehqiredici menaya malik olmusdur. XVIII esr Avropasinda bu termin monoteist yehudi-xristiantanrisini inkar
edenlere aid edilirdi ve yalniz XX esrde qloballasma sayesinde termin daha genis yayilmis ve butun ilahiliyi, fovqeltebiiliyiinkar
edenlere aid edilmeye baslanmisdir.
Ateistlerin hec de hamisi eyni dusunceye malik deyiller, ateizmin asagidaki novleri var:
Gizli ve askar ateizm.
Corc Henri Smit (1979) deyir: “Teizmden xeberi olmayan insan ateistdir, cunki tanriya inanmir. Bura hem de usaqlar daxildir”. Hele
1772-ci ilde ateist Holbax deyirdi:”Butun usaqlar ateistdirler, cunki onlar tanri haqqinda hec bir tesevvure ve melumata malik deyiller”.
Belelikle, gizli ve askar ateizm anlayislarini formalasdiran Smitin fikrince, gizli ateist “teizmden xebersiz olduguna gore bilmeden
tanrinin inkar eden”, askar ateist ise “tanrini suurlu sekilde inkar eden” sexsdir.
Guclu ve zeif ateizm.
Filosoflar Entoni Flu ve Maykl Martin zeif (neqativ) ve guclu (pozitiv) ateizm ideyasini ireli surubler. Guclu ve ya pozitiv ateist
tanrilarin movcudlugunu qeti sekilde inkar eden sexsdir. Zeif ateizm ise teist dusuncelerin olmadigi butun baxislari ehate edir. Bu
bolguye esasen istenilen insan ya “guclu”, ya da “zeif” ateistdir, zeif ateist bolgusune eyni zamanda aqnostikler de daxil edilir. Lakin
aqnostiklerin ekseriyyeti oz baxislarini ateizmle elaqelendirmirler.
Kor-tebii ve elmi ateizm.
Kor-tebii ateizm elmden basqa bir seye (meselen, saglam dusunceyle gelinmis netice ve ya skeptizm, fovqeltebiiliyeqarsi maragin
olmamasi, dinlerden xebersizlik ves. ) esaslanir.
Elmi ateizm ise dini baxislari tekzib etmek ucun elmi metodlardan istifade olunmasina xususi ehemiyyet verir. Elmi ateizm termini ilk
defe 1954-cu ilde SSSR-de istifade olunmusdur. Tebiet elmlerinin nailiyyetleri dunyanin dinlerin tesvir etdiyi sekilde yaradilmasi fikrini
redd edir. Meselen, Yerin yasi Tovrat ve İncile esasen 10000 ilden az hesablanmisdir,bu ise muxtelif geoloji usullarla elde olunmus
reqemlerle qetiyyen uygun gelmir (texminen 4,6 mld il).
Praktiki ve nezeri ateizm.
Ateist dusuncenin mentiqi bolguleri arasinda praktiki ve nezeri ateizm digerlerinden daha cox taninmisdir.
Praktiki ateizme ve ya apateizm (dinlere qarsi laqeydlik, apateistler tanrinin movcud olub-olmamasinin onlarin heyati ucun hec bir
ehemiyyeti olmadigini dusunurler) kimi taninmis praqmatik ateizme (praqmatizm – muasir felsefede gercekliyin obyektivliyini inkar
eden ve yalniz praktik fayda veren seyi heqiqet kimi qebul eden cereyan) esasen insanlar tanrilarin varligi ve ya yoxluguna ehemiyyet
vermeden yasayirlar ve tebiet hadiselerinin sebeblerini qeyri-adi quvvelerde axtarmirlar. Tanrilarin varligi tesdiq ve ya inkar olunmasa
da, onlar faydasiz ve movcudlugu ele de vacib olmayan quvve hesab olunur. Bu dunyagorusune esaesen tanrilar heyat ucun
menasizdirlar ve heyatin gedisatina hec bir tesir gostere bilmirler. Praktiki, kor-tebii ateizmin konkret delillere ehtiyaci yoxdur,
fovqeltebii quvvelerden xebersizlik ve dinlere qarsi maraqsizliq praktiki ateizmi formalasdirir.
Nezeri ateizm tanrilar haqqindaki konsepsiyalari yoxlamaq ucun mentiq cihazindan istifade edir, bu konsepsiyalardaki ziddiyyetler
tanrilarin yoxlugunu subut etmeye delalet edir.
Ateizm bu gun.
Muasir qerb sivilizasiyasinin seciyyevi cehetlerinden biri ehalinin genis kutleleri arasinda dine maragin azalmasidir. İnkisaf etmis
olkelerde ibadetxanalar daha az ziyaret olunur, dini ayinlere ise daha az emel olunur. Aqnostizm ve ateizme uz tutan insanlarin sayi
coxalir, hetta inancli insanlar gundelik heyatlarinda dine ele de muhum yer ayirmirlar.
Yuksek iqtisadi inkisafa malik (İE) dunya olkelerinde, ABS ve Kuveyti cixmaq serti ile, dine maragin seviyyesi diger olkelere nisbeten
daha azdir. İnkisaf etmekde olan (İEO) olkelerde, xususen olke ne qeder kasibdirsa, olke ehalisi bir o qeder cox dinden mohkem yapisir
ve heyatinda ona basci vezifeni ayirir. İran, Sudan, Pakistan ve Seudiyye Erebisatni kimi islam olkelerinde seriet hokm surur, seriete
esasen islamdan ve tanrilardan imtina etmek qebahet hesab olunur ve olumle cezalandirilir.
Dunya ehalisi arasinda ateistlerin deqiq sayini mueyyen etmek kifayet qeder cetin bir meseledir. Evvela, sorgu istirakcilari “ateizm”
termini ile aqnostizm ve diger qeyri-dini, qeyri-teist etiqadlar arasindaki ferqi muxtelif cur qavraya bilerler. Bundan basqa, dinin
muhum rol oynadigi olkelerde insanlar teqib ve diskriminasiyaya meruz qalmamaq meqsedi ile ateist baxislarini numayis etdirmemeye
calisirlar.